1. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
УЛС ТӨРИЙН СИСТЕМ
Нийгмийн амьдралыг зохицуулж байдаг улс төрийн систем нь ард түмэн, иргэнээсээ
эх үүсвэртэй. Улс төрийн систем нь төр, засгийн эрх мэдлийг ашиглан нийгмийн
үнэт зүйлсийг нийгэмд хууварилах үйл ажиллагаа юм. Ингэхлээр улс төрийн систем
гэдэг нь юуны өмнө нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг, өөрийг нь бүрдүүлж байдаг дэд хэсгүүд
/төр, улс төрийн нам, төрийн бус байгууллагууд гэх мэт/, улс төрийн харилцаа, түүнийг
зохицуулж байдаг хэм хэмжээ / эрх зүй, улс төр, ёс суртахууны хэм хэмжээ, улс төрийн
соёл/ зэргээс бүтсэн, тэдгээрээр тодорхойлогдох тогтолцоо юм.
Ийм учраас улс төрийн систем нь дараах дэд тогтолцоог агуулж байдаг. Үүнд:
- Институтын буюу байгууллагын
- Зохицуулалтын
- үүргийн
- Мэдээлэл, харилцааны дэд тогтолцоо гэх мэт.
Улс төрийн амьдрал бол уг чанартаа нийгэм дэх шийдвэр гаргах, хэрэгжүүлэхэд
нөлөөлж байдаг өөр хоорондоо янз бүрийн байдлаар холбогдож сүлжилдсэн дэд
систем юм. Учир иймд нийгэм хэмээх том системийн хэрэгцээ, байдал, төлөвийн талаар
тогтмол мэдээлэл авч, уг системийн үйл ажиллагааг зохицуулж байх үүрэг улс төрийн
системд оногдоно.
Улс төрийн системийг бүтэцийн талаас тодорхойлбол, улс төрийн систем нь улс
төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэхэд ямар нэг хэмжээгээр оролцдог байгууллага хүчнүүд,
тэдгээрийн хоорондын харилцаа, уг харилцааг зохицуулагч ухамсрын элментүүд зэрэг улс
төрийн бүхий л үзэгдэл үйл явц төвлөрдөг бүхэл бүтэн тогтолцоо юм. Үүргийн талаас
авч үзвэл, улс төрийн систем нь нийгмийн бүхий л бүрдэл хэсгүүдийг нэгтгэн
нягтруулж, тэдгээрийг төр цөмтэй улс төрийн засаглалаар төвлөрүүлэн удирдаж, нэгдмэл
мах бод болон оршин байх нөхцлийг нь хангаж байдаг тогтолцоо юм.
Улс төрийн системийн тухай ойлголтын шинэчлэн боловсруулсан эрдэмтэд нь Д.Истон, Г.
Алмонд нар юм. Д. Истон улс төрийн системийг загварын талаас судалж
тодорхойлсон бол, Г. Алмонд улс төрийн системийг бүтэц, үүргийн талаас нь судалж
тодорхойлсон.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

2. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Ийнхүү Д. Истон үзлээр улс төрийн систем нь оролт, эргэх холбоо, гаралт бүхий орчлоос
бүрдэх дэд тогтолцоо ба энэ орчил ньөөр хоорондоо харилцан холбоотой өөрчлөгдөж
байдаг, үйл ажиллагаа, мехнизм юм.
Улс төрийн системд очиж байгаа дотоод, гадаад мэдээлэл, үйлчлэлийг түүний
оролт гэнэ. Оролт нь хоёр янз байна. Үүнд: Шаардлага ба дэмжлэг
Шаардлагыг системээс өөрөөс нь урган гарч буй дотоод шаардлага, гадаад орчноос нь
үүсэлтэй гадаад шаардлага гэж ангилна. Дотоод шаардлагад: жишээ нь: Улсын их
хурлыг тараах, засгийн газрыг огцруулах гэх мэт. Гадаад шаардлагад: Иргэдийн цалин
хөлс нэмэгдүүлэх, нийгмийн хамгааллыг сайжруулах гэх мэт. Шаардлага гэдэг нь хүн ба
нийгмийн хэрэгцээг хангахын төлөөх тулгалт юм.
Дэмжлэг нь: системийг бүхэлд нь болон төр, засгийн эрх баригчдын үйл ажиллагааг
дэмжсэн сэтгэл зүйн болон үйл байдлын илэрхийлэл гэсэн хоёр хэлбэртэй байна. Улс
үндэсний онцлог, хөгжлийн түвшин, цар хүрээнээс хамааран дэмжлэг янз бүр байна.
Гэхдээ хүний болон иргэний амьдралын чанар хөгжлийн үндсэн хэрэгцээг хангахтай
холбогдсон дэмжлэг голлоно.
Улс төрийн систем нь оролтоороо дэмжлэг, шаардлагыг хүлээн аваад тэдгээрийг
дотроо боловсруулан нийтээр заавал дагаж мөрдөх шийдвэрүүдийг гаргадаг. Эдгээр
шийдвэр болон тэдгээрийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон үйл ажиллагааг улс төрийн
системийн гаралт гэнэ. Улс төрийн системийн гаралт нь хэлбэрийн хувьд төрийн
бодлогыг тодорхой илрэл болсон хууль тогтоомж, эрх зүйн хэм хэмжээ, сурталчилгаа
байдаг бөгөөд харин агуулгын хувьд нийгмийн бүлгүүдийн ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлэх
бодлого, шийдвэр юм.
Тодруулга: Хүмүүсийн ахуй амьдрал, оюун санаанд чухамхүү нөлөөлөл, ач
холбогдолтой, хэрэглэх, мөрдөхийн үнэ цэнэтэй зүйлийг үнэт зүйлс гэнэ. үнэт зүйлсийг
харьцангуйгаар материаллаг ба оюуны хэмээ ангилж болно.
Материаллаг үнэт зүйлс: Мөнгө, дэ хөрөнгө, хувцас, орон сууц, үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл,
үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн зэрэг эд агуурсын бүх баялаг багтана.
Оюуны үнэт зүйлст: Эрх мэдэл, мэдлэг, чадвар , шинжлэх ухааны ололт, технологи,
урлагын бүтээл, хүмүүжил, ёс суртахуун, эрх чөлөө, шудрага ёс, тэгш эрх, нэр хүнд зэрэг
багтана. үнэт зүйлсийг хуваарилна гэдэг нь хязгаарлагдмал хэмжээтэй үнэт зүйлсийг
нийгмийн бүлгүүдэд хичнээн хэмжээгээр өгөх вэ? Гэдгийг шийдвэрлэх явдал юм.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

3. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Улс төрийн системийн оролт, гаралт хоёрын харилцан үйлчилэлийг эргэх холбоо гэнэ.
Улс төрийн системийн оролтод зарим шаардлага хэрэгжинэ, зарим нь хэвээр үлдэх
буюу орхигдоно. Хэвээр үлдсэн буюу орхигдсон шаардлага системийн оролт дээр дахин
тавигдана. Мөн гаралтын үйлчилгээгээр шинэ нөхцөл байдал, шинэ дэмжлэг, шинэ
шаардлага үүсэн бий болно. Энэхүү холбоо нь оновчтой, шийдвэр гаргах, нийгэмд
тогтворгүй байдал бий болохоос урьдчилан сэргийлэх механизм бөгөөд улс төрийн систем
нийгэм хэмээх том системийн дотор зохицон ажиллаж, хэвийн үйл ажиллагаагаа явуулах
гүүр болно.
Г. Алмонд, Б.Пауэл нар бодлогыг хэрэгжүүлэгч чиг үүрэг нь улс төрийн системийн
чадвараар илэрхийлэгдэнэ гэж үздэг. Эдгээр чадвар нь юу вэ?Гэвэл:
1. Дайчлах­ Энэ нь тодорхой зорилгоор материалын болон хүн хүчний нөөцийг
дотоод, гадаад орчноос гарган авах явдал юм.
2. Хуваарилах –Материаллаг болон оюуны үнэт зүйлсийг хүмүүс, нийгмийн
бүлгүүдэд зохистой хуваарилна.
3. Зохицуулах­Нийгмийн гишүүд, бүлгүүдийн үйл ажиллагааг зохицуулан
хяналт тавих явдал.
4. Бэлгэдлийн­Энэ нь улс төрийн системийн тогтвортой байдлыг хадгалах,
үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолыг бэхжүүлэх, олон түмэнд итгэл
үнэмшил суулгахад чиглэгдсэн үйл ажиллагааны чадвар.
Дээрх чадваруудын дутах, доголдолд орох нь улс төрийн системийн хэвийн ажиллах
чадвар алдагдах зэрэг сөрөг үр дагаварт хүргэнэ. Улс төрийн системийн гаралт нь
системийн дэмжлэгтэй шууд уялдаатай байдаг бол харин системийн шаардлагатай шууд
холбоотой байх албагүй.
УЛС ТӨРИЙН СИСИТЕМИЙН ЗАГВАР /Д. ИСТОНЫХООР/
/Хүснэгт/
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

4. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Оролт Гаралт
Шаардлага Шийдвэр
Дэмжлэг Хувиралт Үйлдэл
Эргэх холбоо
Эндээс үзэхэд улс төрийн систем нь өөрийгөө бүрдүүлж буй бүтэц, байгууллагын
тогтолцоо, тэдгээрийн хоорондын харилцаа бүхий янз бүрийн үйл ажиллагаануудын цогц
бөгөөд байнга, маш эрчимлэг үйл явц аж.
УЛС ТӨРИЙН БҮТЭЦ
Одоо бид улс төрийн системийн дотоод бүтэцтэй танилцъя. Улс төрийн системд орсон
шаардлага ямар аргаар хэрхэн, яаж, ямар системүүдийг дэмжин бодлого /шийдвэр/ болон
хувиарч гардаг вэ? Гэдгийг үзэхийн тулд системийн дотоод бүтэцтэй танилцах нь чухал.
Д.Истоны тодорхойлсноор “Улс төрийн систем гэдэг нь төр, засгийн эрх мэдлийг
ашиглан нийгмийн дотор үнэт зүйлсийг хувиарладаг үйл ажиллагаа юм гэдгийг дээр
ярилцсан.
Үйл ажиллагаа нь олон янз байдаг бөгөөд тэдгээрийн дотор:
- Сонирхлыг илэрхийлэх үйл ажиллагаа /сонирхлын бүлэг/
- Сонирхлыг нэгтгэх үйл ажиллагаа /улс төрийн намууд /
- Сонирхлыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа /төр/ чухал байр суурийг эзэлнэ.
Нийгэмд хүмүүсийн маш олон сонирхол зэрэгцэн оршдог. Хүмүүс сонирхолоо
хэрэгжүүлэхийг байнга эрмэлзэнэ. Сонирхлоо хэрэгжүүлэхийн тулд хүмүүс хамтран
хэлэлцэж, адил сонирхол, зорилго, эрх ашгаараа нэгдэж, улс төрийн систем тавих
шаардлагыг тодорхойлно. Энэхүү шаардлагаа хэрэгжүүлхийн тулд шийдвэр гаргах үйл
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

5. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
ажиллагаанд бүх талаар нөлөөлөхийг оролдоно. Энэ үйл явцыг сонирхлыг илэрхийлэх
үйл ажиллагаа гэнэ.
Сонирхлыг нэгтгэх үйл ажиллагаа: ­ Сонирхол янз бүр, заримдаа хоорондоо эсрэг
тэсрэг байх тэр бүх сонирхлыг бүрэн хангах бололцоо нийгэмд хэзээ ч байдаггүй. Ийм
нөхцөлд сонирхлыг ямар нэг байдлаар зохицуулах шаардлага гарч, түүнийг хангах арга
замыг тодорхойлон бодлого боловсруулах үйл ажиллагаа юм. Сонирхлыг хэрэгжүүлэх
үйл ажиллагаа:­ Бодлогыг нийтээр дагаж мөрдөх шийдвэрт тусгуулж, түүнийг улс
төрийн засгийн эрх мэдлээр биелүүлэх үйл ажиллагаа эдгээр болно. Сонирхлыг
илэрхийлэх, нэгтгэх, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны аль нь ч зохион байгуулалтгүйгээр
хэрэгжих бололцоогүй өөр өөрийн байгуулгын хэлбэрээр биежсэн үйл ажиллагаагаар
дамжин хэрэгжинэ. Сонрхлыг илэрхийлэх байгууллага нь сонирхлын бүлгүүд /ОНБ,
хөдөлгөөн /, сонирхлыг нэгтгэж улс төрийн бодлогын боломжийн хувилбарыг
боловсруулж байдаг байгууллага бол улс төрийн нам юм. Сонирхлын хэрэгжилтийг
хангадаг байгууллага нь төр байдаг.
УЛС ТӨРИЙН ЧИГ ҮҮРЭГ
Г.Алмондийнхаар улс төрмйн систем нь дараах чиг үүрэгтэй. Үүнд:
1. Улс төрийн нийгэмшилтийг хангах
2. Мэдээллийн харилцаа тогтоох
3. Сонирхол илэрхийлэх
4. Сонирхол нэгтгэх
5. Бодлого явуулах
6. Бодлого хэрэгжүүлэх зэрэг болно.
Унших сэдэв:
1. С.Нямзагд, О.Пүрэв........... Нийгмийн тухай мэдлэг 9­10­р анги /32­34­р тал/
2. Д.Буян Нийгмийн тухай мэдлэг УБ., 2006/ 43­46 –р тал /
3. Р. Дарьхүү, И. Нэргүй ...... “Нийгмийн тухай мэдлэг” УБ., 2007 /58­63­р тал/
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

6. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
УЛС ТӨРИЙН БҮТЭЦ
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

7. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Óëñ òºðèéí
ñèòåìèéí ÷àäâàð Ãàðàõ ¿ð ä¿í íü
÷÷÷àäâàð
Äàé÷ëàõ ÷àäâàð íü òîäîðõîé çîðèëãîîð
ìàòåðèàëûí áîëîí õ¿í õ¿÷íèé íººöèéã äîòîîä,
ãàäààä îð÷íîîñ ãàðãàí àâàõ ÷àäâàð þì.
Äîòîîä áîëîí îëîí óëñûí
÷èíýýëýã áàéäàë áèé áîëíî.
Õóâààðèëàõ ÷àäâàð íü ìàòåðèàëëàã
áîëîí îþóíû ¿íýò ç¿éëñèéã õ¿ì¿¿ñ,
íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýä çîõèñòîé
õóâààðèëíà. Äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí
àþóëã¿é áàéäàë
Çîõèöóóëàõ ÷àäâàð íü íèéãìèéí
ãèø¿¿ä, á¿ëã¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã
çîõèöóóëàí õÿíàëò òàâèíà.
Äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí
õýìæýý äýõ ýðõ ÷ºëºº
Áýëãýäëèéí ÷àäâàð íü óëñ òºðèéí
òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõ, ¿íäýñíèé
àþóëã¿é áàéäàë, òóñãààð òîãòíîëûã
áýõæ¿¿ëýõ, îëîí ò¿ìýíä èòãýë ¿íýìøèë
ñóóëãàíà.
УЛС ТӨРИЙН СИСТЕМИЙН БҮТЭЦ
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

8. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Ñîíèðõîëûã èëýðõèéëýõ ¿éë àæèëëàãàà: íèéãìèéí
ãèø¿¿ä íèéãìèéí ¿íýò ç¿éëñèéã õóâààðèëàí áàéðøóóëàõ
òàëààð ÿíç á¿ðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëîî øèéäâýð ãàðãàõ Ñîíèðõëûí á¿ëýã
áàéãóóëëàãóóäàä õ¿ðãýæ øèéä¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áóé ¿éë
àæèëëàãàà
Ñîíèðõîëûã íýãòãýõ ¿éë àæèëëàãàà /ñîíèðõëûí
àãðåãàöè/: îëîí ÿíçûí ñîíèðõëûã ÿìàð íýã áàéäëààð
ãîë áºãººä ÷óõàë øààðäëàãàòàéã íü ñîíãîõ, ò¿¿íèéã Óëñ òºðèéí íàì
õàíãàí áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëîí áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà þì.
Ñîíèðõîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà: Ñîíèðõëûã
õàíãàí áèåë¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áîäëîãûã
íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ øèéäâýðò òóñãóóëæ, ò¿¿íèéã Òºð
çàñàãëàëûí ýðõ ìýäýëä äóëäóéäàí áèåë¿¿ëýõ ¿éë
àæèëëàãàà þì.
Истоны үзлээр УЛС ТӨРИЙН СИСТЕМ ЗАГВАР
/Хүснэгт №1/
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

9. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Оролт Гаралт
Шаардлага Шийдвэр
Дэмжлэг Хувиралт Үйлдэл
Эргэх холбоо
ТӨРИЙН ҮҮСЭЛ ХӨГЖИЛ
Төр нь МЭӨ 3­4 зуунд томоохон гол мөрний үржил шимтэй сав хөндий газарт
эхэлж үүссэн байна. Хүй нэгдэл задарч, өмч хөрөнгийн ялгаа бий болж, янз бүрийн ашин
сонирхол бүхий бий болсон үед тэдгээрийн харилцааг зохицуулах хэрэгцээнээс төр
үүсчээ.
Төр үүсэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлүүд
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

10. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Ø Хүмүүс тодорхой хэмжээний газар нутагт оршин суух болж газар нутгаа бусдаас
зааглах хамгаалах, шаардлага гарсан
Ø Хөдөлмөрийн хуваарь нарийсч буй нөхцөлд хүмүүсыг шаардлагатай үед хөдөлмөрт
албадан зохион байгууллах шаардлага гарсан
Ø Нийгмийн томоохон бүлгүүдэд хэрэгцээ сонирхолд гол гол ялгаа бий болж,
тэдгээрийн харилцааг зохицуулах шаардлага гарсан
Ø Хүн ам, газар нутгаа бусдаас хамгаалах,
Ø Нийгмийн тогтвортой байдлыг хангах зэрэг шаардлагын улмаас төр үүсэх
шаардлагатай болсон.
Төрийг өргөн ба явцуу утгаар нь авч үзэж болох ба төр гэдэг бол өргөн утгаараа
хүмүүсийн амьдралыг зохион байгуулж буй хэлбэр байдаг бол явцуу утгаараа тухайн
улсын нутаг дэвсгэрт оршийн амьдарч буй бүх хүнд нэгэн адил үйлчлэх хуулийг
боловсруулан баталж хэрэгжүүлж буй байгууллагыг төр гэнэ.
Төрийн онцлог шинжүүд
1. Төр бол зайлшгүй шинжтэй . Өөрөөр хэлбэл төр иргэдтэй байх.
2. Төр бол нийгмийг албадлагын журмаар зохион байгуулна. Төр нь эрхээ
хэргэжүүлэхийн тулд шүүх, цагдаа, арми зэрэг хүчний байгууллагуудтай байдаг.
3. Дээд эрх мэдэл эдэлдэг шинж. Төргүй хууль, хуульгүй төр байхгүй. Хууль тогтоох
дээд эрх эдэлнэ. Нийгмийн амьдралыг зохицуулах онцгой эрх эдэлнэ.
4. Төр бол харъяа нутаг дэвсгэрийнхээ бүх иргэдийг заавал сахин биелүүлэх эрх зүйн
хэм хэмжээг тогтоодог.
5. Төр нийтлэг шинжтэй. Өөрийн харъяа болон гадаадын харъяат харъяалалгүй бүхий
л иргэд төрийн хууль тогтоомжийг хүлээн зөвшөөрч, мөрдөхийн зэрэгцээ төрийн
хамгаалалтанд багтдаг.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

11. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Төрийн гол зорилго нь Улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг хамгаалах,
нийгмийн тогтвортой орших нөхцлийг бүрдүүлэх улс орноо хүчирхэг байлгах, аюулгүй
байдлыг хангах, нийтлэг ашиг сонирхлыг хамгаалах явдал юм.
Төрийн зорилго, зорилтыг хэрэгжүүлэх үндсэн чиглэл нь төрийн чиг үүрэг юм.
Төрийн үндсэн үүргийг дотоод ба гадаад гэж ангилж үздэг.
Төрийн гадаад чиг үүрэг
· Улс орны тусгаар тогтнол бүрэн эрхийг хамгаалах
· Үндэсний аюулгүй байдал, үндэсний эрх ашгийг хамгаалах
· Бусад улстай харилцаа тогтоох
· Олон улсын тавцанд улс орны эрх ашиг байр сууриа хамгаалах
· Олон улсын тулгамдсан асуудлыг нааштай шийдвэрлэх г.м
Төрийн дотоод үүрэг: Энэ нь тухайн төрийн мөн чанар, нийгмийн зорилгыг тодорхойлж
байгаа үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл юм. Ардчилсан төрийн чиг үүрэг:
· Улс төрийн
· Эдийн засгийн
· Нийгмийн / социаль /
· Үзэл суртлын гэсэн 4­н төрөлтэй байна.
1. Улс төрийн чиг үүрэг: Төрийн болон нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах, төрийн
эрх мэдлийг ард түмэн хэрэгжүүлэх явдлыг баталгаатай хангах, нам ба төрийн бус
байгууллагуудын эрх зүйн үндсийг тогтох, энхийг эрхэмлэсэн гадаад бодлого
явуулах гэх мэт.
2. Эдийн засгийн чиг үүрэг: Эдийн засгийн хөгжилтийн хэвийн үйл ажиллагааг
хангах, олон хэвшил бүхий эдийн засгийг төлөвшүүлэн хөгжүүлэх, оршин буй
өмчийн бүх хэлбэрийг хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах гэх мэт.
3. Нийгмийн чиг үүрэг: Хүний эрх, эрх чөлөө, шудрага ёс, үндэсний эв нэгдлийг
хангах, эрүүл мэнд боловсролын тогтолцоог боловсролын тогтолцоог боловсронгуй
болгож хөгжүүлэх, хүн амын амьдралын тодорхой түвшинг барьж байх, ахуй
амьдрал хөдөлмөрийн нөхцөл, шаардлагыг хангах гэх мэт.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

12. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
4. Үзэл суртлын чиг үүрэг: Шинжлэх ухааныг дэмжих, оюуны өвийг хамгаалах,
олон ургалч үзлийг төлөвшүүлэх гэх мэт
УЛС ТӨРИЙН БАЙГУУЛАМЖ
Төрийн байгууламж гэдэг нь: Тухайн орны нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны бүтэц,
нэгжийн хууль зүйн статус, төрийн төв болон орон нутгийн байгуулалгын хоорондох
харилцааны журмыг тухайн улсын төрийн байгууламж гэнэ. Төрийн байгууламжийн
хэлбэр нь:
1. Төвлөрсөн / нэгдмэл /
2. Холбооны / федераци / гэж 2 ангилна.
Улс орныхоо дотор засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжтэй, төрийн эрх барих
удирдлага, шүүхийн нэгдсэн байгууллага, нэг хууль тогтоомж бүхий иргэдийн төвлөрсөн
харъяалалтай улсыг нэгдсэн төвлөрсөн улс гэнэ. Жишээ нь: / Монгол, Франц, Финлянд /
Бие даасан, бүрэн эрхт улс, улсын байгууламжуудаас автономит улс, үндэсний тойрог
гэх мэт. / Бүрдсэн улсыг холбооны улс гэнэ. Жишээ нь: ОХУ, төрийн байгууламжийн өөр
нэг хэлбэр бол улсуудын холбоо буюу конфедераци юм. Энэ бол бие даасан орнууд эдийн
засаг , улс төрийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор нэгдэж байгуулсан холбоо
юм. Жишээ нь: Европын холбоо
Манай монгол улс нь төрийн байгууламжийн хувьд төвлөрсөн / нэгдмэл / төр засагтай
улс юм.
· Шинэ үндсэн хуулинд хууль тогтоох эрх мэдлийг улсын их хурал
· Гүйцэтгэх эрх мэдлийг ерөнхийлөгч засгийн газар
· Шүүх эрх мэдлийг шүүх прокрорд үндсэн хуулийн цэц хэрэгжүүлэх юм.
Нийгмийн улс төрийн харилцаанд гарсан өөрчлөлтийг үндсэн хуулиараа бататган
бэхжүүлж тэдгээрийн үйл ажиллагаанд хэм хэмжээг хуульчлан тогтоов.
Монгол улсын үндсэн хуулинд тус улсын төрийн хэргийг хуульчлан бататгасан юм.
Уг хуулинд зааснаар Монгол улс төрийн засаглалын хувьд парламентийн
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

13. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
засаглалтай, улс төрийн байгууламжийн хувьд төвлөрсөн нэгдмэл улс, улс төрийн
дэглэмийн хувьд ардчилсан хэлбэрийн дэглэмтэй улс юм гэж заажээ. Ардчилал олон
ургальч үзэл улс төрийн амьдралд жинхэнэ утгаараа хэрэгжиж эхэлж байна. Монгол орны
улс төрийн шинэ систем нь улс орныхоо өвөрмөц байдал, үндэсний уламжлал онцлогийг
харгалзахын зэрэгцээ, дэлхийн олон улсын төрт ёсны үнэ цэнэтэй зүйлүүдийг хослуулах
чиглэлийг баримтлажээ.
Улс төрийн дэглэмээр нь төрийг ардчилсан ба ардчилсан бус төр гэж 2 хэлбэрт
хуваадаг. Үүнд: Ардчилсан төр нь сонгуулиар байгуулагддаг, үндсэн хуульд зааснаар үйл
ажиллагаагаа явуулах, итгэл урамшууллын аргыг голлодог, хүний эрх эрх чөлөө өргөн
дэлгэр байда онцлогтой. Ардчилсан бус төр нь хувьсгалаар эсвэл, төрийн эргэлт хийснээр
тогтдог, иймээс төлөөлөгчдийн байгууллагын систем байдаггүй, засаглалыг голдуу
хүчирхийллийн аргаар явуулдаг, иргэдийн улс төрийн эрх, эрх чөлөө хязгаарлагдмал
байдаг онцлогтой.
ТӨРИЙН ЗАСАГЛАЛ
Улс төрийн шийдвэр гаргалтыг хэрэгжүүлэх төлөвшсөн байгууламжийн хэв маягийг
засаг гэнэ. Төр нь улс төрийн системийн бөгөөд харин засаг нь төрийн цөм юм. Засгийн
газар бол төрийн бүрэн эрхт дээд байгууллага юм. Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаа
4­жил байх ба улс орны аж ахуйг, нийгмийн соёлын асуудлыг удирдана. Монгол улсын
гүйцэтгэх засаглалыг хэрэгжүүлэх тогтолцоо нь:
а. Дээд / Монгол улсын засгийн газар /
б. Төв / Шинжлэх ухааны яам, хоро газар /
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

14. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
в. Нутаг дэвсгэрийн / Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг хорооны дарга / зэрэг
байгууллагуудаас бүрдэнэ. Төрийн засаглал ба төр өөрийн зорилго, чиг хүсэл зорилгоо
албадлагын хүчээр нийгэмд тулган хүлээлгэх бодит чадвар юм.
Төрийн засаглалын хэлбэр
Төрийн засаглал нь хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүхийн багууллагуудын эрх
хэмжээг зааглан харилцан бие биедээ хяналт тавих асуудлыг харилцан тохиролцох
зохицуулах хэлбэрээр илэрдэг. Төрийн засаглалын хэлбэр гэдэг нь төрийн дээд эрх
мэдлийг хувиарлан зохион байгуулах явдал юм. Энэ нь дотроо парламентын
засаглалтай, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, бүгд найрамдах улс гэж ангилагдана.
Парламентын засаглал нь:
а. Парламентын гишүүдийг ард түмэн сонгуулиар сонгоно.
б. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг парламентаас сонгон байгуулсан засгийн газар хэрэгжүүлнэ.
в. Засгийн газар парламентын гишүүдийн олонхийн дэмжлэг хүлээж байгаа тэр
хугацаанд гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх эрхээ хадгална. Парламетын олонхи
гишүүд засгийн газарт итгэл хүлээлгээгүй дохиолдолд засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ
огцордог.
г. Нөгөө талаас засгийн газрын тэргүүн /Ерөнхий сайд/ нь парламентыг тараах эрхтэй.
Ингэснээр шинэ сонгууль явагддаг.
Парламентийн засаглалын үед
а.Эрх мэдэл нэгдмэл төвлөрсөн байх учир ямар ч нөхцөл байдалд засгийн газар нь
шуурхай арга хэмжээ авч чадна.
б.Бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх түүний эцэст хүлээх хариуцлага тодорхой байна.
в. Парламентын засаглалын үед нэг нам дангаараа олонхийн суудал аваагүй
тохиолдолд хоёр ба түүнээс дээш тооны нам нийлж эвслийн засгийн газар байгуулна.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

15. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Ерөнхийлөгчийн засаглал бол хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэл нь бие биенээсээ үл
хамааран оршдог аль аль нь сонгуулиар байгуулагддаг засаглалын хэлбэр юм.
Ерөнхийлөгчийн засаглалын онцлог
Ерөнхийлөгчийн засаглалд бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх, удирдах, тэргүүлэх
үүрэг илүү тод байна. Ерөнхийлөгч нь үндсэн хуулинд зааснаар тухайн улс орны зэвсэгт
хүчний ерөнхий командлагч байна. Гадаад бодлогыг чиглүүлэн удирдах хариуцлага
ерөнхийлөгч хүлээнэ.
Унших сэдэв:
1. П. Лхагвасүрэн “ Нийгмийн тухай мэдлэг ” 100­н асуулт хариулт УБ.2006 /34­
40­р тал/
2. С. Нямзагд, О.Пүрэв, Г.Сайнхишиг, С.Энхтүвшин “ Нийгмийн тухай мэдлэг ”
9­10­р анги / 22­23­р тал /
3. Д.Буян Нийгмийн тухай мэдлэг УБ 2006 / 58­60­р тал /
4. Р. Дарьхүү И. Нэргүй Нийгмийн тухай мэдлэг УБ., 2008 /64­73тал/
АРДЧИЛАЛЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
Ардчилал­ demos­ ард, kratos – хүч, засаг буюу ард түмний засаг гэсэн утга
илэрхийлсэн грек үг юм.
Ардчиллын тухай үзэл санаа эртний Афины Периклээс эхлээд Английн философич
Ж.Локк, Францын хуульч, философич Монтеське, Америкийн улс төрийн зүтгэлтэн
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

16. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Т.Жефферсоны 1776 оны тусгаар тогтнолын тунхаглалаар дамжиж, эдүүгээгийн чекийн
Вацлав Хавел, 1989 онд Андрей Сахаровын хэлсэн сүүлчийн үгүүдэд тусгалаа олсон юм.
Ардчилал нь ард түмний засаглал бөгөөд ард түмэн дээд эрхийг барьж,
өөрсдөө түүнийг шууд буюу эсвэл чөлөөт сонгуулийн системийн дагуу сонгогдсон
төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан энэ эрхийг эдлэхийг хэлнэ. Ардчилал нь уг чанартаа эрх
чөлөөний тухай үзэл бодол, хөгжиж боловсорсон үйл ажиллагаа, дэг журмын эмхтгэл
юм.
АРДЧИЛАЛЫН ОНОЛУУД
Нийгмийн улс төрийн амьдралыг хэрхэн зохион байгуулах хэлбэрийн тухай
онолын янз бүрийн баримтлал гарч ирсний дотор ардчиллын сонгодог үзэл санаа, элитийн
болон олон ургалч ардчиллын онолууд ихээхэн дэлгэрсэн нь юм. Ардчиллын тухай
сонгодог үзэл санаа. Энэ үзэл санааны гол зарчим нь
· Төрийн засаглалыг хэрэгжүүлэхэд ард түмэн нийтээрээ оролцох эрхтэй байх
· Олон түмэн өөрсдийн төр засгаа сонгож бий болгох эрхтэй
· Төр нь хүний нэр төр, эрх чөлөө, өмч хөрөнгийг хамгаалах
· Улс төрийн амьдралд иргэд тэгш эрхтэй оролцохоос гадна авъяас чадвараа
хөгжүүлэх үүднээс хүн бүр тэгш бололцоотой гэсэн зарчмыг баримтлах
Хүний эрх бол хэнээс ч үл хамаарах жам ёсны зүйл мөн зэрэг үзэл санаанууд юм.
Ардчиллын тухай энэхүү сонгодог үзэл санааг өнөөдрийг хүртэл хаана ч бүрэн төгс
хэрэгжүүлж чадаагүй байна.
Элитийн онол: ( elite – шалгарсан, шилэгдмэл гэсэн утгатай франц үг ) Нийгмийн ард
түмэн бус харин тэдний дундаас тодрон гарсан цөөнх удирддаг гэсэн гол санааг агуулна.
Ийм онолыг үндэслэгчид нь Италийн эрдэмтэн В.Парето ( 1848­1924 ),Г.Моска (1858­
1941) нар юм. Элитийн онолын гол санаа нь:
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

17. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
· Нийгэм бол засаглалыг гартаа барьж буй удирдагч цөөнх болон үлдсэн нь
удирдуулагч олонхи гэсэн хоёр хэсэгт хуваагддаг бөгөөд төрийн бодлогыг
удирдагч цөөнх нь тодорхойлно.
· Элит нь улс орныг захирдаг аль нэг талаараа шалгарсан давуу талтай хүмүүсээс
бүрдэж ердийн олон түмнээс ялгагдана. Тэд өөрсдийн үнэт зүйлсийг хүлээн
Энэ бүхнээс үзвэл ард түмэн төрийн болон олон нийтийн үйл хэрэгт оролцох эрхтэй
гэдгийг хүлээн зөвшөөрч иргэдэд нэлээд өргөн эрх, эрх чөлөөг олгох явдалд тулгуурласан
нийгэм улс төрийн системийн үйл ажиллагаа явуулах аргыг ардчилсан улс төрийн
тогтолцоо гэж хэлж болно.
· АРДЧИЛЛЫН ХӨГЖЛИЙН ТҮҮХЭН ҮЕ ШАТ
Ардчилал бол улс төр эдийн засаг, нийгэм, соёлын нарийн төвөгтэй үйл явц учраас зохих
түүхэн үеүдийг туулан хөгжиж байна. Шинэ ардчиллын хөгжлийг дараах үеүүдэд хуваан
үзэж болно.
1. Анхдугаар өсөлтийн үе / 1820­1926, 1926­1942 он /
Энэ үед 30 шахам ардчилсан улс бий болсон. Анхдугаар өсөлтийн үед парламентат
ёс, намын систем сонгох эрх зэрэг төлөвшжээ. Харин 1922 онд Муссолин Италийн
засгийн эрхэнд гарснаар ардчиллын давалгаа татарсан аж.
2. Өрнөлтийн үе / 1943­1962 он /
Энэ хугацаанд 36 улс ардчиллын замаар хөгжжээ. Гэвч ардчиллын татралт 1962­
1970­аад онд болжээ. Тухайлбал Грек, Чили зэрэг зарим улсад цэргийхний дэглэм
тогтон ардчиллаас ухарсан.
3. Шинэ үе / 1990 оноос /
1990­ээд оноос хойш ардчилал улам эрч хүчээ авч хүрээгээ тэлэв. Энэ үед Европ,
Америк, Азийн 40 орчим улсад ардчиллын үйл явц өрнөжээ. Энэ үеийн онцлог нь “
социалист” гэгдэж байсан орнуудад тоталитар дэглэм задарч, ардчиллын үйл явц нь
эдийн засаг, соёлын өсөлт, чөлөөт сонгуулийн хөгжилд улам бүр эерэг нөлөө
үзүүлсээр байна. Ийнхүү бүх дэлхийн улсуудын 60 гаруй хувь нь ардчилсан болон
хагас ардчилсан замаар хөгжиж байна. Өөрөө хэлбэл, ардчилал Монголоос Тайвань
хүртэл, Африкт Сенегалаас эхлээд Өмнөд Африк хүртэл тархсаар байна. Өрнийн
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

18. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
ардчилал нь эрх чөлөө хууль зүйг эрхэмлэсэн байдаг бол Азийн орнуудад
ардчиллын үйл явц нь уламжлалт нийгмийн шинэчлэлтэй давхцаж байгаагаараа
онцлог юм.
1990 оны ардчилсан хувьсгалын дүнд Монголд арван жил оршин тогтносон
тоталитор дэглэм нуран унаж, улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын ардчилсан
тогтолцоонд шилжсэн юм.
· АРДЧИЛЛЫН ТУЛГУУР ҮНЭТ ЗҮЙЛҮҮД
Иргэдийн оролцоо: Иргэд өөрсдийнхөө талаар шийдвэр гаргахад идэвхтэй үйл ажиллагаа
явуулах бие даасан байр суурь баримтлахыг оролцоо гэнэ.
Ардчиллын чухал шинж тэмдгийн нэг нь төрийн хэрэгт иргэдийн оролцох явдал юм.
Ийнхүү оролцох нь ардчиллын нөхцөлд иргэдийн гол эрх болдог. Энэ нь тэдний эрх
төдийгүй, үүрэг хариуцлага юм. Иргэдийн оролцоо сонгуульд нэрээ дэвшүүлэх, санал
өгөх, мэдээлэл авах, санал бодлоо солилцох, олон нийтийн цуглаанд оролцох, үг хэлэх,
сайн дурын байгууллагын гишүүн байх, татвар төлөх, түүнчлэн эсэргүүцэл илэрхийлэх
зэрэг олон хэлбэрээр хэрэгжинэ. Иргэдийн оролцоотойгоор илүү ардчилсан нийгэм
байгуулна. Оролцоо нь улс төрийн, нийгмийн, хувийн гэсэн 3 хэлбэрээр хэрэгжинэ.
Жишээ нь: Монгол улсын иргэний хуулинд өөрчлөлт оруулахаар компинат ажил
өрнүүлэх, энэ талаар хууль санаачилагчид санал тавих нь улс төрийн оролцоо нэн ядууст
зориулж халамжийн төв байгуулах нь нийгмийн оролцоо тухайн хүн өнчин хүүхдүүдэд
хувцас нэг удаа өгөх нь хувийн оролцоо гэх мэт.
Тэгш эрх: Ардчилсан нийгэм нь бүх хүмүүс тэгш эрхтэй байх зарчимыг чухалчилна.
Тэгш эрх гэдэг нь бүх хүнийг тэгш эрх ижил боломжтой байлгаж, арьс өнгө., шашин
шүтлэг, үндэс угсаа хүйсээр ялгаварлахгүй байна гэсэн үг. Ардчилсан нийгэмд хувь хүн
болон бүлгүүд өөр өөр соёл уугуул шинж хэл итгэл үнэмшилтэй байх эрхтэй бөгөөд
түүгээрээч тэгш эрх эдэлнэ. Монгол улсын үндсэн хуулийн II бүлгийн 14­р зүйлээс
1. Монгол улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө тэгш байна.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

19. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
2. Хүнийг үндэс, угсаа хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө
чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсрлоор нь
ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр зүйн этгээд байна.
Улс төрийн хүлээцтэй байдал: Ардчилсан нийгэм нь улс төрийн хувьд хүлээцтэй байдаг.
Энэ нь ард түмний олонхи улс орныг удирдаж байхад цөөнхийн эрхийг хамгаалсан байх
ёстой гэсэн үг. Цөөнх цуглаан хийх, үг хэлэх эрхтэй байна. Цөөнх олонхиос өөр саналтай
байж болох учир тэднийг заримдаа сөрөг хүчин гэж нэрлэдэг. Хувь хүмүүс ч бие биедээ
хүлээцтэй хандаж сурах нь ардчиллын чухал үнэт зүйл юм. Ардчилсан нийгэм нь янз
бүрийн соёлтой, өөр өөр арьс өнгө үндэс угсаа шашин шүтлэг, үзэл бодолтой хүмүүсээс
бүрдэнэ. Ардчилсан нийгмийн ажил үйлс, агццлга, чанар нь олон талтайгаараа онцлог юм.
Олонхи нь цөөнхийн эрхийг хөсөрдүүлж хэлмэгдүүлбэл ардчилал хохирно. Ардчиллын
нэг гол зорилго бол нийгэмд хамгийн боломжтой зөв шийдвэр гаргахад оршино. Ийм
зорилгод хүрэхийн тулд ард түмэн хийгээд тэдний хүсэл эрмэлзлэл, үзэл бодлыг
хүндэтгэх учиртай. Бүх иргэн маргаан, хэлэлцүүлэг, агуулгад оролцсон бол цөөнх ч гэсэн
аливаа шийдвэрийг хүлээн авна.
СОНИРХОЛЫН БҮЛГИЙН ТУХАЙ
Аливаа улс гүрэн орны системийн үйл ажиллагаанд сонирхолын бүлэг идэвхитэй үүрэг
гүйцэтгэдэг.Өрнөдийн улс төр судлалд олон нийтийн байгуулагыг сонирхолын бүлэг
/ interest group / гэж нэрлэдэг аж. Харин Монголын Улс төрийн хэллэгт олон нийтийн
байгуулагыг иргэдийн сайн дурын байгуулага, иргэдийн үүсгэл санаачлагыг байгуулага,
төрийн бус байгуулага хэмээн нэрлэдэг ч утга нь нэг юм.
Тэгэхлээр сонирхолын бүлэг гэдэг нь нэг хүсэл эрмэлзэл нэг сонирхол, нэг эрх ашигт
тулгуурласан хүмүүсийн үйл ажиллагааны нэгдэл зохион байгуулалтын цогц юм.
/ схем /
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

20. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Сонирхолын бүлгийн үйл ажиллагааны хэм хэмжээ нь төрийн хууль өөрийн нь дотоод
дүрэм журам ёс суртахууны хэм хэмжээгээр зохицуулагдана.
Сонирхолын бүлгийн нэг онцлог шинж бол ашгийн бус үйл ажиллагаа явуулдаг.
Сонирхолын бүлгийн талаар өөр хоорондоо ялгаатай хэд хэдэн үзэл бий. Үүнд:
- Сонирхолын бүлэг нь нэгдсэн хүмүүстээ үйлчилж ашиг өгдөг, тэдний эрх ашгийг
илэрхийлэн хамгаалдаг учраас хүмүүст түүнд эвлэгдэн нэгдэнэ.
- Нийгэмд тодорхой хүмүүсийн эрх ашиг зөрөлдөж, улмаар үүнийгээ хамгаалахын
тулд хүмүүс сонирхолын бүлэгт нэгдэнэ. Сонирхолын бүлэгт нь засгийн эрх мэдэл
авахыг зорилго болгодогүй, улс төрийн мөрийн хөтөлбөр боловсруулахыг бүхнээс
урьд тавьдаггүй, тэд үйл ажиллагаагаа бүх нийтээр дагаж мөрддөг шийдвэр
гаргадаг байгуулага, хүмүүст нөлөөлөх замаар төр засгийн бодлогод өөрсдийн
хүсэл сонирхолыг тусгуулахыг хичээдэг. Сонирхолын бүлгийг янз бүрийн
шалгуураар ангилна. Үүнд тухайн улс орны олон нийтийн байгуулага,
хөдөлгөөний түүхэн уламжлал, онцлог зэрэг хүчин зүйл нөлөөлдөг. Улс төрийн
шинжтэй сонирхолын бүлгийг дотор нь төр засгийн эрмэлзэх байдал болон аргаар
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

21. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
нь улс төрийн нам болон олон нийтийн байгуулага гэж ангилах тал бий. Улс
төрийн нам бол засгийн эрх авах зорилго, эрмэлзэл бүхий улс төрийн зохион
байгуулалт бүхий байгуулага болохыг дээр дурдсан.
Америкийн эрдэмтэн Г.Алмонд сонирхолын бүлгийг шинж байдал, үйл ажиллагаагаар нь.
Ø Холбооны шинжтэй
Ø Бүрдлийн шинжтэй
Ø Холбооны бус шинжтэй
Ø Тодорхойгүй төлөвтэй гэж ангилсан байдаг.
Холбооны шинжтэй сонирхолын бүлэг нь улс төрийн үйл байгуулалт, удирдлагатай олон
тооны гишүүд, дэмжигчидтэй, тэднийхээ эрх ашгийг илэрхийлсэн олон талт үйл
ажиллагаа явуулна. Эдгээрт манай орны ихэнхи олон нийтийн байгуулага хамаарна.
Бүрдлийн шинжтэй сонирхолын бүлэг нь шахалтын бүлгийн шинжтэй үйл ажиллагаа
явуулдаг.
Холбооны бус шинжтэй сонирхолын бүлэгт олон нийтийн хөдөлгөөний шинжтэй үйл
ажиллагаа явуулдаг. Ийм байгуулагын үйл ажиллагаа идэвхижсээр холбооны байгуулагын
хэлбэрт шилжиж болно. Сүүлийн жилүүдэд манай улс оронд ийм шинжтэй оюутан
залуучууд, эмэгтэйчүүдийн олон нийтийн сайн дурын хөдөлгөөнүүд үүсэн бий болсон
бөгөөд заримын үйл ажиллагаа өргөжиж байна.
Тодорхойгүй төлөвтэй сонирхолын бүлэг нь тодорхойгүй нөхцөл байдлын улмаас
сонирхол нэгтэй хүмүүс нэгдэн богино хугацаагаар бүлэг байшуулж үйл ажиллагаагаа
явуулаад тардаг байна. Жишээ нь: Бослого, жагсаал гэх мэт.
1. Нийгмйин хүмүүнлэгийн:
Ø Мэргэжлийн чиглэлийн: / багш, эмч нарын гэх мэт /
2. Улс төрийн:
Ø Улс түмний найрамдал, энх тайвны байгууллагууд, улс төрийн шинжтэй
байгууллагууд гэх мэт .
3. Эдийн засаг, бизнесийн
Ø Үйлдвэрлэлийн шинжтэй / Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн зоотехникч, эд
хэрэглэгчдийн холбоо гэх мэт /
4. Шашин, шинжлэх ухаан, соёлын
Ø Уран бүтээлийн эвлэл холбоо / зохиолчдын, зураачдын , хөгжимчдийн гэх
мэт /
Ø Шинжлэх ухааны чиглэлийн / судалгааны чиглэлээр төрөлжсөн эрдэмтдийн
холбоод гэх мэт /
Ø Соёл гэгээрлийн / үндэсний язгуур урлагын, уртын дуучдын холбоо гэх мэт /
Ø Шашны шинжтэй / Буддын холбоо гэх мэт /
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

22. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
5. Амралт чөлөөт цагийн:
Ø Биеийн тамир спортын / Олимпын хороо, спортын төрлүүдээр нэгдсэн
холбоо гэх мэт /
ШАХАЛТЫН БҮЛГҮҮД
Шахалтын бүлэг бол хувийн зорилго сонирхолоо хангахын тулд төр засаг ялангуяа
парламентын хууль тогтоох үйл явцад шууд нөлөө үзүүлдэг явцуу бүлэг юм. Шахалтын
бүлэг нь анх ХХ зууны эхээр АНУ­ын нийгмийн практикт хэрэгжсэн бөгөөд тэр үеэс улс
төрийн хэллэгт энэ нэр томъёог хэрэглэжээ. АНУ болон европын олон лоббийн
байгуулагагуудын үйл ажиллагааг хуулиар зохицуулдаг бөгөөд тэдгээр нь зөвлөл, комисс,
товчоо гэх мэт хэлбэрүүдээр байгуулагдсан үйл ажиллагаагаа явуулна. Эдгээрийн үндсэн
зорилт нь улс төрийн зүтгэлтнүүд болон дээд тушаалын албан хаагч нартай холбоо
тогтож, улмаар тэдний гаргаж буй шийдвэрт нөлөөлөн өөрсдийн эрх ашигт нийцсэн
шийдвэр гаргуулах, эсвэл ашиггүй шийдвэрийг цуцлуулах үйл ажиллагаа явуулна.
Шахалтын бүлгийн идэвхитэй үйл ажиллагаа, сонирхолыг зохих хэмжээгээр харгалзан
үзэж байх нь улс төрийн тогтвортой байдалд нөлөөлдөг.
Шахалтын бүлгийн үйл ажиллагаа 3­н чиглэлээр хэрэгжинэ. Үүнд :
Төрийн байгуулагуудад шахалтын бүлгүүдийг үзүүлж буй нөлөөлөл нь хоёр янзын
харилцаагаар хэрэгжинэ.
А. Албан ёсны хүлээн зөвшөөрөгдсөн харилцаа. Энэ нь шахалтын бүлгүүд хуулиар
олгогдсон эрх хэмжээний хүрээнд нээлттэй үйл ажиллагаа явуулахыг хэлнэ.
Б. Албан ёсны нуугдмал харилцаа. Ийм харилцааг гаднаас олж харахад төвөгтэй зарим
талаараа гэмт хэрэгийн шинжтэй ч байдаг. Энэ нь хээл хахууль, авилгат эрх мэдлээ
урвуулан ашиглахтай холбоотой гэсэн үг. Төрийн байгууллагад үүсдэг энэ ноцтой
үзэгдэлээс сэрэмжлэхийн тулд төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг нээлттэй, олон
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

23. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
нийтэд ил тод байх зарчмыг хэрэгжүүлэх нь чухал юм. Нөгөөтэйгүүр хэвлэл мэдээллийн
эрх чөлөөг хангах, төрийн албан хаагчдыг улс төрийн янз бүрийн нөлөөлөлд автахгүйгээр
ажиллах нийгэм, эдийн засгийн баталгааг бий болгох, шахалтын үйл ажиллагааны эрх
зүйн хэм хэмжээ, статусыг тогтоох зэрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ.
Сонирхолын бүлэг буюу олон нийтийн байгуулагын үйл ажиллагаа
Ардчилсан нийгэмд улс төрийн нам, сонирхолын бүлгийн харилцаа тэгш эрхийн үндсэн
дээр явагдана. Сонирхолын бүлгийн үйл ажиллагааг чиглэлээр нь гадаад болон дотоод үйл
ажиллагаа гэж ангилна. Үүнд:
Гадаад үйл ажиллагаа: Энэ сонирхолын бүлэг нь төр, засаг болон шийдвэр гаргах үйл
ажиллагаанд шууд биш замаар хэлбэл олон түмэн сонгогчдын өөртөө татаж, тэднээр
дамжуулан нөлөөлөх явдал юм. Үүний тулд зохион байгуулалтай үйл ажиллагаа явуулна.
Дотоод үйл ажиллагаа: Энэ нь сонирхолын бүлэг төр засаг болон шийдвэр гаргах
үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлөхийг хэлнэ. Үүнтэй холбоотойгоор лобби­коридор буюу
гудамж хонгил гэсэн утгатай ангил үг. Улс төрийн хэллэгт парламентад нөлөөлөгч гэсэн
утгаар хэрэглэдэг.
Сонирхолын бүлгийн үйл ажиллагааны хэлбэрүүд
Сонирхолын бүлэг нь: зорилгоо хэрэгжүүлэхийн тулд олон хэлбэрийн үйл ажиллагаа
явуулдгаас онцлон дурьдвал:
- Сонгуулийн компаний үед аль нэг нам, эсвэл холбоо, нэр дэвшигчийн төлөө
өөрсдийн гишүүд, дэмжигчдийг зохион байгуулан ажиллах, хөрөнгө санхүүгийн
дэмжлэг үзүүлэх.
- Ухуулга сурталчилгааг олон түмний дунд явуулж, тэдний дэмжлэгийг авахыг
оролдох.
- Төр засагт хандсан санал, шаардлага тавих, дарамт шахалт үзүүлэх / өргөх бичиг,
жагсаал, цуглаан, ажил хаялт зохион байгуулах гэх мэт /
- Хэвлэл мэдээллийн байгууллага, түүний мэдээлэл хэрэгслийг ашиглах, тэдгээртэй
хамтран ажиллаж, хүмүүсийн санаа бодолд нөлөөлөх
- Төр, түүний байгууллагуудтай хамтран ажиллах, дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх
- Гадаад, дотоодын ижил төстэй байгууллагуудтай холбоотой ажиллах, тэдний
дэмжлэгийг олох
- Хүчирхийлэх, эвдлэн сүйтгэх / зарим бүлгүүд ийм аргаар төр засаг, улс төрийн
зүтгэлтэнүүдэд нөлөөлөх гэж оролддог /
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

24. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
- Шүүхээр заргалдах / эрх ашиг зөрчигдсөн тохиолдолд шүүхээр заргалдан улс төрд
нөлөөлж эрх ашигаа хангуулах /
- Сонирхолын бүлгийн тавьж буй зорилт, үйл ажиллагаа нь олон нийтийн санаа
бодол, үнэт зүйлд нийцэж байвал олон нийтийн дэмжлэгийг хүлээн авах ба эс
тэдний эсэргүүцэл, дургуйцэлтэй тулгарна. Сонирхолын бүлгээс төр, засаг, улс
төрчдийн үйл ажиллагаа, шийдвэрт нөлөөлөхөд нь тус дөхөм үзүүлэх санхүү, эд
баялаг, оюун санааны болон зохион байгуулалтын хүчин зүйлсийг тухайн
байгууллагын улс төрийн нөөц гэнэ. Үүнд:
- Хөрөнгө санхүү
- Мэдээллийн орчин
- Улс төрийн системд эзэлж буй байр суурь
- Гишүүд дэмжигчдийн тоо
- Боловсон хүчний мэдлэг, чадвар, хангамж
- Байгуулагын бүтэц, зохион байгуулалт
- Олон түмний дэмжлэг
- Гадаад нөхцөл байдал гэх мэт
Ардчилсан нийгэмд сонирхолын бүлэг үйл ажиллагаагаа явуулж, нийгмийн сонирхолыг
илэрхийлэх, хэрэгжүүлэх өргөн боломж байдаг.
Харин дарангуйлагч, дэглэм бүхий нийгэмд энэ байдал эсрэгээр үйлчилнэ.
Сонирхолын бүлгүүд ямар замаар төрд нөлөөлөхийг оролцдог вэ?
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

25. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Сонирхолын бүлгүүд гүйцэтгэх үүрэг
- Сонирхолын бүлэг иргэдэд хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын заалт тухайн улс
орны үндсэн чуулинд тунхагласан эвлэлдэн нэгдэх эрхийг хэрэгжүүлэх бололцоо
олгодог.
- Улс орны өмнө тулгарсан хөгжлийн зориулалтуудыг шийдвэрлэхэд идэвхитэй
оролцоно.
- Хууль тогтоох, гүйцэтгэх шүүх эрх мэдлийн хүрээнд гарч байгаа төрийн аливаа
шийдвэрт бүх талаараа нөлөөлөх, тэдгээрийн хэрэгжилтэнд хөндлөнгийн хяналт
тавих, хүний эрх цөөнхийн эрхийг хамгаалах хийгээд ил тод байдлыг хангана.
- Олон түмний зохион байгуулалтай үйл ажиллагаанд сургаж, улс төрийн
нийгэмшилд нь тус дөхөм үзүүлнэ.
- Олон түмэнд улс төрийн үйл явц, шийдвэрийн талаар мэдээлэл түгээнэ.
- Нийгмийн гишүүдийг улс төрийн системтэй холбоно.
Хөдөлмөрийн зах зээл ба ажил эрхлэлт
Хөдөлмөрийн зах зээл гэж юу вэ?
Хөдөлмөрийн зах зээл гэдэг бол хөдөлмөрийн нийлүүлэлт/ажиллах хүч, ажил
авагч/, хөдөлмөрийн эрэлт /үйлдвэрийн эзэн, төр, ажил олгогч/ хоёр зах зээлийн эерэг
талын төсөөлөл, боломжийн таоаар мэдээлж, хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж болох
боломжтой буюу санаандаа бодож явдаг газар юм.
Хөдөлмөрийн зах зээлийн үүрэг нь:
1, Ажиллах хүчийг бэлтгэх­ нийгмийн эрэлт, захиалагчдын хүсэлтийг үндэслэн
шаардлагатай ажил мэргэжлийн хүнийг олох, бэлтгэх, давтан сургах явдал юм. Тэхдээ
хөдөлмөрийн нийлүүлэлтийн үед захиалагч хамгийн өндөр мэргэжлийн буюу хамгийн
бага зардалтайг нь сонгож байдаг.
2. Орлогын боломжийг бий болгох – олон хүний хувьд хөдөлмөрийн харилцаа нь орлогын
цорын ганц эх сурвалж, аж төрөх баталгаа хангахганцхан боломж юм. Өөрөөр хэлбэл
хөдөлмөрийн зах зээл нь олон хүний амь зуух явдлыг шийдэж байдаг.
3. Хөдөлмөрийн нийлүүлэлт ба хөдөлмөрийн эрэлтийг зохицуулах ­ Хөдөлмөрийн зах зээл
дээрх мэдээллийн болон зохицуулалтын боломжийг сайжруулахын тулд тодорхой
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

26. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
байгууллага, зэмсэг хэрэгслийг ашигладаг. Үүнд: ­ төрийн хөдөлмөрийн албад нь
хөдөлмөрлөх боломж, хөдөлмөрийн зах зээлийн өөрчлөлтийн талаар үнэ төлбөргүй
мэдээлж байдаг, ­ мэргэжлийн хөдөлмөрийн бирж, ­ цагаар ажиллах газар, ­ мэргэжлийн
болон аж ахуйн холбоодын мэдээлэл, ­ ажил хайх, ажил олгох тухай сонин сэтгүүлийн
мэдээлэл, ­ үйлдвэрийн газрын дотоодод ажлын байрны сонгон шалгаруулалт зарлах гэх
мэтээр хөдөлмөрийн эрэлт нийлүүлэлтийг зохицуулдаг.
АЖИЛ ЭРХЛЭЛТ БА БҮРЭН АЖИЛ ЭРХЛЭЛТ
Ажил эрхлэлт ­ Хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам өөрийн ба нийгмийн хэрэгцээг хангах,
орлого олох зорилготой үйл ажиллагаа юм. Боловсрол, мэргэжлийн чадвар нь ажил
эрхлэлтийн дээшлүүлэх гол хүчин зүйл юм.
Ажилтай хүн – бусдаас цалин авч хөдөлмөр хийж буй ба өөрөө аж ахуй эрхэлж,
орлогоороо амьдрагсад байдаг.
Ажилгүйчүүд – Хөдөлмөр чадвартай ба хөдөлмөр идэвхтэй хайж буй, энэ байдлаар
хөдөлмөрийн биржид бүртгүүлсэн хүмүүс юм. Харин дор дурдсан нөхцалд байгаа хүнийг
ажилгүй хүн гэж үзэхгүй.
Үүнд: ­ 16 нас хүрээгүй хүүхэд
­ Тахир дутуугийн 2­р зэрэгтэй, тэтгэвэрийн насныхан
­ Тохирох ажил хайж байгаал 10 хоноогүй хүмүүс
­ Анх ажилд орох гэж буй, мэргэжилтэй боловч өгсөн ажлаас 1­2 удаа татгалзсан
хүмүүс
­ Ажилгүйдлийн тэтгэмж авч буй хүн
­ Ажилгүйдлийн даатгалтай хүн
Ажилгүйдэл – ажил эрхлээгүй байгаа хөдөлмөрийн чадвартай хүмүүсийг хэлнэ.
1. Урсгал ажилгүйдэл
2. Далд ажилгүйдэл
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

27. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
3. Зогсонго ажилгүйдэл гэсэн 3 хэлбэртэй.
Урсгал ажилгүйдэл гэдэг нь нэг ажлаас нөгөөд шилжихтэй холбоотой гарч ирдэг түр
зуурын ажилгүйдлыг хэлнэ.
Далд ажилгүйдэл гэдэг нь ажилгүйдлийг багасаж харагдуулах хүмүүст материаллаг
тусламж үзүүлэхийн тулд илүүдэл орон тоо хадгалахыг хэлнэ.
Зогсонго ажилгүйдэл гэдэг нь тогтмол ажил огт эрхэлдэггүй хүмүүсыг хэлнэ.
Ажилгүйдэл нь тухайн улс оронд хичээн хүн
Нийцтэй нөлөөлөх оролцоо: Төр засаг, түүний
байгуулагуудын үйл ажиллагааг өөрчлөхөд ажил эрхлээгүй байгааг илэрхийлэх үзүүлэлт юм.
чиглэсэн оролцоо
Ажилгүйдлийн түвшинг тогтоохдоо нийт
ажиллах хүчний тоонд харьцуулсан хувиар илэрхийлнэ.
Иргэдийн улс төрийн оролцоо
Иргэдээс төрийн байгууллага ажилтны бодлого шийдвэр, үйл ажиллагааг дэмжих ба тэдгээрт
нөлөөлөхийн төлөө хийж буй аливаа оролдлогыг
Нийцтэй дэмжих оролцоо: Төр засаг, түүний
байгууллагуудын үйл ажиллагааг сайшаах,
дэмжих, зөвтгөдөг оролцоо
Нийцтэй оролцоо Нийцгүй оролцоо
Нийгмийн үнэт зүйл, соёл, ёс суртахуун, эрх Нийгмийн нийтлэг хэм хэмжээ,үнэлэмжинд
зүй зэрэг хэм хэмжээнүүдэд харшлаагүй харш оролцоо, Жишээ нь: Улс төрийн аллага,
оролцоо. Жишээ нь: Төрийн зүтгэлтнүүдтэй ажил хаялт, хууль бус жагсаал г. м
уулзах, сонгуульд оролцох
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

28. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

29. Îëîí íàìûí òîãòîëöîîòîé
Òýãø ýðõèéí çàð÷èì
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Íýð äýâøèã÷ ñîíãóóëüä ÷ºëººòýé àäèë òýãø
ºðñºëäºõ
Ñîíãóóëü
Ñîíãóóëü òîãòîîñîí õóãàöààíä òîãòìîë ÿâàãäàõ
Ñîíãîã÷ ãàäíû øàõàëòã¿é ñîíãîëòîî ÷ºëººòýé
õèéõ
Á¿õ íèéòèéí çàð÷èì

30. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Санал хураалт явуулах замаар улс төрийн сонголт хийхийг сонгууль
гэнэ.
Сонгуулийн систем гэж сонгууль явуулах, санал авах, дүн гаргах, парламентэд суудал хуваарилахад
чиглэсэн арга дүрмийн цогц юм
Можаритар Порпорциональ
Олонхийн саналаар сонгох Хувь тэнцүүлэн төлөөлөх
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

31. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Онцлог: Хоёр буюу хүчтэй цөөн намын систем Онцлог: олон намын систем, парламентийн
төлөвшихөд илүү нөлөөлдөг. засаглал төлөвшихөд тлүү нөлөөтэй.
Давуу тал: Давуу тал:
­ Сонгогчид парламентийн гишүүний үйл ­Улс төрийн хүчний харьцааг парламентад зөв
ажиллагаанд хяналт тавих, хариуцлага тооцох тусгах
боломж илүү
­санал болгон төлөөлөгдөх боломжтой
­Улс төрийн намууд эвсэх, нэгдэх үйл явцад
нөлөөлдөг. ­парламентийн гишүүн намын өмнө хариуцлага
хүлээх чадвартай
­Санал өгөх, хуваарилах зарчим энгийн,
ойлгомжтой. ­Улс төрийн бодлого боловсруулалж
хэрэгжүүлэх, түүний хариуцлага хүлээх чадварыг
Сул тал: дээшлүүлэх
­Сонгогчдын авсан санал, тэдгээрийн төлөөллийн Сул тал :
харьцаа алдагдах /цөөн санал авсан нам, түүнээс
олон суудал авах, эсвэл эсрэгээс/ ­парламентад хэт олон намууд /төлөөлөгдөх
магадлалтай/ гэвч босго тогтоох замаар түүнийг
­ Парламентийн гишүүд тойргийн сонгогчдоос хязгаарлах боломжтой
хараат байдаг.
­ Бие даасан нэр дэвшигчид сонгогдох боломж
­ нутгийн хүнийг сонгох сэтгэлийн хандлага илүү хязгаарлагдмал
­ парламентийн гишүүн, нам хоёрын хоорондын ­орон нутгийн төлөөллийг хангах чадвар сул
хариуцлагын зарчим алдагдах магадлалтай.
Ñàéí çàñàãëàë
Ñàéí çàñàã ãýäýã íýð òîìü¸îã àíõ 1998 îíä ÀÍÓ–ûí äýä åðºíõèéëºã÷ àñàí
Àëá¸ðò Ãîð Âàøèíãòîí áîëñîí îëîí óëñûí õóðàë äýýð ãàðãàæ èðñýí. Ñàéí çàñàãëàë
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

32. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
ãýäýã íü îðîëöîî, èë òîä áàéäàë õàðèóöëàãòàé áàéõ çàð÷èìä òóëãóóðàëàñàí òºâëºðñºí
óäèðäëàãûã õýëíý.
Òºâëºðñºí óäèðäëàãà íü øóäðàãà áàéæ õóóëèéã äýýäëýí ¿ð ä¿íòýé àæèëëàæ
áàéæ ñàéí áîëæ ÷àäíà. Çàñãèéí ñàéí, ìóóã õýìæäýã íýã ãîë õýìæ¿¿ð íü õ¿íä ñóðòàë
áà àâèëãàëûí áàéäàë þì. Хүнд суртал манай оронд байна уу? Гэсэн асуудлаар
иргэдын дунд судалгаа явуулахад нэлээд их байна гэж хариулсан зарим
байгуулагаар эрэмлэн үзвэл: ­Хил гаалийн байгууллага­74,2%
- Хууль сахиулах байгууллага­67,9%
- Эрүүл мэндийн байгууллага­43,4%
- Татварын байгууллага­41,8%
- Боловсролын байгууллага­27,7%
- Нийгмийн хамгаалал, халамжийн байгууллага­22,8 /2004 оны судалгаагаар/
Ñàéí çàñãèéã áóé áîëãîõ õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áîë ñàéòàð çîõèîí áàéãóóëñàí ñºðºã
õ¿÷èí þì. Àëèâàà çàñãèéã ñàéí áàéëãàõàä ò¿¿íèé àëáàäëàãûí àðãà áàðèëûã ñºðºí
çîãñîæ ÷àääàã èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîî áà õÿíàëò ÷óõàë þì.
Ñàéí çàñàã á¿ðäýõ íèéãìèéí ¿íäýñ íü
1, Õóóëèàð óäèðäóóëàõ òîãòîëöîî: Һ뺺ëëèéí áîëîí áîäëîãî òîãòîîã÷
áàéãóóëëàãóóä õóóëü ¸ñíû áàéõ õóóëü áàòëàõ èðãýíèé íèéãýì íü àëáàäëàãûã ñºðºí
çîãñîæ, àìüä èäýõèòýé áàéõ, áîäîëãûí ãîë àñóóäëóóä íèéãìèéí ñàíàà áîäîëä
íèéöñýí äýìæëýã àâ÷ ÷àäõóéö áàéõ
2, Õàðèóöëàãèí òîãòîëöîî: Ýíý áîë ñîíãóóëü íü òîãòìîë, íýýëòòýé, ºðñºë人íòýé,
øóäðàãà îëîí íèéòèéí ñàíàëûã ñîíñîæ, ýð÷èìòýé õàðèëöàí ÿðèëöàæ ÷àääàã, òºðèéí
áàéãóóëãà, ò¿¿íèé ¿éë÷èëãýýã èðãýä íü ¿íýëæ, òîäîðõîé ¿éë÷èëãýý áà ñòàíäàðòûã
õàìòðàí áîëîâñðóóëäàã, èðãýíèé íèéãìèéã õºãæ¿¿ëõýä óðò õóãöààãààð äýìæëýã
¿ç¿¿ëäýã áàéõ þì.
Ñàéí çàñàãëàëûí ãîë çîðèëãî íü: òºð çàñàã àðä ò¿ìíèéõýý õýðýãöýýã õàíãàõàä
¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

33. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
Ñàéí çàñàãëàë íü
­ Øèéäâýð ãàðãàõàä èðãýä ººðñäèéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðèéëýõ çàìààð
íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîìæòîé áàéõ
­ Òºð çàñãèéí òîì àëáàí òóøààëòàí áà ýãýë æèðèéí èðãýä á¿ãä õóóëèíä
çàõèðàãääàã áàéõ
­ Èë òîä áàéäëûã òºðººñ õàíãàõ.
­ Òºð çàñàã õàðèóöëàãàòàé áàéõ, òàéëàãíàäàã áàéõ
Ãëîáàëü÷ëàë áà äàÿàðøèë
Ãëîáàëü÷ëàë áóþó äàÿàðøèë íü “globus” – äýëõèéí áºìáºðöºã ãýñýí ¿ãíýýñ
ãàðàëòàé. Ñî¸ë, ñî¸ë èðãýíøèë, ìýäýýëýë, ýäèéí çàñàã çýðãýýð îéðòîí íÿãòàð÷, áèå
áèåíýýñýý õàìààðàí áóé äýëõèé íèéòèéí ÷ºëººò õàðèëöààíû øèíý õýëáýð þì.
Ãëîáàëü÷ëàë íü àíõíààñàà ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâö áîëîâ÷ ýêîëîãè, óëñ òºð,
çàõèðãàà ñî¸ë, ýðõ ç¿é ãýñýí õ¿ðýýí¿¿äèéã õàìàðñàí îëîí òàëò ¿éë ÿâö áîëæ, îëîí
óëñûí áîëîí óëñ õîîðîíäûí ò¿âøèíä ºðãºæèæ áàéíà
1990 îíîîñ Ãëîáàëü÷ëàë íü ººðèéí õºãæëèéí øèíý ¿åäýý îðñîí. Ãëîáàëü÷ëàë áà
äàÿàðøèë ãýäýã íü íýí òýðã¿¿íä äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õîîðîíäûí ýäèéí çàñàã áîëîí
ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë¿¿ä õîîðîíäîî óëàì á¿ð ýð÷èìòýé óÿëäàí ø¿òýëöýæ áàéãààã
èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíý íýð òîìü¸î íü ýäèéí çàãèéí íºõöºë áàéäëûí óëìààñ á¿ðýëäýí
òîãòñîí õîëáîî õàðèëöàà, ìýäëýã áà ýä ìàòåðèàëûí ¿éëäâýðëýë, òýýâýð õàðèëöààíû
õàìãèéí öîî øèíý õºãæëèéã èëýðõèéëíý. ͺ㺺 òàëààñ ¿¿ñýí áèé áîëñîí øèíý
áýðõøýýë¿¿ä äîòðîîñ îëîí óëñûí àþóëã¿é áàéäàë, çîõèîí áàãóóëàëòòàé ãýìò õýðýã,
ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ, çýâñýã áà õ¿íèé íàéìàà, äàéí äàæèí, õ¿í àìûí ä¿ðâýí øèëæèõ
õºäºë㺺í çýðýã èõñýæ áàéíà ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý ýíý íýð òîìü¸î íü íýãäìýë íýã
îéëãîëò áîëîí öýãöýð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Ó÷èð íü äàÿàðøèõ ¿éë ÿâö ñàëáàð á¿ðò
õàðèëöàí àäèëã¿é ÿâàãäàæ áàéíà.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

34. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
¯íäñýí óòãà ñàíàà íü íýí õóðäàöòàéãààð òàðõàæ áàéãàà , ¿íäýñíèé õèë õÿçãààðààñ
õàëèí ãàðñàí íèéãýìø¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ò¿¿õýí æàìààð õóâààãäàæ áàéñàí óëñ
¿íäýñí¿¿äèéã öàã õóãàöàà áà îðîí çàéã ¿ë õàìààðàí óëàì á¿ð õîîðîíä íü õîëáîí
íýãòãýæ ºã÷ áàéãàà ¿éë ÿâöûã õýëíý.
Äàÿàðøèë íü ºíººã õ¿ðòýë ÿâæ èðýõäýý õàìãèéí ãîë íü äýýðýýñ /óëñ äàìæñàí òîì
êîíöåðí, îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí óðñãàë, äýëõèéí õóäàëäàà/ çàëóóðäóóëàí, äýëõèéí
çàõ çýýë äýýð õîîðîíäîî ºðñºëäºæ áàéãàà òàëóóäûí íºëººë뺺ð óðàãøèëæ ÿâñàí
þì.
Äàÿàðøëàëûã ºäººæ ºãäºã õ¿÷èí ç¿éë íü óëñ òºðèéí ÿìàð ÷ õ¿÷èíä õÿíàãäàõàà
áîëæ, ¿íäýñíèé õýìæýýíä áîëîí îëîí óëñûí ÿìàð ÷ õóóëèéí õ¿ðýýíä çàõèðàãäàõã¿é
ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéã áîñãîõ ñàíàà
Ýåðýã òàë Ѻðºã òàë
-Äýëõèé äàõèíä àþóëã¿é áàéäëàà -ªºðèé㺺 òóñãààðëàí õàìãààëàõ
ýðõýìëýõ áîëñîí/ÀÑÅÀÍ, ÍÀÒÎ/ îðîëäëîãî
- Ìýäýýëýë õîëáîîíû õºãæèëä -¯íäýñòýí ÿñòàíû ñºðãºë人í èõýíõ
ãàçàðò áàãàñàõ áèø èõýññýí áàéíà.
-Àðä÷èëàë õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò
áèé áîëæ, Åâðîï ä, Àôðèêò ÷ áàé ýíý -Øàøíû òóéëøðàëààñ ¿¿äýëòýé àëëàãà
òàëààð ͯÁ-ûí õ¿íèé ýðõèéí õÿäëàãûí õÿìðàë äýýä öýãòýý õ¿ð÷
òóíõàãëàë õýìýýí íýã õýëýýð íýã ä¿ðýì Àðàá áîëîí Ëàëûí óëñóóäàä ýýäðýýòýé
çààâðààð ÿðèõ áîëæýý. îð÷èí áèé áîëîîä áàéíà.
-Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà õàìààðàëä -Õàð òàìõè íèéãìèéí àñóóäàëä áîëæ
õºðºí㺠îðóóëàëò ºð çýýë ãýõ ìýò á¿ðýí á¿òýí óëñûã õàìààðóóëæ ÷àäàæ
õóäàëäàà íàéìàà õèéõýä Îó-ûí áàéíà.
õàìàðñàí êîðïàðàöóóäûí ýðõ àøèã
õîëáîãäñîí -Çîõèîí áàéãóóëàëòàé ãýìò õýðãèéí
ºñºëò
-Çýâñýãëýëèéí õÿíàëò
-Õ¿í àì îëíîîðîî øèëæèí ñóóðüøèõ
-Òåõíîëèéí õºãæèëä áîëñîí
-Ãàäààä õóäàëäàà, õºðºí㺠îðóóëàëò -Òºðèéí á¿ðýí ýðõ çàðèì òàëààð
íýìýãäñýí õÿëãààðëàãäàõ
-¯íäýñòýí äàìíàñàí êîðïàðàöóóä -Ãàäíû àþóë çàíàë ºðòºìòãèé áîëîõ
îëíîîð áèé áîëæ áàéíà./50000/
-Áàéãàëü îð÷èíû áîõèðäîë, õàëäâàð
-Áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä äýëõèé íèéòëýã ºâ÷èí
÷èã õàíäëàãà òîãòñîí
-Óëñ îðíóóäàä áàéð ñóóðèà çºâ
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ

35. ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÓÕÀÀÍ 11—Ð ÀÍÃÈ
òîäîðõîéëæ äýëõèé çàõ çýýëèéí
õàðèëöààíä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëñîí
- Óëñ îðíóóäûí õèë õÿçãààðààñ äàâñàí
àñóóäëóóäûí à÷ õîëáîãäîë óëàì á¿ð
íýìýãäýæ ò¿¿íèéã îó-ûí ò¿âøèí
õàìòðàí øèéäýõ áîëñîí.
-Îðîí íóòãèéí õýìæýýíä ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã êîìïàíóóä îó-ûí
õýìæýýíä á¿òýýãäõ¿¿íýý ãàðãàí
ºðñºëäºõ áîëñîí.
Äàÿàðøèë áà Ìîíãîë óëñûí õºãæèë
Äàÿàðøëûí ¿éë ÿâö íü äàëàéä ãàðöã¿é, äýëõèé õàìòûí íèéëýìëýãò á¿ðýí
òàíèãäààã¿é õààãäìàë áàéñàí ìàíàé îðíûã òîéðñîíã¿é. Ìàíàé îðîí õýð
äàÿàðøëàãäàæ áàéãààã áàðèìæààëàõ ¿¿äíýýñ óëñ òºð çàõèðãàà, ñî¸ë, ýäèéí çàñàã
ýêîëîãè, ýðõ ç¿éí õ¿ðýýí äàõü ò¿¿íèé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòûã àâ÷ ¿çüå
Óëñ òºð, òºðèéí çàõèðãààíû õ¿ðýýíä: äàÿàðøëûí ÿâö íü ò¿ãæèãäìýë óëñ
òºðèéí áîäëîãî íýã íàìûí äàðàíãóëàëûã óñòãàæ àðä÷èëñàí íýýëëòýé õºãæ¿¿ëýõ
áîëîìæ îëãîñîí. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, ñîíãóóëü èðãýíèé íèéãìèéí îðîëöîî õóâèéí
õýëáýðèéí ò¿íøèëýëä àõèö ãàðñàí
Ñî¸ëûí õ¿ðýý: Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí îíöëîã äàâóó òàëóóäûã äýëõèéí áîëîí á¿ñ
íóòãèéí íèéòëýã ñî¸ë àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàé íü õîñëóóëàõ áîëñîí.
Áîëîâñðîë: Äàÿàðøëûí ¿åä ãàäààä åðòºíöºä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí áàòàëãàà íü òóõàéí
¿íäýñòíèé áîëîâñðîëûí ò¿âøèí áîëæ áàéíà.
ÌÓ-ûí õóâüä õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã òàéëàãäàëò 95.6%, áàãà ñóðãóóëüä õ¿¿õäèéí
õàìðàëòûí ò¿âøèí 89.7%, 2000 îíû áàéäëààð 91000 ãàðóé îþóòàí çàëóóñ äýýä,
êîëëåæ ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàæ áàéíà.
ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Õ¯ÐÝÝ