Эрслэн

1. Дорноговь аймгийн улсын
хамгаалалтанд байх түүх, соёлын
дурсгал
Эрслэн

2. Улсын хамгаалалтад байх түүх, соёлын дурсгал
• 1.Дэлгэрэх сумын Чандмань хар ууланд орших
шинэ чулуун зэвсгийн үеийн суурин, эртний
булшнууд
• 2.Иххэт сумын Бүсийн чулуу гэдэг газар орших
Олон байшинт, Хэсэг байшинт хэмээх эртний хотын
туурь
• 3.Иххэт сумын Хөшөөн ухаа гэдэг газар орших
хөшөө чулуу бүхий булш, туурь
• 4.Мандах сумын Сүйхэнт уулын палеонтологийн
дурсгалт газар
• 5.Хатанбулаг сумын Эргилийн зоон палеонтологийн
дурсгалт газар

3. 1.Дэлгэрэх сумын Чандмань хар ууланд орших шинэ
чулуун зэвсгийн үеийн суурин, эртний булшнууд
Дэлгэрэх сумын төвөөс баруун урагш 16 км зайд орших бөгөөд уулынхаа
урд энгэрээр бүлэг булшаар хүрээлэгдсэн, төмрийн хүдрийн агууламж
өндөртэйгээс хар өнгөтэй харагдах уртрагийн дагуу 3 км орчим сунан
тогтсон.
Археологийн хүрээлэнгээс малтлага хийхэд 300 орчим түүх, дурсгалын
зүйлс илрүүлсэн.
Энд Хүрэл зэвсгийн үеийн /МЭӨ II мянган жилээс МЭӨ VII зуун/ болон
12-13 дугаар зууны үед холбогдох түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалууд
байгааг тогтоосон.
2011 онд ШУТИС-ийн Түүх, соёл судлалын тэнхимийн судлаачид, 2012-
2014 онд ШУА-ын хамгаалах секторын судлаачид 278 булш тахилын
байгууламжийг малтан судалсан байна.
2014 оны байдлаар, Чандмань хар уулын орчимд авран хамгаалах
малтлага судалгаанд хамрагдаагүй 50 гаруй булш тахилын газар
үлдээд байгаа.

4. Дэлгэрэх сумын Чандмань хар уул орчимд
дугуй хүрээтэй, төв хэсэгтээ дөрвөлжин
хашлагатай 12 булш малтхад 8 булшинд
талийгаачийг түрүүлгэ харуулан оршуулсан
байсан ба
түрүүлгэ харуулж оршуулна гэдэг тухайн
хүнийг ёс бусаар буюу онцгой тохиолдлоор
нас барсан хүнийг ийнхүү оршуулдаг
байсан хэмээн үзэж хүрлийн үед
холбогдоно гэж үзжээ.

5. • Хэсэг байшинт нь Иххэт сумны Бүсийн чулууны
их байц хадны өвөрт оршдог дунд эртний
монголын уран барилгын үлдэгдэл гэж үздэг.
Оросын эрдэмтэн П,Кафаров 1847 онд үзэж түүхэн
дурсгал газар гэж тэмдэглэсэн ба 1923 онд “Судар
бичигийн хүрээлэнгийн томилолтоор
В.А.Казакевич, их зохиолч Д.Нацагдорж нар
Хадны бичээсийг хуулбарласан тойм зургийг
гаргаж байсан байна.

6. • Монгол улсын түүхийн музейд хэсэг байшинтийн
тухай мэлхий чулуун дээр байсан хөшөөний фото
зургийг авч яг тухайн хэмжээний 70 см өндөр 66,5
см өргөн, 13,5 см зузаан хөшөө байсныг гарчилж
бүтээсэн байдаг.
Мөн эрдэмтэн Х.Пэрлээ “Хэсэг байшинтийн Монгол
бичээс” УБ 1962 он номондоо
“...тэр хөшөөг 1659 онд Үзэмчний Эрдэнэ хун тайж
Дэгэлт /Дэгэд/-ийн хатан Анударь бүтээжээ. Энэ
бичээсэнд “Өвөрлөгч 6 аймаг халхад түшихээр
ирсэн ба тэр цагийн ахуйн зарим мэдээ байна”
хэмээжээ.
Энд чулуун мэлхий бий.

8. СҮЙХЭНТ УУЛ
Сүйхэнт нь Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт оршдог
бөгөөд Монгол оронд төдийлөн элбэг тохиолддоггүй чулуужсан
мод байдаг байгалийн үзэсгэлэнт газар юм.
Чулуужсан модны үлдэгдлүүд нь багахан хэмжээтэй.
Чулуужсан модны зарим нь 4м бөгөөд хожуул нь 76-189 см
диаметртэй.
Эдгээр мод нь эрт дээр үед энэ нутагт ой байсныг гэрчилнэ.
Одоогоос 140-150 сая жилийн өмнө ургаж байсан араукария
хэмээх эртний шилмүүст шув шулуухан өндөр мод энд ургаж
байжээ.
Монголын говьд байсан энэ өндөр модыг оросууд “болотны
капирас” буюу “намгийн агар-майлс” гэдэг.

9. • Сүйхэнтийн чулуужсан мод нь 0.5 ам км-ээс ихгүй
багахан талбай эзэлнэ.
Дэлхийн зарим оронд байдаг чулуужсан ойгоос
Сүйхэнт ялгардаг бөгөөд чулуужсан мод нь үндэс,
мөчир, холтостойгоо, өсөлтийн цагираг нь хүртэл
тов тод үлдсэн байна.
Цайвар цагаан, улаан ногоон өнгөтэйгөөс гадна магма,
галт уулын чулуулаг, боржингийн хольцтойгоороо
онцлог юм.
1970 оны сүүлчээр Сүйхэнт уулын чулуужсан
моднуудын унанги, хожуул зэрэг нь огт
хөндөгдөөгүй хадгалагдсан байсан боловч
харамсалтай нь зах зээл рүү шилжсэн үед эдгээр
үнэт чулуужсан модыг хулгайлан сүйтгэж урд хөрш
рүү зөөсөн байна.

11. ЭРГЭЛИЙН ЗОО
Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутаг дахь Эргэлийн
зоо нь байгалийн сонин тогтоцтой палеонтологийн олдвор
ихтэй, газар бөгөөд 30 сая гаруй жилийн өмнөх шим
ертөнцийн гэрч болсон эртний сүүн тэжээлтэн загас, яст
мэлхий, гүрвэл зэрэг сээр нуруутны олдворыг хадгалсан
хурдас чулуулгаас тогтсон ширээ хэлбэрийн тэгш
өндөрлөг юм.
Энэ газрын тухай дэлхийн эрдэмтэдийн бичсэн 50 орчим
эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд байдаг.
Эргэлийн зоо нь уртаараа 60 гаруй, өргөнөөрөө 20 орчим км
үргэлжилдэг.