МУИС түүхийн тэнхим танилцах дадлагын тайлан

1. 1
Монгол улсыних сургууль
Шинжлэх ухааны сургууль
Түүхийн тэнхим
Дадлагын тайлан
2-р курс: Танилцахдадлага
Дадлага удирдсанбагш.……………… /Д. Сүхбаатар/
Дадлага хийсэноюутан.………………/Ж. Буяндэлгэр/
Улаанбаатар хот
2015он

2. 2
Гарчиг
 Оршил
 Зорилго
 Дэл уул
 Цогтын хадны бичиг
 Эрдэнэ зуу хийд
 Хар балгас
 Хар балгасыг судалсантүүх
 Хар балгас,төв цайз
 Хар бухын балгас
 Хөгөнө тарнийн хийд
 Дүгнэлт
 Ном зүй

3. 3
Оршил
Намайг Жаргалсайхан овогтой Буяндэлгэр гэдэг би Завхан аймгын Отгон суманд
төрсөн. Би 2013 онд МУИС-н түүхийн ангид элсэн орсон. Тус мэрэгжлийн хүрээнд
танилцах дадлагт 2015 оны 8-р сарын 10 наас 8-р сарын 24 ны хооронд яваад
ирлээ. Ингэхдээ Дундговь Хулт сум Дэл уул, баруун билүүний хийд, Төв аймгийн
Дэлгэрхаан сум Дуутын хад, Архангайн Хашаат сум Хөшөө цайдмын музей,
Өвөрхангай Хархорин сум Хархорины музей, Эрдэнэзуун музей, Мойлтын амны
дөрвөлжин булш, Архангайн Хотонт сум Уйгурын Хар балгас, Булган аймгийн
Дашинчилэн сум Хятан улсын үед холбогдох Хар бухын балгас Булган аймаг
Хөгнө тарны хийд зэргийг үзэж сонирхсон билээ. Ийн явсан газар болон үзсэн
түүхийн дурсгалуудын талаар дэлгэрэнгүй танилцуулъя.
Дадлагын удирдагч багш: МУИС Түүхийн Тэнхимийн багш Д. Сүхбаатар
Дадлагт ниит 16 оюутан хамрагдсан.
Авч явсан тээврийн хэрэгсэл: зилл 130
Дадлага 8 сарын 10-наас 8сарын 24-ныг хүртэл үргэлжилсэн.
Дадлагын маршрут ; Дундговь Өлзийт сум Дэл уул, баруун билүүний хийд, Төв
аймгийн Дэлгэрхаан сум Дуутын хад, Архангайн Хашаат сум Хөшөө цайдмын
музей, Өвөрхангай Хархорин сум Хархорины музей, Эрдэнэзуун музей, Мойлтын
амны дөрвөлжин булш, Архангайн Хотонт сум Уйгурын Хар балгас, Булган
аймгийн Дашинчилэн сум Хятан улсын үед холбогдох Хар бухын балгас Булган
аймаг Хөгнө тарны хийд.

4. 4
Зорилго
Энэхүү дадлагын хүрээнд монгол орныхоо түүхийн дурсгалт газруудыг нүдээр үзэн
танилцаж. Тэдгээрийг хэрхэн судалдаг соёлын өвийг бүрэн бүтнээр нь хэрхэн
хадгалах ёстой. Тухайн дурсгалын судлагдсан байдал хийгээд цаашдын судалгаа
шинжилгээг хэрхэн хийвэл зохих зэрэг олон асуултуудад хариулт авхыг зорьсон.

5. 5
Дэл уул
Монголын түүх соёлын дурсгалд холбогдох хосгүй дурсгалуудын нэг бол Дэл
уулын цогцолбор дурсгал юм. Дэл уул нь Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт
багийн нутагт орших баруунаас зүүн тийш 17 км, хойноосоо урагш 8 км орчим
сунаж тогтсон жижиг жижиг дэл маягийн хаднуудаас бүрдэх бөгөөд урд хэсгээрээ
Хөнжлийн уул, хойд хэсгээрээ Цагаан суваргатай хил залган оршино.
Энэхүү уулнаа МЭӨ 3000 жилээс ХХ зууны дунд үе хүртлэх хүмүүсийн эдийн
болон оюуны үнэт дурсгалууд өнөөг хүртэл хадгалагдсаар ирсэн билээ. Дэл
ууланд хүрлийн үед холбогдох 3000 орчим хадны сүг зураг, эртний хүмүүсийн
оромж бүхий хавтгай чулуун хашлага, 20 орчим дөрвөлжин булш, руни бичгийн
дөрвөн дурсгал, Тан улсын үед холбогдох Монгол болон Хятад бичээс зэргийг
нээн илрүүлсэн байна.
Анх 1960 онд Монгол, Оросын эрдэмтэд хамтран уг газрыг илрүүлэн зарим нэг
дурсгалыг шинжлэх ухааны эргэлтэнд оруулж байсан байна. Үүнээс хойш хэд
хэдэн эрдэмтэд очиж судалгаа шинжилгээ хийж байсан юм. Монгол улсын Засгийн
газрын 1998 оны 235 дугаар тогтоолоор Улсын тусгай хамгаалалтанд авагдсан
мөн 2008 оны 175 дугаар тогтоолоор дахин жагсаалтанд орж батлагдсан.
Дэл уулын түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалт зүйлийг хамгаалах, аюулгүй байдлыг
хангах зорилгоор тус газарт байгаа сүг зураг, буган чулуу, булш, хиргисүүр, руни
бичгийн дурсгалыг нэг бүрчлэн бүртгэн, зурагжуулах, карт, дугаар, таних тэмдэгтэй
болгон сүг зураг бүхий хадан дэлүүдэд тээврийн хэрэгсэл хэт ойртохоос хамгаалж
хаалт, хашлага хийсэн.

6. 6
Цогтын хадны бичиг
Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын төвөөс урагш 20-
иод километр зайд орших Тарамцагийн уулсын
шувтарга Хутаг хэмээх уулын өвөрт байдаг тэр
хадыг нутгийн ард түмэн “Дуут” хад гэж нэрлэдэг.
Ийнхүү нэрийдэх болсон нь түүнээс ширмэн тогоо
шиг дуу авиа гардаг байна. Мөн гаднаа хар боловч
дотроос нь цагаан саарал өнгө гарч ирдэг
байгалийн нэгэн гайхамшигт тогтоц юм. Тиймээс
Халхын тайж Цогтын бичээс нь хар самбар дээр
цагаан шохойгоор бичсэн юм шиг тод харагддаг юм.
Дээд тэнгэр ханы ахуй хийгээд
Дэлхий дахь хан богдусун ахуй газар
Дээр дорын ялгал болбоос бээр
Жаргал хайрлал хоёрын агаар нэгэн буй
Олз идэш олон ядагч хүмүүн хийгээд
Уул модонд явагч араатан хоёрын
Аху бие ангид боловч
Алан идэхийн агаар нэгэн буй.
Хол ойроос хулгай хийгч хүн хийгээд
Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын
Илт бие дүр өөр боловч
Идэхийг хүсэх сэтгэлийн агаар нэгэн буй. … / Шүлгийн хэсгээс/

7. 7
Шүлгийг сурвалжлан олж, шинжлэх ухааны судалгааны гүйлгээнд оруулсан
тухайд эрдэмтэн Ц.Сандаг бичихдээ:
“1912 онд монголч эрдэмтэн В.Л.Котвич Монголд ирээд буцах гэж байхдаа Мишиг
гүний хошууны Дуутын хар чулуу гэдэг газар бичигтэй хад байдаг тухай мэдээ
авсан байна. Нэгэнт хугацаа давчидсан учраас тэр бичгийг хуулбарлуулж
илгээхийг Гадаад яамны сайд Ханд вангаас хүсчээ. Ханд ван тэрхүү хүсэлтийг
ёсоор болгож уул хуулбарыг Жамсраны Цэвээнээр дамжуулан В.Л.Котвичид
илгээсэн ажээ.1923 оны 5-р сарын 31-нд В.Л.Котвич Оросын Археологийн
нийгэмлэгийн Дорно дахины салбарын хуралдаан дээр уул бичээсний тухай товч
мэдээлэл хийсэн байна.1925 онд жуулчин П.К.Козлов Мишиг гүний хүрээний
хошуугаар уул бичээсийг гэрэл зурагт буулгаж авсан ажээ. Энэ гэрэл зургийг
Б.Я.Владимирцовт уншуулахаар өгсөн байна.Үүнийг мэдээд В.Л.Котвич ч нөгөө
хуулбараа бас Б.Я.Владимирцовт өгсөн байна. Б.Я.Владимирцов “Халхын Цогт
тайжийн хадны бичээс”гэдэг өгүүлэл бичиж “СССР-ийн ШУА-ийн мэдээ”
сэтгүүлийн 1926 ба 1927 оны дугаарт нийтлүүлсэн байна”гэжээ.Үүнээс хойш
судалгааны олон бүтээлд уг шүлгийн тухай шинжлэн дүгнэсэн материал
хэвлэгджээ.

8. 8
ЭРДЭНЭЗУУ ХИЙД
Хархорин хотын туурин дээр үлдсэн
чулуун ханыг зөөж авчраад
одоогийн Эрдэнэзуу хийдийг
босгосон түүхтэй. 1580 онд Автай
сайн хаан, дүү Түмэнхэн ноёнтой
хамт III Далай ламтай уулзаж,
түүний зөвлөсөн дагуу Хархорум
хотын нэгэн хуучин сүм болох Тахай балгасан дахь сүмийг сэргээснээр суурь нь
тавигджээ. Ийнхүү 1586-1674 онд Гурван зуу сүм, Ригсүм Гомбо сүмүүдийг, 1701-
1705 онд Очирдарь сүм, Авид сүм, Их суварганы чуулбаруудыг, 1771-1792 онд
Цогчин их дуган, Лаврин сүмүүдийг тус тус бариулжээ. 1796 онд Эрдэнэзуу хийд
анх удаа их засварт орсон бөгөөд 7 дугаар ширээт лам Дагвадаржаа ламтан
удирдаж хятадын Юн-да-а пүүс гүйцэтгэл хийжээ. Энэ засварын үеэр хуучин Тахай
балгасны хэрмэн нурангийг суурь болгон 50 ширхэг суварга босгосон байна. 1802-
1813 онд ноёд тайж, лам хувраг, сүсэгтэн ардын хөрөнгөөр өмнө барьсан
суваргуудын завсар хооронд 56 суварга нэмж хэрмэн ханыг барьж дуусгасан
байна. Өдгөө хийдийг тойрон хүрээлэх 108 суварга бүхий хэрмэн хашаа нь хааш
хаашаа 420 метр юм. 1782 онд 50 хувраг сурагчтайгаар Бодь мөрийн сургуулийг
байгуулжээ. Монголын ноёд, язгууртнууд хэрмийн дотор өөрийн дугантай байх нь
нэр төрийн хэрэг гэж үздэг байсан учраас Түшээт ханы болон ноён Цэвээнжавын
дуган, Очирдарийн дуган гэх мэт олон сүм дуган баригдан 1792 он гэхэд 62 сүм,
500-гаад барилга байшинтай, 10 мянган ламтай болж өргөжсөн байна. Өдгөө 18

9. 9
сүм дуган үлдсэн бөгөөд одоо тус хийдэд анхны барилгуудаас Гурванзуугийн
сүмүүд, Зуугийн сүм, Их суварга, Сэрүүн Лаврин бий. Хийдийн хашаан дотор
Хархорум хотын тууринаас олдсон чулуун хөшөөнүүд үлджээ.
Баруун зуугийн сүмийг Автай сайн хаан,
түүний хүү Гомбодорж, Эрхий мэргэн хааны
их хатан нар бүтээлгэжээ. Сүмийн хойморьт
бурхан багшийн өмнөх дүр Одсэр, одоогийн
бурхан багш Шагжамуни, ирээдүйн дүр
Майдар бурхны өтөл дүрүүд заларсан
байдаг. Сүмийн баруун талын хананд Богд
Зонховыг шавь нарын хамт, зүүн талын
хананд Бурхан багшийг шавь нарынх нь
хамт дүрсэлжээ.
Гол зуугийн сүмийг Түшээт хан Зүнгэн, Цогт түшмэл нар бариулжээ. Хаалганы
хоёр хажууд арван хангал бурхадыг нэг Лхам бурхан, Эрдэнэзуугийн гол шүтээн
Гомбогүр бурхан байдаг. Хойморьт оточ Манал, Бурхан багшийн идэр залуугийн
дүр, Авид бурханы баримал заларсан байдаг. Мөн бурхан багшийн хоёр шавь
Модголжибуу Шаарибуу, нарны бурхан Ням, сарны бурхан Даваа, Найман мэргэн
гэх зэрэг босоо суугаа баримал бурхад байдаг. Голын ширээн дээр анхдугаар богд
Занабазарын бүтээлүүд болох гууль, шармал, хөөмөл, цутгамал бурхад заларчээ.
Энэ сүмийн 2 дугаар давхрыг огторгуйгаас буусан “Сайн цагийн мянган Богдын
орон” гэдэг.
Зүүн зуугийн сүмийг Эрхий мэргэн хаан, түүний хүү Гомбодорж, Түшээт ханы хатан
Ханджамц нар бариулжээ. Сүмийн хойморьт Жанрайсаг бурхан, Будда багшийн
багын дүр, Богд Зонхов нарын барималыг байрлуулжээ. Баруун хананд Бурхан
багш, Манал, Дүншигийн 35 бурхан, зүүн талын хананд Богд Зонхов, түүний шавь
нарыг тус тус зуржээ. Мөн голын ширээн дээр хүрэн зандан модоор хийсэн зүүн
сүмийн загвар болон алтан шармал, зэс хөөмөл, гууль цутгамал, модон сийлбэр
бурхад, Бодисадва, Хангал бурхдын дүрийг залсан байдаг.

10. 10
Эрдэнэзуугийн сүм дуганууд XYII зууны үеийн Монголын уран барималч, зураач,
дархчуулын хийсэн алдарт сайхан бүтээлүүд гар зураг, хээ угалз, сийлбэр,
баримал, цутгамал бурхад, суварга, тогоо, сангийн бойпор, сав суулга, хонх, очир,
ганжир, үнэт чулуун чимэгтэй хорол мандал, цамын баг, хувцас зэрэг соёл
урлагийн үнэт өвийг хадгалсаар иржээ. Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор
Эрдэнэзуу хийдийн 18 бүтээлийг улсын эрдэнэсийн санд бүртгэж хосгүй үнэт
зүйлийн зэрэглэлд хамааруулжээ. Эрдэнэзуу хийд нь Монголын уламжлалт хот
байгуулалтын дагуу баригдсан цорын ганц хийд бөгөөд Хархорум хотын ордны
уран барилгатай ижил юм гэж ЮНЕСКО-гоос эрхлэн гаргасан “Монголын түүх
соёлын өв” номонд бичжээ. Эрдэнэзуу хийд нь жилийн дөрвөн улиралд гадаад
дотоодын жуулчин гийчин тасардаггүй олон хөлийн газар болсон бөгөөд жилд
дунджаар 20 мянган гаруй хүн ирж сонирхдог байна.

11. 11
Хар балгас
Төв Азийн нүүдэлч ард түмний
дунд МЭ VIII-IХ зууны үед ээлжит
төр улсаа байгуулан 100 орчим
жил оршин тогтнож байсан
Уйгурын хаант улсын нийслэл
Орду балык буюу нутгийнхны
нэршлээр Хар балгас гэдэг их
хотын нуранхай Архангай аймгий
н Хотонт
сумын нутагт, Хархориноос зүүн
хойш 40 км-т Орхоны
хөндийд байдаг. Уйгурын Яглакар овгийн ноён Пэйло 744 онд биеэ Күтүлүг Билгэ
Күл хаан (744-747) хэмээн өргөмжилж хаан ширээнд суусан байна. Түний
удирдсан хүч 745 онд Түрэгийн хаант улсыг бүрмөсөн бут цохиж Уйгур
улсыг байгуулав. Тэрээр 751 онд Орхоны хөндийд Орду Балык буюу Балыклик
(Хар балгас) хэмээх хот цогцлон байгуулж улсын нийслэл болгожээ. Энэхүү хот нь
Хөх Түрэгийн хаант улсын нийслэл хотын туурин дээр байгуулагдсан гэж үздэг. VIII
зууны дунд үед Уйгур улс хүчирхгийнхээ туйлд хүрсэн бөгөөд Алтайн
уулсаас Хянган, Говиос Саяны уулсынхоорондох нутгийг эзлэх болжээ. Хөрш
орнуудтай эдийн засаг, соёлын харилцаа өрнүүлж, ялангуяа согд, хятад урчуудын
хүчийг ашиглан хот суурингуудыг барьж байгуулсан байна. 821 оны үед Хар
Балгасыг Арабын түүхч Тамим ибн Бахр ал-Муттави “хаадын хот” хэмээн нэрлэж
баян тансаг, үзэсгэлэнт сайхан хот гэж тодорхойлсон байдаг. 820
он Ажо хэмээх Енисейн Хиргисүүдийн захирагчМонголд засаглалаа тогтоохын
төлөө Уйгурын хаант улсын эсрэг дайтаж эхэлсэн байна. Орду балыкт эхэлсэн өөр
хоорондын байлдаан хямрал, Хиргисүүдэд амжилт олохын үндэс болов.
Уйгурын цэргийн жанжин Кюлүг 840 онд самуун гаргасан ба хааны зөвлөх бөгөөд
холын хамаатан, Хятадын тал баримтлагч Бага Тархан нартай хүчээ нэгтгэсэн Ажо
Уйгурын нийслэл Орду балык хотыг эзлэн авсан ба Уйгурын хаан тулалдаанд
алагдсан байдаг.

12. 12
Хар балгасыг судалсан түүх
1871 Оросын аялагч Падерин
аяллынхаа үед анх
нутгийнхнаас сонсож, очиж
үзсэний дараа Европт энэ
талаар мэдээлсэн байна. 1891
оны 7-р сарын 16-
нд Оросын түрэг судлаач,
эрдэмтэн Вильхельм
Радловын удирдсан шинжилгээний анги Харбалгасанд хүрэлцэн ирж судалснаар
энэхүү балгасын үлдэгдлийг судлах ажил эхэлжээ. Уг шинжилгээний анги1891 онд
балгасын үлдэгдлийг 12 хоногийн турш үзэж уг хотын анхны дэвсгэр зургийг
үйлдсэн бөгөөд “Монголын хуучны дурсгалт зүйлсийн атлас“ бүтээлдээ
нийтлүүлсэн.
Экспедицийн гишүүдэд хотын ор үлдэгдэл гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлсний адил
юуны өмнө тэнд байсан хагархай чулуун хөшөөний бичээсийг шинжлэх ухааны
үүднээс онцгойлон сонирхсон. Орхоны түрэг, согд, хятад гурван хэлээрх бичээст
хөшөө нь хэдэн хэсэг хуваагдан хэдэн зууны турш газар хэвтэж байсныг Радловыг
ирэхээс 2 жилийн өмнө 1889 онд Оросын Н.М.Ядринцев үзээд нутгийханд хэлэлгүй
согд хятад бичээстэй 2 том хагархайг Санкт-Петербург хотноо аваачсан нь тэр
үеийн өрнөдийн судлаачдад танил болсон. Зөвлөлтйин эрдэмтэнД.Д.Букинич 1934
онд Харбалгасын үлдэгдэлийг судлан 8 цооног малтсан бөгөөд харамсалтай нь
хаана, хэдий хэмжээгээр малтсан, ямар ямар зохион байгуулалттай, ямар олдвор
гарсан, илрүүлсэн, олдвороо чухам хаана өгсөн, тэр нь одоо хаана байгаа талаар
ямарч мэдэлэл үгүй.
Зөвлөлтийнархеологич, профессор С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нарын удирдсан монгол
зөвлөлтийн шинжилгээний анги 1948-1949 онд Монгол оронд явуулсан
археологийн судалгааны нэгээхэн хэсгийг Хар балгасны үлдэгдэл дээр хийсэн.
Энэ тухайгаа “Зөвлөлтийн археологи“ сэтгүүлийн 1957 оны 2 дугаарт нийтлүүлсэн
“Монголын эртний хотууд” өгүүлэлдээ Харбалгасд хийсэн ажлынхаа тухай

13. 13
дурьдсан байдаг. Энэхүү өгүүлэлд 1891 онд В.В.Радловын экспедицийн судалгаа
ба Клеменцийн тодорхойлолтыг нягтлахад ажлаа чиглүүлсэн гэдгээ дурдаад юуны
өмнө тэр үед хийгдсэн хотын дэвсгэр зургийг дахин нарийвчлан тодруулж,
малтлагын ажлыг Хар балгасны зөвхөн их хэрмийн гол төв хэсэгт явуулсан
тухайгаа мэдээлсэн. Түүний малтлага хийсэн газраас олдсон зүйлүүд Тан улсын
/618-907/ үед холбогдох барилгын чимэглэл, дээврийн ваар, 840 оны үед
холбогдох зоос тэргүүтэн байжээ.
1976 ба 1979 оны зун археологич Д.Цэвээндорж, Ю.С. Худяков нар Харбалгасны
үлдэгдлийг шинжин үзэж, гол хэрэмт байгууламжийн тойм зураглал хийсний
зэрэгцээ шавар вааран эдлэл голдуу түүвэр олдвор цуглуулсан байна. Энэ
судалгааны ажлын үр дүнд 1982 онд монгол орос хоёр эрдэмтний хамтран бичсэн
“Ордубалыкийн керамик”, 1990 онд Ю.С.Худяковын “Монгол дахь Уйгурын соёлын
дурсгалууд“хэмээх өгүүлэл нийтлэгджээ.
Энэ үеийн чухал нээлтийн нэг бол Хар балгасны 2р түрэг бичээс хэмэн нэршсэн
хөшөөг олж судалсан явдал. 2007 оны зун Монгол-Германы Орхон
Экспедици зохион байгуулагдсан ба 2009 оноос эхлэн Герда Хенкель
сангаассанхүүжүүлж буй “Орхоны хөндий- Харбалгас“ хэмээх төсөлийг Монгол
улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Археологийн Хүрээлэнтэй хамтын ажиллагаа
явуулан хэрэгжүүлж байна. Энэ төлийн судалгаагаар Хуучны судалгаагаар хотыг
25 орчим ам дөрвөлжин км гэж байсан бол агаарын лазейрскийн судалгааны үр
дүнгээр Харбалгас нь дор хаяж 32 км хавтгай дөрвөлжин талбайг эзлэн оршино
гэж үзсэн байдаг байна.

14. 14
Хар балгас. Төв цайз
Хар балгасны цайзат хэрэм хэмжээгээр
ихийн /0,6х0,6 км/ дээр нэлээд нурсан
боловч одоо арваадметр өндөр, цайз нь
12 м, хэрмийн төвд байсан том цайз
/хараат/ 14 м байна. Хэрмийн дээгүүр 14
цонж цамхагийн оромтой ба гурван
талаасаа шуудуугаар хүрээлэгджээ.
Цайзат хэрмэнд Уйгурын хааны орд харш байсан нь малтлагын олдвороос
мэдэгддэг. Хэрмийн дотор малтахад сайхан үзэмжит чимэглэлтэй ордны барилгын
ор олдсон нь Хятадын Тан улс (618-907)-ын үед холбогдох зүйл. Түүнээс гадна
хааны ордонд хамаарах бурхан шүтээнийг агуулж байсан бололтой хэрэм бүхий
дуган сүм байсны ор олджээ. Үүний үүдэнд согд, хятад, орхон-енисейн
бичигтэй гэрэлт хөшөөнүүд тавиастай байжээ. Тэдгээр хөшөөг Уйгурын хаадад
зориулан босгодог байжээ.
Цайзат хэрмийг тойрон тусгай шороон цонж байсан ба цайзын гадаад буланд
налуулан хийсэн тусгай цонжийг цэргийн зорилготой гэж үзсэн зүйл бий. Цайзат
хэрмийн үүдэнд цэцэрлэг зугаалгын газар байсан бололтой. Хар балгасны баруун
хойт, баруун хэсэгт худалдаа, гар үйлдвэрийн хэрэм барилга олон байжээ. 1949
оны малтлагаар эндээс төмөрлөгөөр юм дархалж байсан баримт болох лав,
хавтгайхүрэл, хүрэл хайлж байсны үлдэц олдсоноос гадна 840 онд холбогдох
хятад зоос олджээ.
Хар балгаснаас олддог уйгурын ваар сав нь янз бүрийн хэлбэр хэмжээ,
зориулалттай байжээ. Эдгээр бүх сав суулгыг хүрдэн оньсон дээр үйлдсэн, жигд
сайн шатаалттай, сайтар хольж нягтруулсан саарал шавраар хийсэн ба хээтэй,
хээгүй янз бүр байсан нь тус тусдаа өөр зориулалттай юм. Хөндлөн зураастай

15. 15
зэрэгцээ шугам, дарж гаргасан хонхортой хөндлөн зураас, ороолдож сүжилдсэн
болон дугуйрсан гэх мэтийн олон хэлбэрийн хээ байна.
Энэ нь Дундад Азийн нутгаас олддог сав суулгын хээтэй ижил байдгийг Уйгурын
соёлд согд нарын нөлөө оролцоо их байснаар тайлбарлаж болох юм. Түүхэн
сурвалжийн мэдээгээр Хиргис нар Уйгурын улсыг мөхөөн дараад Хар балгасыг
ихэд эвдэн сүйтгэсэн гэдэг. Энэ их эвдрэлийн ор мөрийг одоо ч Хар балгасны
байдлаас харж болно. Эдүгээ Хар балгасны зөвхөн хэрэмт хэсэг нь л бүтэн үлдэж,
бусад хэсгүүд нь ихэд эвдрэн сүйдсэн ба ялангуяа баруун болон өмнөд хэсгийн
хорооллууд Хар хорины тариан талбайд орж хагалагдан хотын соёлт
давхрага ихээр эвдэрч сүйдсэн.

16. 16
Хар бухын балгас
Булган аймгийн нутагт орших
Хөгнөхан уулнаас зүүн хойшоо
маягтай, 80 км зайд орших
Цогтын цэргийн хүрээ байсан
цайзын үдэгдэл буюу Хар
балгас оршино. Харуулын
индэр гэх чулуугаар босгосон
толгой айдаг. Түүнийг Чин
толгой гэх ажээ. Хар бухын
балгасыг Цогтын цагаан балгас
ч гэж нэрлэдэг.хар бухын
балгас буюу Цогтын цагаан балгас нь Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт
хамаарна. Энд галт уулын хүрмэн чулуу, билүү чулуу үелүүлэн барьсан, 2 давхар
ордны маш үзэсгэлэнтэй ханан суварга үлджээ. 10 зууны үед Хиданчууд энэхүү
бэхлэлтийг барьсан бөгөөд үүний үлдэгдэл дээр 17-р зуунд Халхын Цогт хунтайж
хэрэм байгуулжээ.
Хар бухын балгасыг Хадаасангийн балгас
гэх ба 1998 онд улсын тусгай хамгаалалтанд
авсан. Энэхүү балгасны ойр орчмоос
дэлхийн эрдэмтэн хэмээн алдаршсан Х.
Пэрлээ гуай 15, 16-р зууны үед холбогдох
үйсэн дээр бичсэн Монгол бичээсийг олжээ.

17. 17
ХӨГНӨ ТАРНИ
Булган аймгийн Гурванбулаг,
Рашаант, Өвөрхангай аймгийн Бүрд
зэрэг гурван сумын нутаг дамнасан
нийтдээ 84390 га талбай бүхий
байгалийн цогцолбор газар юм.
Хөгнө-Тарни Орхон, Сэлэнгийн ай
савийн бэсрэг уулсын өмнөд хэсэгт
нуур голоос нилээд тусгаар
байдалтай тайгын болон хээрийн
ургамал, амьтан нэг дор орших
онцлогийг харгалзан ландшафтын
иж бүрдлийн хослол, экосистемийн өвөрмөц төрхийг хамгаалах зорилгоор 1997
онд анх Байгалийн нөөц газрын ангилалаар 46,990 га талбайг анх улсын тусгай
хамгаалалтанд оруулсан.
УИХ-ын 2003 оны 6 дугаар сарын 19-ний өдрийн 30 дугаар тогтоол, БОЯ-ны
сайдын 2003 оны 9 дугаар сарын 1-ний өдрийн 154 тоот тушаалаар Тарна гол,
Монгол элс, Их бага Монгол уул орчмын газар нутгаар өргөтгөн 84,134 га талбайг
Хөгнө-Тарнын байгалийн цогцолборт газар болгон өөрчилж Хөгнө Тарны БЦГ
болгосон юм. Хөгнө-Тарнын БЦГ нь байгалийн 3 хэв шинжийг нэг дор агуулсан
ховор, нэн ховордсон ургамал, ан амьтан, жигүүртэний төрөл зүйлийн
экосистемтэй газар нутаг юм.
Ургамлын аймгийн хувьд нэн ховор, ховор 17 зүйл, элбэг 399 зүйл эдгээрээс Улаан
номонд 7 зүйл ургамал орсон. Ахуйн ач холбогдлоор баялаг 100 гаруй зүйл эмийн
ургамал, 10-аад зүйл жимс жимсгэний, 5-6 зүйл цайны ургамал болон 3-4 зүйл
хүнсний ургамал ургадаг. Энэ нутгийн гадарга нь Орхон-Туулын савын 1500-2000
м өндөртэй бэсрэг, нам уулс, цав толгод, тэдгээрийн хооронд орших талархаг
гадарга бүхий тогтоцтой. Хөгнөхааны уулын системд хамрагдах уулс нь
харьцангуй нам, хамгийн өндөр оргил Цэцэрлэг 1968.8 м өндөртэй.

18. 18
Түүний захын хамгийн нам уулс, цав толгод 1300-1500 м өндөртэй. Цогцолбрын
хамгийн том гол нь Хангайн нурууны зүүн хэсгийн бэсрэг уулсын нэг болох Зүүн
Хайрхан уулын умарт биеэс эх аван урсах Тарнын гол ба Туул гол руу цутгах энэ
гол нь Орхон-Туулын ай савд багтана.
Тарнын голын баруун гараас Ар Жаргалант, Чулуут зэрэг голууд цутгадаг.
Ууландаа гол горхи бараг байхгүй, харин гүний усны нөөц сайтай олон булагтай.
Тарнын голын баруун биеэр зүүн урагш 80 орчим км урт үргэлжилсэн "Их
Монголын элс" хэмээх элсэн тарамцаг оршино.
Энэхүү томоохон элсэн хуримтлал нь Тарнын голын эх болох Шарлин, Жаргалант
голуудын бэлчир, Их Монгол уул (1675.0 м) орчимд хамгийн өргөн (9-10 км) Тарна,
Элстийн голын гольдрол даган Чулуутын овоо (1525.9 м)-ноос доош бараг Булган
аймгийн Гурванбулаг сумын төв хүртэл нарийн зурвас (3.5 км) байдлаар
үргэлжилнэ.
Монголд ихээхэн ховорт
тооцогдох улаан шашны Хөгнө-
Тарнийн хийд нь Булган
аймгийн Рашаант суманд
байрлана. Хөгнө-Тарнийн доод
хийдийн туурь, Дээд хийдийн
туурь нийт 44.58га тайлбайг
тусгай хамгаалалтанд авсан
бөгөөд эртний төрт улсуудын
дурсгалууд элбэг.

19. 19
Дүгнэлт
Бидний зорьсон зүйлс маань биелэлээ олж мэдлэгийн арвин их олзтой ирлээ гэж
би бодож байна. Монгол орныхоо түүх дурсгалуудын үнэт өвүүдийг өөрсдын
нүдээр үзэж танилцсан нь ирээдүйн судлаач болох их замд минь томоохон
туршлага мөн асар их мэдлэгэ болсон. Энэхүү дадлагат явснаараа өөрсдийн
уншсан ном сонссон зүйлсээ бататгах цаашлаад дараа дараагын судалгаа
шинжилгээ эрдмийн ажилууддаа түлхэц болохуйц сурвалж хэрэглэгдэхүүнүүдтэй
болж ирсэн нь энэ танилцах дадлагын маань ололт мөн чанар нь болсон юм.

20. 20
Ном зүй:
Монголын говийн бүсийн хадны зургийн судалгаа. Батболд Н.
Монгол улсын үндэсний атлас.
Түмэн дурсгалт Орхоны хөндий Дэлхийн өв. Уртнасан. Н, 2005 он
Монгол орны лавлах. Буянбадрах. Ч
 Монголын түүхийн I боть