1. S.EG101 С.Сэлэнгэ
Семинар №2

2. Хураангуй: Экологийн хүчин зүйлээс
шалтгаалж амьд организмуудын
хоорондын хамаарал хэрхэн
өөрчлөгддөг тухай, тэдгээрийн
тэсвэрлэх чадварын хязгаарт
нөлөөлж болдог тухай
Түлхүүр үг: амьд
бие, экологийн ниш,
биотоп, идэш тэжээл,
тэсвэрлэх чадвар,
оптимум
• Экологийн хүчин зүйлд амьд организмын
дасан зохицол
• Амьд биесийн хоорондын холбоо бие
биенээсээ хамаарах нь
• Идэш тэжээлийн гинжин холбоо
Дэд сэдэв:

3. • Амьд бие махбодийн үүслийн тухай
 Эсийн онол нь XIX зууны томоохон онол байлаа.
Эсийн бүтэц, үйл ажиллагаа, хөгжлийн талаар
хуримтлагдсан сүүлийн үеийн олон шинэ баримт мэдээ нь
эсийн тухай онолыг улам баяжуулж өглөө. Орчин үеийн
эсийн онолыг дараах байдлаар тодорхойлж болох юм.
Үүнд:
1. Эс амьд биеийн бүтэц, үйл ажиллагаа, үржлийн нэгж
юм. Вирусээс бусад бүх амьд биет эсээс тогтдог.
2. Янз бүрийн амьтан ургамлын эс бүтцээрээ ижил
төсөөтэй байна. Бүх эсүүд бүтэц, үйл ажиллагааны
онцлогоос хамаарахгүйгээр
 а. Удамын мэдээллийг хадгалах,
 б. Тэр мэдээллээ хувилах замаар дараагийн үед
дамжуулах
 в. Энерги хадгалан дамжуулах
 г. Бодисын солилцоог удирдах зохицуулах ерөнхий
шинжүүдийг агуулдаг.
3. Эсийн үржил анхдагч эс хуваагдах замаар явагдана.

4. Эс бүхэн өсөх, үржих, амьсгалах, ялгаруулах,
эрчим хүч хүлээн авч ашиглах, хувиргах,
гадны нөлөөнд хариу үйлдэл үзүүлэх
чадвартай. Харин эсийн бүрэлдэхүүн хэсгүүд
тус тусдаа ийм чадваргүй.
Манай дэлхийн гадаргуу, эх газрын ба далай
тэнгисийн ус агаар мандлындоторх амьтны
аймаг нэг талаар тэдгээрийн олон зүйл, нөгөө
талаар тэдгээрийн олон зүйл, нөгөө талаар
зүйлийн тоогоор илэрхийлэгддэг.
Одоошинжлэх ухаанд мэдэгдэж байгаа
амьтны зүйлийн тоог эрдэмтэд олон янзаар
тооцох боловч дундажаар 2 сая гаруй гэж
үзэж болно

5. Ус ба хуурай газрын амьтад байгалийн шалгарал ба амьдралын
төлөөний тэмцлийн дүнд олж авсан зохилдлогооны дагуу харилцан
адилгүй биоценоз ярусуудыг үүсгэж, дэлхийн бөмбөрцгийн хэсэг бүрт
тархалтын зүй тогтолтой болжээ. Геологчид газрын хөрсний үе
давхрагыг томоохон бүлэг болгон ангилж эринг дотор нь галав болгон
хувааж судалдаг.
• Ургамал-metaphita
• Мөөг- fungi
• Амьтан- metazoan
Бүх амьд бие махбодийг
эст ба эст бус гэж ангилна.
Эст бүтэцтэй амьд
биеүдийг дотор нь нэг ба
олон эст бие махбод гэж
ангилна. Амьдралын
хэлбэрийн ерөнхий онцлог
тухайлбал: энерги
хуримтлуулах аргаар нь 3
том бүлэг болгож хуваана

6. Ургамал энергийг ашиглан аутотроф,
мөөг органик бодисоор хооллох ч олон
шинжээрээ ургамалтай ижил төстэй бол
харин амьтад гетеротроф хэлбэрээр
хооллох ба амьдралын хэлбэр нь
ургамал, мөөгнөөс эрс ялгаатай
байдаг.Байгаль дээр оршин амьдарч
байгаа дээрх 3 бүлэг амьтдын гарал
үүсэл,эволюцийн асуудал нь орчин үед
ч гэсэн эрдэмтдийн маргааны нэг гол
сэдэв болсон хэвээр байна. Эдгээрээс
хамгийн сайн судлагдсан нь амьтан юм.
Амьтдын гарал үүслийг судлаж мэдэх нь
эволюцийн бүлэглэлийн хэлбэр ба
түүний замын түүхэн хөгжлийн зарим
нэг ерөнхий ба нарийн зүй тогтлыг
судлан түүхэн хөгжлийн дэвшилтэд
буцалтгүй шинж чанарыг илрүүлж
тогтооход чухал ач холбогдолтой.

7.  Амьд биет нь биосферийн үндсэн бүрэлдэхүүн
хэсэг юм. Бүх амьд биетийн цогц нийлбэрийг
биосферийн амьд цогц гэдэг. Амьд бодисын жин
биосферийн жингийн өчүүхэн хэсэг буюу 0.01%-ийг
эзэлдэг. Үүний 99.1%-ийг ногоон ургамал, 0.9%-ийг
фотосинтез явуулдаггүй амьд хэсэг эзлэнэ. Түүнээс
гадна далай тэнгисийн өчүүхэн бага хэсэг 0.13%
эзлэнэ. Үүний ихэнхийг нь амьтад эзлэнэ. Дэлхийн
амьд хэсэг өчүүхэн бага хэмжээтэй боловч асар их
хувирган өөрчлөх хүч чадалтай юм. Хувирган
өөрчлөх хүч нь биосферийг үүсгэж, хувирган
хөгжүүлэхийн гол үндэс болно. Амьд организм
хэвийн дулаан, даралтын нөхцөлд азотын
молекулын нөхцлийг хүлээн авч нийлэгжүүлэн
уурагт бие болгон хөгжүүлнэ.

8. • Амьд организмын хувиргагч хүч чадлыг дараах үндсэн хэд хэдэн чанараар
олно
Сул чөлөөт амьдралыг асар
богино хугацаанд
олно.Тэдгээрийн үржил их
биеийн гадаргууг богино
хугацаанд эрс нэмэгдүүлдэг.
Амьд биеийн үржил маш
идэвхитэй. Тэдгээр бичил
биет хэдэн цаг юмуу хэд
хоногын дотро дэлхийг
бүрхэх чадалтай.
Бүх амьд бодис ямар нэгэн
хөдөлгөөн хйидэг.
Хөдөлгөөнгүй амьд бие гэж
үгүй харин хөдөлгөөн нь
идэвхитэй болон идэвхийгү
гэж байна. Амьд бодис
фикик, химйин асар их
идэвхитэй. Амьдрал нь ямагт
тогтвортой шинжийг
илэрхийлдэг.

9. Амьд бие дасан зохицох чадвартай. Дасан зохицох
нь их өргөн хүрээтэй. Зарим организм цельсийн -
273С амьдарч байна. +140С халуун усанд амьд
биет олдсон байдаг.
Амьд бодист химийн урвал асар хурдастай явагддаг.
Жишээ нь: Өчүүхэн жижиг эрвээхэйн төөлүүр
өөрийн биеийн жингээс 200 дахин их хоолыг нэг
өдөр иддэг. Энэ нь нээлттэй систем юм. Биологийн
бүх систем нээлттэй буюу задгай систем юм.
Биосферийн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг болох ус,
агаар нь байнгын эргэлтэнд байдаг.
Бодисын биологийн эргэлт
Бодисын биогеологийн эргэлт
Амьд бодис бол маш богино хугацаанд бүрэн
шинэчлэгдэж байх чадвартай. 8 жил тутамд
шинэчлэгдэж байдаг гэж судалгаа байдаг.

10. • Амьд бодисын үндсэн үйл ажиллагаа
Эрчим хүчний
үйл ажиллагаа
Хийн үйл
ажиллагаа
Исэлдэн
ангижрах үйл
ажиллагаа
Амьд бодисын
үйл ажиллагаа
Төвлөрүүлэх
үйл ажиллагаа
Задлан
боловсруулах
үйл
ажиллагаа
Зөөн
тээвэрлэх үйл
ажиллагаа

11. • Биосферийн хөгжил ба ноосфер
 Дэлхий дээр шим ертөнц хэд хэдэн үе шатыг
дамжин хөгжиж ирсэн. Дэлхий дээр амьдрал
амьд бие үүсэх явц эхлээд аажим явагдаж
байснаа яваандаа хурдассан байна. Үүний үр
дүнд олон янзын амьд бие үүсч улмаар дэлхийн
биологийн үйл явцад төрөл бүрийн үйлчилгээ
нөлөө үзүүлсэн байна. Ийнхүү бодисын
биологийн эргэлтийн үр дүнд биосфер буюу
шим мандал үүсэн бүрэлдсэн байна. Амьд
биетийн цаашдын хөгжлийн явцад олон эст
үүсч амьдралын бүтэц зохион байгуулалт
боловсронгуйн хэрээр биосфер улам хөгжсөн
байна.

12.  Ийнхүү дэлхий дээр шим ертөнцийн анхны
хэлбэр үүсэхээс эхлээд амьдралын
цогцолбор дээд түвшин болох биосфер
үүсч хөгжсөн үеийг биогенезийн үе гэнэ.
Амьд биетүүд дэлхийн бөмбөрцгийн дүр
төрхийг ямагт хувирган өөрчилж ирсэн.
Амьд биетээс амьгүй байгальд хөрс үүссэн
байна. Хөрс үүсэн үйл ажиллагаанд амьд
бодисын зэрэгцээ амьгүй байгалийн бодис
чухал үүрэгтэй. Биогенезийн үед
биосферийн хөгжил зөвхөн биологийн
хүчин зүйлийн нөлөөгөөр явагддаг.
• Биосферийн хөгжил ба ноосфер

13.  Амьд организм бүр өөрийн хүрээлэлд бусад олон
янзын амьд биетэй харилцан амьдран оршино.
Тэдгээрийн хоорондын холбоо аль нэгэнд нь
ашигтай эсвэл хоёуланд нь ашигтай байж болно. Бас
ашиггүй хортой нөлөөлөл ч байж болно. Организм
бие биедээ нөлөөлөхийг амьд буюу шим ертөнцийн
хүчин зүйл гэнэ. Зүйл бүхэн амьдрах биотоптой
байна.Нэг биотопод өөр өөр зүйлийн организм
зэрэгцэн оршиж болно. Харин тэр биотопод байгаа
организмууд экологийн нишээрээ хоорондоо
ялгагдана.
 Зүйл бүрийн амьтан тухайн экосистемд бусадтай
давхцахгүй өөрийн гэсэн байр суурьтай байдаг.
Үүнийг экологийн ниш гэнэ.
• Биосферийн хөгжил ба ноосфер

14.  Нүүдлийн мал аж ахуйтай Монголчууд мал малын
захтай өөрөөр хэлбэл таван хошуу малаа адгуулан
маллаж ирснийг экологийн нишээр тайлбарлаж
болох юм. Урт хөлтэй мал бэлчээрт гарч харин бог
мал гэрийнхээ ойр орчимд идээшлэдэг. Өвөл бод
малын хөлөөр хунгар цас бутарч өвс бэлчээр ил
гарна. Энэ нь бог малд тэжээлээ олоход дөхөм үзүүлж
бод мал бог малд нөмөр нөөлөг болно. Энэ нь бие
биедээ тэжээлийн талаар төдийлөн өрсөлдөгч
болохгүйн дээр хөрсийг эвдрэлд хүргэхгүй
бэлчээрийн даац муутгахгүй байж болно. Харин нэг
төрлийн малыг хэт олноор нь суурилснаас
бэлчээрийн даац муудаж хөрс эвдрэлд ороход
хүргэдэг байна.
• Биосферийн хөгжил ба ноосфер

15. • Махан идэштэн ба золиос.
 Энэ бол тэжээлийн холбоонд үндэслэсэн харилцааны
хэлбэр юм. Махан идэштэн гэж бусад амьтдаар
хооллодог амьтдыг хэлэх бөгөөд тэр нь ангуучлах
тусгай арга мэх эзэмшсэн байдаг. Махан идэштэн
ихэвчлэн золиос болох амьтнаасаа том байна. Золиос
бологч амьтдын толгойн тоо махан идэштнийхээс
илүү байна. Махан идэштэн, золиос хоёрын
хоорондын харилцаа нь Эльтоны экологийн
суврагын дүрэмд захирагддаг. Тэжээлийн хэлхээний
суурь өвслөг ургамал, нэгдүгээр шатанд царцаа,
хоёрдугаар шатанд мэлхий, гуравдугаар шатанд
могой, дөрөвдүгээр шатанд шонхор байх жишээтэй.
Хэрэв шонхорыг агначих юм бол могойн тоо толгой
өсөж мэлхий цөөрнө.

16.  Үүний улмаас ургамал идэшт царцааны тоо
олширч ногоон ургамалаар хооллож
хөнөөнө. Энэ нь экологийн тэнцвэрт
байдлыг хадгалах асуудал чухал болоод
байна.
 Тэжээлээ барьж идэх арга нь өөр өөр. Чоно
идэш болох амьтнаа хөөж барьдаг бол
муурын төрлийн амьтад гэтэж, мярааж
байгаад барьдаг. Суусрын овгийн жижиг
махчид тэжээл болох мэрэгчидийг ил хөөж
барихаас гадна бас нүхэнд нь барьдаг
онцлогтой.
• Махан идэштэн ба золиос.

17. Паразит ба эзэн.
Паразитууд эзэн амьтныхаа биед шимэгчлэн амьдардаг. Паразит
эзнийхээ биед хооллохоос гадна байнга юмуу түр зуур
байрладагаараа дээрх хэлбэрээс ялгаатай. Харин паразитийн
үзэгдэл нь экологийн суврагын дүрмийг зөрчдөг.Өөрөөр хэлбэл
паразитийн тоо толгой нь эзнээсээ илүү олон биеийн хэмжээ нь
жижиг байна.

18. Комменсализм. Хоёр зүйлийн организмд нэг нь өөрийнхөө үйл
ажиллагаагаар хоол олж өгөх юмуу орон байр нь болдог харилцааны
хэлбэр юм. Өөрөөр хэлбэл нэг зүйл нөгөөдөө хор хүргэлгүй ашиглаж
буй нэг талын ажиллагаа юм.
Амансализм. Харилцан холбоотой хоёр зүйлийн нэгд нь хортой
нөгөөд нь хор ч болохгүй ашиг ч болохгүй харилцааны хэлбэрийг
хэлнэ. Ийм үзэгдэл ургамалд тохиолдоно.
Мутуализм. Харилцааны энэ хэлбэр паратизм юмуу комменсализм
дээр үндэслэгдэж үүсдэг. Мутуализм нь хоёр организм харилцан
ашигтай хамтран амьдрах хэлбэр юм. Үүний нэг нь сембиоз юм.
Малын гэдсэнд олон тооны шилбүүртэн байдаг.
Өрсөлдөөн буюу конкуренци. Энэ бол экологийн хувьд ижил
шаардлагатай хоёр зүйлийн хооронд болдог харилцааны хэлбэр.

19. Нейтрализм.
 Нэг орчинд зэрэгцэн оршиж байгаа хоёр
зүйл аль аль нь ашиг ч болохгүй, хор ч
болохгүй харилцааны хэлбэрийг хэлдэг.
Жишээлбэл буга хэрэм хоёр нь нэг ойд
амьдардаг боловч хоорондоо бараг
харьцахгүй. Гэвч ган болбол энэ хоёрт
хоёуланд нь хүндрэлтэй болдог.
 Амьд организмуудын амьдрах орчин,
тэжээлийн гинжин холбоог харуулсан
зургийг доорхи зургаас харж болно.

21. • Амьд организмууд экологийн хүчин зүйлд зохицох нь
Экологийн хүчин зүйл нь дараах хэд хэдэн үндсэн
чиглэлээр организмд нөлөөлж байдаг.
Цочроогчын үүрэг
гүйцэтгэдэг. Физиологи,
биохимийн цочроогч
болдог. Амьд биеийн үйл
ажиллагаанд өөрчлөлт
орж шинэ нөхцөлд дасан
зохицох үйл ажиллагаа
явагдана.
Тухайн нөхцөлд амьд
бие оршин байх
боломжийг хязгаарлагч
болдог.
Экологийн хүчин
зүйлүүд нь амьд
биеийн бүтэц хэлбэрт
өөрчлөлт оруулах
нөхцөл болдог.
Орчны бусад хүчин
зүйлийн өөрчлөлтийг
илэрхийлсэн дохио
болдог байна.

22.  Хувьсмал шинж чанартай ихэнх хүчин зүйлүүдийн
үйлчлэл тухайн амьд биеийн амьдралд ашигтай,
эсвэл ашиггүй нөлөө үзүүлэх нь уг хүчин зүйлийн
хэмжээ, хүчнээс шалтгаална. Аль нэг хүчин зүйлийн
үйлчлэл хэтэрхий их байх, эсвэл хэтэрхий бага
байхын аль аль нь амьд биед сөрөг нөлөө үзүүлдэг.
Тухайн хүчин зүйлийн организмд хамгийн
тохиромжтой үйлчлэх хэм хэмжээг оптималь
/ашигтай тааламжтай/ хэмжээ гэнэ. Оптималь
хэмжээ ихсэх багасахын хэрээр амьд биеийн
доройтох байдал нэмэгдэнэ. Ийнхүү хүчин зүйлийн
хэмжээ ихсэж багассаар организмын амьдралын үйл
ажиллагаа хямарч үхэх аюулд хүрдэг. Хүчин зүйлийн
энэ хэмжээ хязгаарыг хямралын цэг гэж нэрлэдэг.
Хүчин зүйлийн тааламжтай үйлчлэх хэмжээ
хязгаараас хямралын цэг хүртэлх хэмжээг
доройтлын бүс гэдэг.

23. • Стенотерм-Дулааныг тэсвэрлэх
харьцаа
• Стеногидро-Усанд тэсвэрлэх
харьцаа
• Стеногалин- Давсанд тэсвэрлэх
харьцаа
• Стеонфаг-Хоол тэжээл тэсвэрлэх
харьцаа
• Стеноойк-Орогнох хоргодох орчныг
тэсвэрлэх
• Зарим амьд биетийн амьдралд
орчны зарим нөхцлийн зөвхөн
тодорхой нэг хэсэг нь шийдвэрлэх
үүрэгтэй байдаг.
Амьд болоод
популяци, бүлгэмдэл
зэрэг экологийн
тогтолцооны бүх
түвшинд аль нэгэн
экологийн хүчин
зүйлийн үйлчиллийг
тэсвэрлэж чадах дээд
ба доод хязгаар байдаг
бөгөөд энэ хоёр
хязгаарын хооронд
амьд тогтолцоо
амьдаараа оршин байх
чадвартай байхыг
тэсвэрлэх чадвар гэж
нэрлэдэг.
Тэсвэрлэлтийн
хуулинд туслах хэд
хэдэн нэмэлт зарчмыг
буй болгосон байна.
Үүнд:

24. • Зохицлын төрлүүд ба онцлогууд
Амьтан ургамал олон хүчин зүйлд зохицоход аргагүй
хүрдэг ба энэ зохицол нь генетикийн төвшин дэх
байгалийн шалгарал хувьслийн явцад бий болж бэхэждэг.
Хувьслаар бий болсон удамшлаар бэхжүүлэгдсэн
экологийн динамик хүчин зүйлүүдийн нөхцөлд хэвийн
амьдралын үйл ажиллагааг хангах амьд организмуудын
онцлогийг зохицол буюу адаптаци гэнэ. Мэдээж ямар ч
амьд организм экологийн хүчин зүйлүүдийн горим
шаардагдах нөхцөлд нь тохирч байсан газар л амьдарч
чадах юм. Энэ нь тохирохгүй бол амьдрал мөхнө. Хүний
үйл ажиллагааны үр дүнд хамгийн их өөрчлөлтөнд ордог
хүчин зүйлүүдэд зохицох зарим зүйлүүдийг авч үзье.

25. Морфлогийн зохицол. Энэ зохицлын жишээнд усанд амьдардаг организмуудын
бүтэц хурдан сэлэхэд тохирсон байхад цөлийн ургамлууд навчгүй байдаг нь чийг бага
алдахад зохицсон байна.
Физиологийн зохицол. Үүнд амьтны хоол боловсруулах эрхтэн нь идшиндээ
тохирсон байдаг. Цөлийн амьтад өөхийг исэлдүүлэх биохимийн аргаар чийгийн
шаардлагыг хангаж байхад ургамал фотосинтезийн аргаар органик биш бодисоос
органик бодисыг атмосферийн агаарын хийн тодорхой нөхцөлд бий болгох чадварыг
тусгаж байдаг.
Биеэ авч явах зохицол нь бүх хэлбэрээр илэрдэг. Амьтан хүрээлэн буй орчинтойгоо
хэвийн дулааны солилцоо явуулахын тулд оромж барих, зохистой температурын
нөхцлийг сонгон авч нүүдэллэх зэргийг онцгой орчинд гүйцэтгэдэг. Энэ хуулийн
ашиг тус нь янз бүрийн ядмаг орчинд тэсвэрлэж чадсанаараа байгалийн үр өгөөжийг
үр ашигтай шийдлээр шийдсэнд онцгой ач холбогдолтой юм. Тухайлбал гантай жилд
ганд тэсвэртэй үр тариаг тариалсанаар ургац алдахгүй байх боломжийг бүрдүүлдэг.
• Зохицлын төрлүүд ба онцлогууд

26. •Анхаарал тавьсанд
баярлалаа