Дорнод монголын хэсэгт хүн амьтан амьдрах таатай нөхцөл бүрдсэн хялгант хээр бөгөөд, тэдгээр хүмүүсийн үлдээсэн баялаг түүх соёл, археологийн дурсгалууд элбэг билээ. Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Таван толгой монгол булш, Хэрлэн барс, Халтарын балгас гэх мэт дурсгал тархсан байна. Харин энэ бүс нутгийн чухал судалгааны зөвхөн энэ бүс нутагт голчлон тархсан XIII, XIY зууны үеийн хүн чулуун хөргүүд болно. Энэ дорнод монголын тал хээрийн бүсэд XIII, XIY зууны хүн чулуун хөргүүдийн бараг 90 хувь буюу 60 гаруй хүн чулуун хөргүүд байрлаж байна.

1. ДОРНОД МОНГОЛ ДАХЬ ХҮН ЧУЛУУН ДУРСГАЛЫН
СУДАЛГАА БА ТҮҮНИЙ ХАДГАЛАЛТ
ХАМГААЛАЛТЫН АСУУДАЛД
Ч.Амартүвшин
О.Батзориг

4.  Дорнод монголыг хүн чулууг анх мэдээлсэн хүн бол В.А.Казакевич бөгөөл тэрээр 1927 онд
Дарьганга нутгаас өвөрмөц хэлбэртэй нийт 17 хүн чулуу илрүүлэн юм.
 1961-1962 онд мөн Н.Сэр-Оджавaap ахлуулсан анги Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгаас
шинээр хүн чулууг илрүүлсэн.
 1979 онд С.Г.Кляшторный Дундговь, Дорноговь аймгийн нутгаас хэд хэдэн хүн чулуу
илрүүлсэн олсон юм.
 1980 онд Л.Л.Викторова Дорнод Монголоос олдсон хүн чулуудыг судлан үзэж XIII-XIY зууны
монголчуудын дурсгал гэж үзсэн билээ.
 1981-1985 онд ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс “Дорнод Монголын хүн чулуу судлах
хайгуулын анги”-ийг эдгээр өвөрмөц хэлбэрт хүн чулуудыг тусгайлан судлуулахаар эрдэмтэн
Д.Баярыг томилон, өмнө бүртэгдсэн 20 гаруй хүн чулууг нягтлаж, шинээр 30 гаруй хүн чулууг
илрүүлсэн байна.
 1985 онд П.Дугар ӨМӨЗО-ны Шилийн гол аймгийн нутагт өргөн хэмжээгээр тархсан хүн
чулуун хөргүүдийг доктор Д.Баярын өгүүлэлтэй харьцуулан XIII-XIY зууны гэж анх дурдсан
байна. Мөн Д.Цагаан Шилийн гол аймгийн Шулуун хөх, Авга, Сөнөд зэрэг газраас олдсон
хөргүүдийг тэмдэглэсэн.

6. Монгол 64
Түрэг 19

12.  Бидний үед хадгалагдаж ирсэн хүн чулуун хөшөөд нь олон зуун жилийн
турш байгалийн нөхцөлд ил задгай оршиж, элэгдэж муудаж бүрэн
бүтнээрээ хадгалагдан үлдсэн нь тун ховор байдаг. Байгалийн үзэгдлийн
нөлөөгөөр чулуун хөшөө дурсгал аажмаар элэгдэж эвдрэхийн зэрэгцээ
хүний үйл ажиллагаатай холбоотой хэд хэдэн сорилтыг туулж иржээ.

14.  Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөний хадгалалт хамгаалалтын байдал нь хүний
буруутай үйлдэл тэр дундаа шашны боловсрол мэдлэг, ёс заншилтай шууд хамааралтай
байна. Харин дорнод монголын хээр талаар тархсан хүн чулуун хөшөөнүүдийн хадгалалт
хамгаалалтын байдал дээрх бүх сорилтыг даван туулсаар байна. Ялангуяа хүний хөл
хөдөлгөөн, аялал жуулчлал, замын ойролцоо байгаа Гэлэн хөшөө, Алтан овоо, Хөргийн
хөндийн хүн чулуун хөшөөнүүдийн хамгаалалтын байдал нилээд муудаж байна. Мөн
хээр зэлүүд газар байгаа хүн чулуу алга болох явдал гарч болзошгүйг бас анхаарах
хэрэгтэй тул ерөөсөө хүн чулууг хөшөөг эзэнжүүлэх асуудал хамгийн чухал бөгөөд хүн
бүхэн хуулийн заалтыг мөрдөн хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.