1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Лекц №4

2.  Хураангуй: Экологийн шинжлэх ухааны өнөөгийн шатанд
популяцийн тухай асуудал голлох байр эзлэх болж байна.
Популяци нь зүйлийн оршин тогтнох хэлбэр мөний хувьд
онол практикийн үүднээс их сонирхол татдаг. Популяци бол
тодорхой газар нутгийн байгалийн нөөц баялгийг хамгийн
бүрэн дүүрэн, хамгийн зөв зохистой ашиглах нөхцөл
боломжийг хангаж өгч буй зүйлийн доторх байгуулалтын
хэлбэр билээ. Өөрөөр хэлбэл популяцийн биологийн ач
холбогдол бол энергийн нөөцийг хамгийн зохистой
ашиглах зарцуулахад оршино.
 Түлхүүр үг: Популяци, орон зай, цаг хугацаа, экосистем,
нэгдмэл тогтолцоо, зүйл, популяц, эвалюци
 Дэд сэдэв
 Популяцийн тухай шинжлэх ухааны тодорхойлолтууд
 Түүхэн хөгжлийн явц
 Биологийн ухааны салбар бүрд популяцийг үзэх үзэл
 Популяцийн төрөл зүйлийг хамгаалах учир шалтгаан

3. Н.Наумов /1963/ Экологийн
популяцийн тухай
тодорхойлолтыг газар зүйн
талаас “оршин амьдрах” ижил
нөхцөлд суурьшсан нэг зүйлийн
бодгалиудыг популяци гэнэ гэж
томёолсон.
Э.Майр /1973/ “Экологийн
популяци хамгийн бодитой
оршдог ба экологийн
популяци бие биетэйгээ
эвцэлдэх адилхан
магадлалтай бүлэг
биесийг хэлнэ” гэжээ.
Б.А. Кузнецов “Популяци
нь тодорхой ареал
/тархалт/ ба оршин
амьдрах нөхцөлд зохицсон,
тодорхой харилцан
үйлчиллээр холбоотой,
тухайн зүйлийн түүхэн
хөгжлийн явцад үүссэн
бодгалиудын иж бүрдлийг
хэлнэ” гэжээ

4. Орчин үед популяцийг экологийн шинжлэх ухаанаас
гадна бусад шинжлэх ухаан маш өргөн судалж байна.
Популяци нь биологийн макросистемийн үндсэн нэгж,
хэсэг бодгалийн бүлэглэл болохын хувьд тухайн
зүйлийн тусгаар организмуудаас ялгагдах өвөрмөц
онцлог юм. Тодорхой газар нутгийн нөөц баялгийг
бүрэн зохистой ашиглах нөхцлийг хангах зорилгоор
популяцийг өргөн судлах шаардлагатай болдог.
Популяци нь газарзүйн ба экологийн гэсэн хэлбэртэй,
нарийн нийлмэл бүтэцтэй өөрөө өөрийнхөө хувь заяаг
залж чадах өвөрмөц бүлэг биес юм.
Гэвч амьтан ургамлын популяцийн
бүрдэл,бүтэц,хөдлөл зүйн тухай баримт сэлтийг аут-
экологийн дурын ажлуудаас үзэж болно.Популяцийн
экологи,популяцийн судалгаа өнгөрсөн зууны 30-аад
оны үеэс чиглэсэн зорилготой хөгжиж эхэлжээ.

5.  Ямар ч популяци орон зайд тодорхой байрлал эзэлнэ. Өөрөөр хэлбэл орон зайн хувьд
бүтэцтэй байна гэсэн үг.Энэ нь орчны нөөцийг хамгийн өгөөжтэй ашиглах,бодгаль бие
дахь ба популяци дахь тэдгээрийн бүлгийн харилцан хамаарал,тогтвортой оршин
тогтнох боломжийг тодорхойлж байдаг.Эдгээр харилцан хамаарлууд популяци яг л нэг
бүхэл бүтэн юм шиг функц үйл ажиллагаа хийх нөхцлийг бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл
популяци орон зайн төдийгүй бас функц үйл ажиллагааны хувьд ч бүтэц зохион
байгуулалттай. Популяци бүрдүүлэгч биес мэдээллийг тасралтгүй солилцоно.
Мэдээллийн процессууд нь цаг хугацааг, орон зайг оршин тогтнох систем болох
популяцийн бүхэл бүтэн байдал хэлбэржих механизм болдог. Популяци дахь орон зай
ба функц үйл ажиллагааны бүтцийн үндсэн дээр популяцийн тогтвортой байдлыг
тодорхойлох, авто зохицуулгын тогтолцоог үүсгэх, бүлэглэлийн бодьгал биеийн
харилцааны олон хэлбэрүүд хөгжиж байдаг. Иймээс популяци бол биологийн систем
мөн гэдэг ойлголтонд зүйлийн популяцийн бүтцийн тухай асуудал багтана. Популяцийн
тодорхойлолтыг бараг энэ (хүн ам) гэдгээр авч үзэж болно. Яагаад гэвэл тодорхой
нутаг дэвсгэр дэх зүйлийн суурьшил гэж ойлгох ёстой. Эдгээр бас хүмүүс өөр
хоорондоо харилцан үйлчлэлцэх, харилцан хамаарах нийлмэл тогтолцоогоор
холбоотой. Мөн өвөрмөц үйл ажиллагааны бүлэглэлүүд үүсгэдэг. Ингэхлээр маш
нийлмэл бүхэл бүтэн нэгдмэл тогтолцоо гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ функц үйл
ажиллагааны хувьд тодорхой журамтай, харилцан үйлчлэлцдэг, харилцан бие
биенээсээ хамаардаг нэгдмэл нэг бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг авч ойлгодог шинжлэх
ухааны системийн тухай төсөөлөлд бүрэн нийцнэ. Ийнхүү организмын дээд түвшиний
биосистем болох популяцийн тухай ойлголт ерөнхий нутаг дэвсгэр дээр орших нэг
зүйлийн биесийн нэгдлээс шууд үүдэн гарна.

6. Амьтан судлалын ухаанд популяци бол
ареал тархац нутгийн ямар нэг тодорхой
хэсгийг эзэлж байгаа зүйлийн
биеүүдийн нэгдэл суурьшил мөн.
Популяци нь морфлоги, биологийн
маягийн ерөнхий төрх, төлөв, генефонд
ба тогтвортой функциональ харилцан
холбоотой системээр тодорхойлогдох
нэг зүйлийн биеийн бүлэглэл мөн.
Экологийн ухаанд популяцийг өөр
хоорондоо холбоотойгоор тухайн
зүйлийн ерөнхий тархац нутгийг
хамтдаа эзэмшин орших нэг зүйлийн
бүлэг бодгаль биеийг хэлнэ.
Популяци гэдэг бол өөрийгөө нөхөн
төлжүүлж олон удам туршид үржих
чадвараа хадгалах нэг буюу зэрэгцээх
биоценозод оршин амьдрах нэг
зүйлийн бодгаль биеийн нэгдэл.
Эвалюцийн онолд популяци бол
тодорхой газар нутаг буюу зүйлийн
тархац нутгийн хувьд тодорхой хэсгийг
эзлэн оршидог. Уг газар нутгийнхаа
хүрээнд бодгалиуд нь мөн тэр зүйлийн
бодгалиудтай илүү ойр холбоотой
бодгалиудын бүлэг юм.
Генетикт популяци бол хоорондоо удам
төрлийн ба үржлийн холбоотой
бодгалиудын нийлбэр мөн.
Популяци бол урт удаан хугацааны
турш тодорхой зайг эзлэн амьдарч
суурьшсан бөгөөд бодгалиуд дотор нь
эмх замбраагүй эвцэлдэлт явагддаг,
их бага ямар нэг хэмжээгээр зэрэгцээ
орших бодгалиудын ийм бүлгээс
тусгаарлагдсан нэг зүйлд хамаарагдах
бодгалиудын нэгдэл.

7. Эдгээр тодорхойлолтуудаас авч үзвэл түүхэн урт хугацаа гэдэг
нь тухайн зүйлийн үе удмын тоогоор тодорхойлогддог ажээ. Мөн
ба нэн богино хугацаанд бүлэглэл үүсгэн амьдрах нэг зүйлийн
бодгалиудын хоорондох ялгааг онцлон тэмдэглэхэд “популяци”
гэдэг нэр томьёог хэрэглэжээ. Энд нэн богино хугацаанд бүлэг
үүсгэсэн нэгдэл бүр популяци биш бөгөөд богино хугацаанд үүссэн
бодгалийн нэгдэл бүрийг популяци гэж ойлгож болохгүй гэдгийг
анхаарах хэрэгтэй.
Популяцийн тодорхойлолт олон янз байгаа нь бас түүний
хоёрдмол шинж чанартай холбоотой. Нэг талаас популяци бол
генетик эвалюцийн эгнээнд оролцдог. Өөрөөр хэлбэл янз бүрийн
ангилал зүйн нэгжийн филогенетик холбоог тусгах эвалюци
хөгжлийн үр дүнгийн эгнээнд тодорхой байр суурь эзэлдэг.
Тухайлбал, организм-популяци -зүйл-төрөл-овог … гэх мэт. Үүний
зэрэгцээ популяци нь орчний тодорхой нөхцөл дэх зүйлийг
төлөөлөөд бусад зүйлийн популяциудтай идэш тэжээлийн болон
өөр бусад холбоо харилцаанд орж байдаг.

9. Оршин тогтнож буй орон зайн хувьд
Газар зүйн Экологийн популяци Эгэл популяци

10. Популяцийн тоо толгой. Тухайн газар нутаг юмуу эзэлхүүнд оршин амьдрагч
бодгалийн нийт тоог хэлэх бөгөөд үржлийн идэвх, үхэл хорогдол бусад
зүйлүүдээс хамаарч хэвийн тогтмол байдаггүй.
Популяцийн нягтшил. Нэгж талбай эзэлхүүнд оршин амьдарч буй бодгалийн
тоо эсвэл биомассын дундаж үзүүлэлт юм. Жишээ нь 1 га талбайд дунджаар
150 ширхэг нарс, эсвэл 1м3 усанд 0,5г биомасс гэх мэтээр.
Популяцийн төлөрхөг чанар. Нэгж хугацаанд тухайн популяцид шинээр
нэмэгдэж буй бодгалийн тоог төлөрхөг чанар гэнэ.
Популяцийн үхэл. Тодорхой нэгж хугацаанд нэгэн биеийн хөгжилт зогсон
мөхөж буй тусгаар бодгалиудын тоо хэмжээг популяцийн үхэл гэнэ.

11. Тухайн популяцийг бүрдүүлэгч бүх
насны үхэл байгальд тэнцүү хувийг
эзлэх амьдралын таатай нөхцөлд энэ
хэлбэр байх боломжтой.
Ихэвчлэн бие гүйцсэн бодгалиуд
ялангуяа хөгшин бодгалиуд үхлийн
зонхилох хувийг эзлэнэ.
Уг популяцийн бүрэлдэхүүнд
оролцогч залуу бодгалийн дунд үхэл
зонхилох хувийг эзлэнэ.

12. Популяци бол нэгэн биеийн хөгжлийн удам төрлийн
холбоотой тасралтгүй урсгал. Удам төрлийн хэв маяг олон
янз. Жишээ нь бэлгийн замаар үрждэг биеүд торлог,
сүлжилдсэн байж болно. Зарим бие бэлгийн ба бэлгийн бус
замаар ээлжлэн үрждэг. Популяцийн ийм тасралтгүй байх
чанар нь дараагийн үр удамд популяци өөрөө өөрийгөө
нөхөх, сэргээх боломжийг олгодог. Ийм байдлаар популяци
үр удамаа үлдээх чадвартай. Байгаль дээр тоо толгойн
хувьд олон боловч зүйлийн бусад биеэс түр тусгаарлагдан
өөрөө өөрийгөө нөхөн төлжүүлдэггүй биеийн бөөгнөрөл,
тусгаар байдлаар оршиж болно. Ийм бүлгийг популяци бус
харин популяцийн доторхи бие гэж үзнэ.
• Популяцийн залгамж чанар.

13. Популяцийг нэгдмэл, бүхэл бүтэн, систем гэж үздэг
ба эвалюцийн болоод гадаад орчны ямар нэгэн
үйлчлэлийг нэгдмэл, бүхэл бүтэн байдлаар хүлээж
авдаг. Энэ нь популяцийн өөрийн онцлогоор
тодорхойлогдоно. Жишээ нь ихэнх бие өөр
хоорондоо холбоотой удамшлын мэдээллийг
солилцох боломжтой тул популяцийн удам төрлийн
холбоо нь популяцийг нэгдмэл нэг систем болгох
гол шинж юм.
• Харин популяцийн тусгаарлагдмал олон тоотой байх нь түүний
биеэ даах, тусгаар орших үндэс болдог. Популяцийг бүрдүүлж
байгаа бодгалиудын тоо толгой олон байх нь удаан хугацаагаар
оршин, янз бүрийн өөрчлөлтийн дараа популяци цаашид
амьдрах боломж маш их болдог. Популяцийг бүрдүүлж байгаа
бодгалиудын тоо толгой байнга хэлбэлзэж, түүний тоо толгой
хангалттай байвал хэлбэлзэллийг даван туулна. Популяци нь урт
удаан хугацаанд оршин тогтдог ба түүнд тоо толгой их байх нь
нөлөөлдөг.
• Популяцийн бүхэл бүтэн нэгдмэл байх чанар

14. Аливаа популяци тодорхой зохилдолгооны шинж чанартай. Үүний үндэс нь
популяцийн бүтэц, зохион байгуулалт, полиморф шинж чанар юм. Ер нь
популяци бол жигд, нэгэн төрлийн биш харин нарийн зохион байгуулалттай
систем юм. Популяцийн бүтцийн онцлог нь популяцийн голлох шинж тэмдэг
болох полиморфоор тодорхойлогдоно. Популяцид нас, хүйс, морфлоги,
физиологи, экологи зан төрхөөрөө янз бүрийн биесийн бүлэг байдаг. Түүнчлэн
популяцийн биеүд экологийн янз бүрийн үйлчлэлд оршиж түүнд зохилдож цааш
амьдарч үржих чадвартай.
• Популяцийн бүтэц, зохион байгуулалттай байх чанар.

15. Ямар нэг популяцийн бүх бүтэц хөдөлгөөнтэй
байдаг. Жишээлбэл популяцийн насны өөрчлөлт.
Үүнээс гадна экологийн ямар нэг хүчин зүйл
популяцийг бүрдүүлж байгаа бодгалиудын
морфлоги, зан төрхийн болон бусад шинж
чанарт харилцан адилгүй нөлөөлсөнөөс
популяцийн бүтэц өөрчлөгдөнө. Популяцийн хил
заагнаас түүний хөдөлгөөнт байдал
ажиглагдана. Популяцийн тоо толгой цаг
хугацааны хувьд өөрчлөгдөж түүгээр барахгүй
популяцийн биеүд хоног, өдөр, цагаар ч
өөрчлөгдөж болно.
• Популяцийн хөдөлгөөнт ба динамик чанар.

16. Бараг бүх бие генетикийн хувьд үл давтагдах
шинж чанартай бөгөөд бэлгийн процесс,
коньюгаци, кроссинговероор бий болсон болон
бэлгийн үржилтэй биеүд хамаарна. Популяцийг
бүрдүүлж байгаа бүх биеүд янз бүрийн шинж
чанартай. Удамшлын гол зүйл бол удамших
хувьсал. Гэтэл сүүлийн үеийн судалгаагаар урьд
өмнө мэдэгдээгүй байсан удамших хувьслийг
ихэсгэх чадвартай шинэ шинж чанар эх сурвалж
олдсон бөгөөд энэ нь полиморф шинж чанарыг
тодорхойлдог.
• Популяцийн үл давтагдах чанар.

17. Популяцийн хэмжээгээр түүний ерөнхий үзүүлэлтийг илүү үнэн зөв
үнэлдэг. Үүнд:
•Популяцийн хэмжээгээр
•Популяцийг бүрдүүлж байгаа биеийн тоогоор
•Тухайн популяцийн оршин байгаа нутаг дэвсгэрээр тодорхойлно.
Амьд организм хүний үйл ажиллагаанд их өртөмтгий. Жишээ нь том
амьтад, гоёл чимэглэлийн болон эмийн ургамал гэх мэт. Амьтдыг
нутагшуулах үржүүлэх, агнах зэрэг нь байгалийн популяцийн шинж
чанарт их нөлөөлдөг. Ямар нэгэн популяцийн хэмжээ нь түүний
хөдөлгөөнт байдлаас их хамаарана. Зарим биеүд бага нутагт
амьдардаг тул популяцийн хэмжээ бага орон зайг эзлэнэ. Гэтэл
зарим организмын популяцийн эзэлж байгаа нутаг дэвсгэр маш их,
олон арван мянган хавтгай дөрвөлжин километр талбай эзэлдэг.
Амьтад шилжилт хөдөлгөөнтэй байдаг тул тэдний популяцийг
судлахад нэлээн төвөгтэй. Ихэнх организмууд өөрийн төрж өссөн
нутагтаа зайлшгүй буцаж ирдэг. Организмууын үржлийн тархац нутаг
өөр байхаас гадна идэш тэжээл хайн бэлчих нутаг, нүүдлийн зам гэж
байдаг.
• Популяцийн хэмжээ.

18. Популяцийн оршин тогтнох нь
түүнийг бусад популяци, адил
бүлгүүдээс тусгаар байхад
хүргэдэг. Популяцууд бусад
популяцаас ямар нэг хэлбэрээр
тусгаарлагдсан байдаг. Нөгөө
талаар бусад популяцтай
харилцан хамааралтай байдаг нь
популяцийн тусгаарлалт,
харилцаа холбоо, мэдээлэл
солилцооны 2 тал юм.
• Популяцийн хоорондох тусгаарлалт ба
холбоо.

19. Биеүдийн хоорондох
өрсөлдөөн. Идэш тэжээл хомс,
орчин, амьдрах газар нутаг
хүрэлцэхгүй зэргээс шалтгаалж
өрсөлдөөн бий болдог.
Шууд эсрэг тэсрэг зөрчилт
байдал. Тусгаарлалт нь дээд
хөгжилтэй амьтдад зан төрхийн
онцлогоор харин ургамал, доод
хөгжилтэй амьтад,
микроорганизмд механик
байдлаар илэрдэг.
.
• Популяцийн тусгаарлалт дараах үндсэн
шалтгаантай

20. Орон зайн
Биологийн
Бүтэц зүй-
үйл
ажиллагааны
Бүтэц зүйнФизилогийн
Зан төрхийн
Генетикийн
.
• Популяцийн тусгаарлалтын хэлбэр олон янз
боловч ерөнхийд нь дараах байдлаар ангилдаг

21.  Популяцийн бодгалиудын тархалтыг хэлбэрээр нь жигд
тархсан, сарнисан, бөөгнөрсөн хэмээн гурав ангилдаг.
Популяцийн тархалт
А
° ° ° °
° ° ° °
° ° ° °
° ° ° °
Б °
° °
° ° °
° ° °
° ° °
° ° °
° ° ° °
° ° ° °
В °°°°
°°°°°
°°° °°°°
° ° °
° ° ° °
° ° ° °
Жигд сарнисан бөөгнөрсөн

22.  Бөөгнөрсөн тархалтаар амьдрах нь хэд хэдэн давуу
болон дутагдалтай талуудтай.

23. Давуу
талууд нь:
Предатор
амьтад
дайрах
тохиолдолд
бие биедээ
дохио өгч
халдлагаас
дайждаг.
Хоол
тэжээлээ
эрж хайж
олоход
хялбар
байдаг.
Бие биеэсээ
байнга
суралцаж
цааш хөгжих
боломжийг
бүрдүүлдэг.
• Сөрөг тал нь:
Предатор
амьтдын
халдлагад
өртөх
магадлал
ихтэй.
Халдварт
өвчин маш
ихээр
гардаг.

24. Популяцийн үндсэн тодорхойлолтыг гарга
Популяцуудын амьдрах, оршин тогтгох
үндсэн нөхцөл өөр өөр байдгийн шалтгаан
Байгаль экологт популяцийн гүйцэтгэх
үүрэг
Популяцийн биологийн ач холбогдол
Популяцийн хоёрдмол шинж чанарын
тухайд
Популяцийн байгальд гүйцэтгэх үүрэг
• Мэдлэг сорих асуултууд

25. • Анхаарал тавьсанд
баярлалаа