1. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
(717-1025)
Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των
εικόνων (717-843)
2. έργα τέχνης
καταστράφηκαν
Ανεικονικές
αντιλήψεις
Δυναστεία των
Ισαύρων
Λέων Γ΄
Κωνσταντίνος Ε΄
Ιωάννης
Δαμασκηνός
Υπέρ των
εικόνων
843 οριστική
αναστήλωση
εικόνων
αυτοκράτειρα η
Θεοδώρα
απαγορεύτηκε η
αναπαράσταση
θείων προσώπων
Αναστήλωση
εικόνων
Ζ΄ Οικουμενική
σύνοδος
Ειρήνη
αυτοκράτειρα
θρησκευτικές
διαμάχες
Εικονομαχία
Εικονομάχοι
vs
Εικονόφιλων
Λέξεις κλειδιά
3. Ορισμός της εικονομαχίας:
Εικονομαχία είναι η θρησκευτική κρίση που άρχισε στα χρόνια των Ισαύρων με θέμα αν
ήταν σωστό ή όχι να προσκυνούν τις εικόνες οι χριστιανοί. Η εικονομαχία δίχασε τον λαό
σε δυο αντιμαχόμενες παρατάξεις τους εικονολάτρες και τους εικονομάχους.
Τα αίτια εντοπίζονται κυρίως:
α) στη προσπάθεια των Ισαύρων να εξουσιάσουν την εκκλησία,
β) σε οικονομικά αίτια γιατί οι μεγάλες μοναστηριακές περιουσίες δεν πλήρωναν φόρους και
ζημίωναν το κράτος ,
γ) σε πολιτικά αίτια όπου οι μοναχοί ασκούσαν επιρροή στις λαϊκές τάξεις,
δ) σε κοινωνικά αίτια λόγω της κοινωνικής πρόνοιας που ανέλαβε η εκκλησία με την ίδρυση
νοσοκομείων, γηροκομείων κ α
ε) σε θρησκευτικά και πνευματικά αίτια για το λόγο ότι οι πιστοί λάτρευαν το εικονιζόμενο
πρόσωπο αλλά την συγκεκριμένη φορητή εικόνα ως θαυματουργή . Τα αποτελέσματα της
ήταν ότι δίχασε τον λαό σε δύο παρατάξεις, τους εικονολάτρες και τους εικονομάχους .
στ) Η άρνηση της εκκλησίας να υποταχθεί στη θέληση της κοσμικής εξουσίας
Ξεκινά στα χρόνια των Ισαύρων – πρωτεργάτες οι δύο πρώτοι Ίσαυροι ( Λέων Γ’ και
Κωνσταντίνος Ε’ )
Α φάση:726-776
Β φάση:815-843
Πρωτεργάτες :Λέων Γ΄ (717-741)
Κωνσταντίνος Ε΄(741-776)
(β΄φάση) Λέων Ε΄ (813-820)
4. Οι αυτοκράτορες Λέων Γ΄ καθώς και ο γιός
του Κωνσταντίνος Ε΄ είχαν επηρεαστεί από
τις ανεικονικές αντιλήψεις της ιουδαϊκής
και της ισλαμικής θρησκείας και γι' αυτό
απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως
εκδήλωση ειδωλολατρική
οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές, που
είχαν εκδηλωθεί γύρω από τη λατρεία των
εικόνων
η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την
επιρροή των μοναχών και η ιδέα ότι οι
επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου,
προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για
ό,τι συνέβαινε στο χώρο της λατρείας.
5. Επιχειρήματα των εικονομάχων
Οι εικόνες αναπληρώνουν τα είδωλα και άρα αυτοί που τις
προσκυνούν είναι ειδωλολάτρες [...]. Όμως δεν πρέπει να
προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρώπινων χεριών και κάθε
είδους ομοίωμα [...]. Πληροφόρησέ με ποιος μας κληροδότησε αυτή
την παράδοση, δηλαδή να σεβόμαστε και να προσκυνούμε
κατασκευάσματα χεριών, ενώ ο Θεός απαγορεύει την προσκύνηση,
και εγώ θα συμφωνήσω ότι αυτό είναι νόμος του Θεού.
Από επιστολή του Λέοντος Γ' στον πάπα Γρηγόριο Β', Travaux et
memoires 3 (1968) 279.
Ο λαός πίστευε ότι οι εικόνες και τα ιερά λείψανα
είχαν θαυματουργές ιδιότητες. Στη μικρογραφία
πολεμιστές παρακινούνται από κληρικό να αγγίξουν
γονατιστοί θήκη με τίμιο ξύλο, για να εμψυχωθούν
ξεκινώντας τη μάχη.
6. Η εικονομαχία άρχισε το 726, όταν ο
αυτοκράτορας Λέων Γ’ ο Ίσαυρος ανέφερε σε
ένα λόγο του, ότι οι εικόνες ήταν είδωλα και
έπρεπε φυσικά να καταργηθούν και
υποκινήθηκε βασικά από λόγους
θρησκευτικούς. Την εικονομαχία την
αποδέχτηκε η σύνοδος της ( εκκλησίας)
Κωνσταντινούπολης το 730 η οποία δέχτηκε
τις αυτοκρατορικές απόψεις, την
καταδίκασαν όμως αμέσως οι Ρωμαίοι
Ποντίφικες, οι οποίοι απαγόρευσαν ακόμα
και με την βία τη διάδοση της στη Δύση.
Ζήτησαν μάλιστα γι’ αυτό την βοήθεια των
Φράγκων, γεγονός που είχε σοβαρές ιστορικές
συνέπειες
7. Ένας μεγάλος σεισμός στη
Σαντορίνη ερμηνεύεται ως
θεϊκή οργή για την
ειδωλολατρική προσκύνηση των
εικόνων
Πρώτη εκδήλωση της
εικονομαχίας η διαταγή του
Λέοντα Γ’ να απομακρυνθεί μια
εικόνα του Χριστού από τη
Χαλκή Πύλη του Παλατιού
Ξεσπούν αντιδράσεις που
απλώνονται ως τη Στερεά
Ελλάδα – ο θεματικός
στόλος κινείται εναντίον του
αυτοκράτορα, αλλά νικιέται σον
Ελλήσποντο
Το 730 το πρώτο επίσημο
εικονομαχικό διάταγμα : κατά
την εφαρμογή του έχουμε
βασανισμούς, διώξεις, δημεύσεις
περιουσιών των εικονολατρών
Η εικόνα του
Χριστού από τη
Χαλκή Πύλη του
Παλατιού
10. Επιχειρήματα των εικονολατρών
Εφόσον προσκυνώ και σέβομαι το σταυρό και τη λόγχη, τον κάλαμο και
τον σπόγγο, με τα οποία οι θεοκτόνοι Ιουδαίοι προσέβαλαν και σκότωσαν
τον Κύριό μου, γιατί όλα αυτά στάθηκαν όργανα του έργου της σωτηρίας
των ανθρώπων, πώς να μην προσκυνήσω και τις εικόνες που
κατασκευάζουν οι πιστοί με αγαθή προαίρεση και με σκοπό τη δοξολογία
και την ανάμνηση των παθημάτων του Χριστού; Και εφόσον προσκυνώ
την εικόνα του σταυρού που κατασκευάζεται από οποιοδήποτε υλικό, πώς
να μην προσκυνήσω την εικόνα του Χριστού που κατέστησε σωτήριο τον
σταυρό; Ότι δεν προσκυνώ την ύλη είναι φανερό, διότι, αν καταστραφεί
το εκτύπωμα ενός σταυρού που είναι κατασκευασμένος από ξύλο,
παραδίδω το ξύλο στη φωτιά. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξύλο των
εικονισμάτων, όταν αυτά καταστραφούν.
Ιωάννης Δαμασκηνός, Περί εικόνων, Λόγος δεύτερος, κεφ. 19, Migne,
Patrologia Graeca, τ. 94, στήλη 1305.
11. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ε’ η εικονομαχία κορυφώθηκε.
Ανελέητη ήταν εκστρατεία εναντίον των μοναχών και των
μοναστηριών που αποτελούσαν προπύργια εικονολατρίας . Οι
διώξεις νομιμοποιούνται με τη Σύνοδο της Ιέρειας.
Εικονομάχοι καλύπτουν την εικόνα του Χριστού με
ασβέστη. Ψαλτήρι Χλουντόφ (περί το 830). Μόσχα,
Ιστορικό Μουσείο
Παράδειγμα εικονοκλαστικής διακόσμησης στο ναό
της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη: Ένας
απλός σταυρός.
12. Η πρώτη φάση
τερματίστηκε με
την Ζ' Οικουμενική
Σύνοδο (787). Η
σύνοδος αυτή, η
οποία συγκλήθηκε
με πρωτοβουλία της
αυτοκράτειρας
Ειρήνης της
Αθηναίας
(780-802),
αποκατέστησε
πανηγυρικά τις
εικόνες,
διευκρινίζοντας ότι
στις εικόνες
απονέμεται
μόνο τιμητική
προσκύνηση.
Ειρήνη η Αθηναία. Βασιλική του Αγίου
Μάρκου, Βενετία
13. Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο στη
Νίκαια (787), καταδίκασε την
εικονομαχία και αποφάσισε την
επαναφορά των αγίων εικόνων
στους ναούς και τη λατρεία
τους. Συγχρόνως, όρισε ότι η
αληθινή λατρεία ανήκει μόνο
στο Θεό κι όχι στις εικόνες.
Στις εικόνες, σύμφωνα με τη
σχετική απόφαση της Συνόδου,
απομένουμε μόνον «τιμητικό
ασπασμό και τιμητική
προσκύνηση». Και μετά την
Οικουμενική Σύνοδο, όμως,
υπήρξαν προβλήματα,
ακολούθησαν ταραχές που
δημιούργησαν μίσος και
διχόνοια μεταξύ των δύο
μερίδων.
Ζ” οικουμενική σύνοδο
14. Η Ζ΄οικουμενική σύνοδος της Νίκαιας. Στη
μικρογραφία διακρίνονται η Ειρήνη η Αθηναία, ο
Πατριάρχης Κων/πόλεως και οι επίσκοποι που
πήραν μέρος στη σύνοδο.
Τους νόμους κατά των
εικονολατρών ανακάλεσε
η αυτοκράτειρα Ειρήνη
τους επανέφεραν όμως οι
διάδοχοί της και κυρίως ο
Λέων Ε’, στις αρχές του
9ου αιώνα. Η Ειρήνη η
Αθηναία δεν υπήρξε ποτέ
εικονομάχος και ήθελε να
βρει κάποιον τρόπο για να
σταματήσει το κακό που
ταλάνιζε την
αυτοκρατορία και που
μόνον αρνητικές
συνέπειες επέφερε.
15. Η δεύτερη φάση (815-843), η οποία δεν είχε τη διάρκεια
ούτε και την ένταση της πρώτης εγκαινιάστηκε από τον
Λέοντα Ε' τον Αρμένιο. Αυτός απέδωσε στην εικονολατρία
τις ήττες των Βυζαντινών στα πεδία των μαχών.
Απόψεις Λέοντος Ε' για την εικονολατρία
Γιατί οι Χριστιανοί παθαίνουν ήττες από τους εθνικούς; Επειδή
λατρεύονται οι εικόνες [...]! Γι' αυτό σκοπεύω να τις καταστρέψω.
[...] Οι αυτοκράτορες που δέχτηκαν και λάτρεψαν τις εικόνες
πέθαναν στην εξορία ή στη μάχη. Αυτοί όμως που δεν τις λάτρεψαν
πέθαναν στο κρεβάτι τους και τάφηκαν με τιμές στους
αυτοκρατορικούς τάφους κοντά στο ναό των Αγ. Αποστόλων. Εγώ
επιθυμώ να μιμηθώ τη δεύτερη κατηγορία και να τις καταστρέψω,
για να μακροημερεύσω και εγώ και ο γιος νου και η δυναστεία μας
να βασιλεύσει ως την 4η και 5η γενιά.
Scriptor incertus de Leone Bardae filio,
έκδ. I. Bekker, Bonn 1842, 349
.
16. Η εικονομαχία έπαψε οριστικά επί Θεοδώρας, το
843, οπότε αποκαταστάθηκε η εικονολατρία, με
την αναστύλωση των εικόνων. Η ημέρα αυτή
γιορτάζεται σήμερα την πρώτη Κυριακή της
Μεγάλης Σαρακοστής, δηλαδή την Κυριακή της
Ορθοδοξίας.
Η Θεοδώρα ανακηρύχθηκε ανακηρύχτηκε Αγία
και γιορτάζεται στις 11 Φεβρουαρίου.
Μικρογραφία με παράσταση της εικονόφιλης
Θεοδώρας (Ρώμη, Βατικανή Βιβλιοθήκη).
17. Την Α΄ Κυριακή των Νηστειών, στις 18
Φεβρουαρίου του 842, συγκεντρώθηκαν στον
περίλαμπρο ναό της Αγίας Σοφίας όσοι πατέρες,
μοναχοί, κληρικοί είχαν γλυτώσει από τους
διωγμούς των εικονομάχων, με επικεφαλής την
αυτοκράτειρα Θεοδώρα και τον υιό της Μιχαήλ
Γ΄ και πλήθος πιστών έκαμαν την επίσημη
ανακοίνωση λήξης της εικονομαχίας και την
αναστήλωση των Ιερών Εικόνων. Την
ίδια ημέρα με δάκρυα χαράς και συγκινήσεως
έγινε η πρώτη περιφορά των Ιερών εικόνων. Σε
ανάμνηση αυτής της περιφοράς, στο εξής
περιφέρονται σε όλους τους ορθόδοξους ναούς οι
Ιερές Εικόνες και εορτάζεται λαμπρά με ιδιαίτερο
τελετουργικό το μεγάλο γεγονός ως τα σήμερα.
18. Η Κυριακή της Ορθοδοξίας ως
θέμα της λαϊκής βυζαντινής
εικονογραφίας
Σημασία της ήττας των εικονοκλαστών
Η αποκατάσταση των εικόνων θεωρείται
ως νίκη της ελληνικής πνευματικής
παράδοσης που ευνοούσε την απόδοση της
θείας μορφής πάνω στην ανεικονική
ασιατική παράδοση.
Η αναστήλωση των εικόνων τερμάτισε τις
θρησκευτικές διαμάχες και εγκαινίασε
περίοδο γόνιμης συνεργασίας του κράτους με
την εκκλησία, που αφοσιώθηκε στο
ιεραποστολικό της έργο.
Τα μοναστήρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται
και να πλουτίζουν.
Παράλληλα όμως περιορίστηκαν και οι
υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των
λειψάνων.
Οριστική αποτυχία του κράτους να υποτάξει
οριστικά στη βούλησή του την Εκκλησία
19. Συνέπειες της εικονομαχίας
Η Εικονομαχία δίχασε τον βυζαντινό λαό και είχε ολέθριες συνέπειες
στους τομείς της εξωτερικής πολιτικής και του πολιτισμού.
Η Εκκλησία της Ρώμης δυσαρεστημένη από τους εικονομάχους
αυτοκράτορες, "γύρισε την πλάτη" στο Βυζάντιο, απομακρύνθηκε από
αυτό και αναζήτησε στήριξη στους ηγεμόνες των Φράγκων, αναδυόμενη
τότε πολιτική δύναμη της Δυτικής Ευρώπης.
Στη διάρκεια της εικονομαχίας απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων
προσώπων στους τοίχους των εκκλησιών και η ανάρτηση εικόνων και
διατάχθηκε η καταστροφή τους.
Πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν τότε και οι εκκλησίες κοσμήθηκαν με
ζώα, φυτά και διακοσμητικά μοτίβα.
Συγχρόνως υποχώρησε η ενασχόληση με τα γράμματα, ενώ, μετά τη
νίκη των εικόνων, καταστράφηκαν πολλά σημαντικά κείμενα των
εικονομάχων.
20. Η αξιολόγηση της εικονομαχίας είναι δύσκολη, γιατί έχουν δοθεί
διάφορες ερμηνείες και απόψεις. Ορισμένοι είδαν την εικονομαχία
ως προσπάθεια βίαιου εξανατολισμού της ελληνοχριστιανικής
παράδοσης του Βυζαντίου,
άλλοι ως κοινωνική μεταρρύθμιση,
άλλοι ως σύμπτωμα ενός βαθύτερου ταξικού αγώνα,
άλλοι ως μια προσπάθεια διοικητικής ανανέωσης,
άλλοι ως προοπτική μιας αναθεώρησης της αγροτικής πολιτικής
με επίκεντρο την μοναστηριακή περιουσία,
άλλοι ως καθαρά θρησκευτική έριδα.
Είναι βέβαιο ότι πολλά στοιχεία των παραπάνω ερμηνειών
συνυπάρχουν στην εξέλιξη της εικονομαχίας, αλλά κανένα από τα
στοιχεία αυτά δεν μπορεί να αποτελέσει και το μοναδικό κριτήριο
ερμηνείας του ιστορικού φαινομένου. Η έριδα ήταν καθαρά
εκκλησιαστική διαμάχη, που αφορούσε την αντιπαράθεση δύο
παραδόσεων, προσέλαβε όμως τον ευρύτερο και οξύτερο
χαρακτήρα της με την βίαιη επέμβαση των αυτοκρατόρων.
21. Πηγές
http://www.ime.gr/chronos/09/gr/p/610/main/p4f.html
http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/06/35-7.pdf
http://www.archaiologia.gr/
http://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/6331
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-B107/755/4951,22639/
https://el.wikipedia.org/wiki/
https://www.google.gr/search?q=%CE%B5%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%BD
%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CF%87%CE%AF%CE%B1&espv=2&biw=1164&bi
h=848&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwjNg9X0m-
rJAhVEaRQKHVv7BcwQsAQIJQ
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C117/510/3330,13433/
http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-
C117/510/3330,13433/extras/html/kef3_en19_eisagogiki_parousiasi_popup.htm
http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/contacts_bobrinskoy_querelle.html
G. Ostrogorsky. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Παρίσι 1956
Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Πρώτος περί εικόνων λόγος. P.G. XCIV
