HISTORY

1. Ο ΕΚΧΡΛ΢ΣΛΑΝΛ΢ΜΟ΢ ΣΩΝ ΢ΛΑΒΩΝ
http://evpatera.blogspot.com/

2. • Οι ΢λάβοι είναι μία Ινδοευρωπαϊκι εκνογλωςςικι ομάδα, που ηει
ςτθν Κεντρικι, τθν Ανατολικι και τθ Νοτιοανατολικι Ευρϊπθ, τθ
Βόρεια και τθν Κεντρικι Αςία, μιλάει τισ Λνδοευρωπαϊκζσ ΢λαβικζσ
γλϊςςεσ και μοιράηονται, ςε ποικίλουσ βακμοφσ, οριςμζνα
πολιτιςτικά χαρακτθριςτικά και ιςτορικά υπόβακρα.
• Η ιςτορικι καταγωγι τουσ είναι άγνωςτθ διότι δεν ζχουμε οφτε
μφκουσ γενεαλογικοφσ οι οποίοι να διαςϊηουν κάποιον ιςτορικό
πυρινα.
• Από τισ αρχζσ του 6ου αιώνα εξαπλώκθκαν για να κατοικιςουν το
μεγαλφτερο μζροσ τθσ Κεντρικισ, τθσ Ανατολικισ και τθσ
Νοτιοανατολικισ Ευρϊπθσ.
• ΢ιμερα αποτελοφν τον κυρίωσ πλθκυςμό ςε δεκατρία ευρωπαϊκά
κράτθ: Ρωςία, Ουκρανία, Λευκορωςία, Πολωνία, Σςεχία, ΢λοβακία,
΢λοβενία, Κροατία, ΢ερβία, Μαυροβοφνιο, Βοςνία-Ερηεγοβίνθ,
ΠΓΔΜ και Βουλγαρία.
• http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/9386

3. • Οι ςλαβικοί λαοί εγκαταςτάκθκαν ςτα τζλθ του 5ου μ.Χ. αι.
ςτα βόρεια ςφνορα τθσ βυηαντινισ αυτοκρατορίασ.
• Αυτοφσ τουσ λαοφσ προςπάκθςαν να εκχριςτιανίςουν οι
αυτοκράτορεσ του Βυηαντίου, για να πετφχουν τθν ενότθτα
τθσ αυτοκρατορίασ.

5. • Σο καλοκαίρι του 862 παρουςιάςτθκαν ςτον Βυηαντινό
Αυτοκράτορα Μιχαιλ Γϋ απεςταλμζνοι μιασ ομάδασ ΢λάβων
που κατοικοφςαν ςτθ ΢λοβακία, οι Μοραβοί. Σου ηιτθςαν να
ςτείλει Λεραποςτόλουσ ςτθ χϊρα τουσ για να διδάξουν τθν
Ορκόδοξθ πίςτθ για τθν οποία είχαν ακοφςει και
ενδιαφζρονταν πολφ ςτθ δικι τουσ γλώςςα (τθ ςλαβικι).

6. • Ο πατριάρχθσ Φώτιοσ
επζλεξε τουσ αδερφοφσ
από τθν Κεςςαλονίκθ
Κφριλλο (Κωνςταντίνοσ)
και Μεκόδιο, γόνουσ
ευγενοφσ οικογζνειασ.

7. • Οι Μοραβοί δεν είχαν αλφάβθτο
• Ο Κφριλλοσ δθμιουργεί το «γλαγολιτικό» αλφάβθτο το οποίο
εξελίχκθκε αργότερα από τουσ μακθτζσ του ςτο
• «Κυριλλικό», το οποίο ςιμερα χρθςιμοποιείται για τθ γραφι
πολλϊν ςλαβικϊν γλωςςϊν όπωσ τα ρϊςικα, βουλγαρικά,
ςκοπιανά, ςερβικά αλλά και άλλων αςιατικϊν γλωςςϊν.

8. • Γλαγολιτικό αλφάβθτο (glagolъ
=λόγοσ) Βάςθ τθσ γλαγολιτικισ
γραφισ αποτελοφν τα βαςικά
χριςτιανικά ςφμβολα, ο ςταυρόσ,
ο κφκλοσ και το τρίγωνο.
• Κυριλλικό αλφάβθτο Σο
κυριλλικό βαςίςτθκε κυρίωσ ςτο
αρχαίο ελλθνικό αλφάβθτο και
επθρεάςτθκε από το γλαγολιτικό
προςκζτοντασ επιπλζον ςφμβολα
για τθν απόδοςθ ςλαβικϊν ιχων
που δεν υπιρχαν ςτθν ελλθνικι
γλϊςςα.
• http://www.elia.org.gr/research-
tools/history-of-the-greek-
language/byzantium/byzantium-
and-the-slavs/

9. • Οι δυο αδελφοί ζγιναν δεκτοί ςτθ Μοραβία με
ενκουςιαςμό.
• Μετζφραςαν ςτα ςλαβικά θ Αγία Γραφι, και τα λειτουργικά
βιβλία.
• Δθμιοφργθςαν ζνα κφκλο μακθτών για να ςυνεχίςουν αυτό
το ζργο.
• Ζδειξαν ότι το μινυμα του Χριςτιανιςμοφ είναι ανεξάρτθτο
από εκνότθτεσ και απευκφνεται ςε κάκε άνκρωπο, με πλιρθ
ςεβαςμό τθσ πολιτιςτικισ του ιδιαιτερότθτασ.

10. • Σθν άνοιξθ του 863 μ.Χ. οι ιεραπόςτολοι φκάνουν ςτθν πρωτεφουςα τθσ
Μοραβίασ, το Βελζγραδον. Ο Ραςτιςλάβ τοφσ δζχκθκε με μεγάλεσ τιμζσ και
χαρζσ. Ο Κφριλλοσ διζμεινε ςαράντα μινεσ ςτθ Μοραβία. Εκεί οι δφο
αδελφοί ίδρυςαν ςχολεία, χειροτόνθςαν ιερείσ και πρόςφεραν μεγάλο ζργο.
• Οι Μοραβοί αγάπθςαν τοφσ Βυηαντινοφσ ιεραποςτόλουσ, γιατί αυτοί ιταν
απλοί ανάμεςά τουσ και τουσ ςζβονταν.
• Δεν τοφσ περιφρονοφςαν ςαν «βαρβάρουσ», δεν τοφσ κεωροφςαν
κατϊτερουσ, δεν τοφσ καταπίεηαν, δεν τοφσ εκμεταλλευόταν όπωσ οι
κακολικοί κλθρικοί. Σοφσ μιλοφςαν ςτθ γλϊςςα τουσ και οι Μοραβοί
καταλάβαιναν ότι οι Βυηαντινοί προςπακοφςαν να τοφσ μεταδϊςουν τθν
χριςτιανικι αλικεια κακαρι, ανόκευτθ· να τοφσ δϊςουν τον πολιτιςμό τθσ
Βυηαντινισ Αυτοκρατορίασ, χωρίσ να αποβλζπουν ςε κανζνα ςυμφζρον.
• Πλικθ μεταφράςεων ςτθ ςλαβικι γλϊςςα δόκθκαν ςτουσ Μοραβοφσ από
τα δφο αδζλφια.
• Ο Μεκόδιοσ ςτθν αρχι βοικθςε τον Κωνςταντίνο ςτο μεταφραςτικό του
ζργο και αργότερα μόνοσ του μζςα ςε οκτϊ μινεσ μετζφραςε όλθ τθν Αγία
Γραφι εκτόσ από τα βιβλία των Μακκαβαίων.
• ϋΕτςι οι ΢λάβοι είχαν πλζον και τθν Καινι και τθν Παλαιά Διακικθ κακϊσ και
πατερικά κείμενα που μετζφραςε ο Μεκόδιοσ. Οι μεταφράςεισ αυτζσ
αποτζλεςαν τθν πρώτθ βιβλιοκικθ τθσ ΢λαβικισ φιλολογίασ.

11. • Ο εκχριςτιανιςμόσ των ΢λάβων και θ δθμιουργία του ςλαβικοφ
αλφαβιτου αποτελεί τθ μεγάλθ πνευματικι προςφορά του ελλθνικοφ
πνεφματοσ και του Βυηαντίου προσ τουσ ΢λάβουσ… Με τθ δθμιουργία του
ςλαβικοφ αλφαβιτου θ γλώςςα των ΢λάβων εντάχκθκε μζςα ςτον κφκλο
των γραφομζνων ευρωπαϊκϊν γλωςςϊν και ζγινε δεκτι ωσ γλώςςα
εκκλθςιαςτικι. Είναι θ πρϊτθ φορά που ειςάγεται ςτθν Εκκλθςία θ χριςθ
εκνικισ γλϊςςασ. Ωσ τότε ςτθ λειτουργία και ςτθν Εκκλθςία
χρθςιμοποιοφςαν αποκλειςτικά μια από τισ τρεισ γλώςςεσ, που ςφμφωνα
με τθν ευαγγελικι παράδοςθ κεωροφςαν ιερζσ: τθν ελλθνικι, τθ λατινικι
και τθν εβραϊκι. Με τθ χριςθ τθσ εκνικισ γλϊςςασ τζκθκαν οι πρϊτεσ
βάςεισ για τθ μετζπειτα ανάπτυξθ τθσ εκνικισ ςυνειδιςεωσ. Όπωσ
επιγραμματικά παρατθρεί ο Διον. Ηακυνκινόσ «θ βυηαντινι αυτοκρατορία,
από παράδοςθ ανεκτικι, κυςίαςε τον οικουμενιςμό τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ
για να διατθριςει τθν παγκοςμιότθτα τθσ παιδείασ τθσ. (Μαρία
Νυςταηοποφλου-Πελεκίδου, Ιςτορία του Ελλθνικοφ Έκνουσ, Εκδοτικι
Ακθνών, τόμ. Η', ςελ. 94).

12. • Οι δυο αδελφοί εγκατζλειψαν τθν Μοραβία για να μεταβοφν προσ χειροτονία τουσ ςτθν
Κωνςταντινοφπολθ και αναμζνοντασ μεταφορικό μζςο ςτθ Βενετία δζχτθκαν πρόςκλθςθ του Πάπα
Νικολάου Αϋ.
• Οι (ανεπικφμθτεσ ςτουσ δυο αδελφοφσ) πολιτικζσ και κρθςκευτικζσ μεταβολζσ ςτθν Κων/πολθ
• οδιγθςαν τουσ δυο αδελφοφσ ςτθ Ρώμθ
• Μολονότι, ο λατινικόσ κλιροσ κατθγοροφςε τον Κφριλλο για τθ χριςθ τθσ ςλαβικισ γλϊςςασ ςτθ
διδαςκαλία του Ευαγγελίου, εκείνοσ κατά τθν επίςκεψι του ςτθ Ρϊμθ τζλεςε ςλαβικι λειτουργία και
ο πάπασ Αδριανόσ Β΄ τον δζχκθκε με χαρά και ευλόγθςε τα ςλαβικά βιβλία. Σα βιβλία αυτά μάλιςτα
τα απζκεςε ςτο Ναό τθσ Αγίασ Μαρίασ που λεγόταν «Φάτνθ». Θ λζξθ «φάτνθ» φαίνεται ότι
χρθςιμοποιείται από Ζλλθνεσ ςτθ Ρϊμθ. Αυτό καταδεικνφει ότι ο Κφριλλοσ ςυναναςτρζφονταν με
ομοεκνείσ ςτθ Ρϊμθ ι ότι ηοφςε ςε ζνα ελλθνικό περιβάλλον..
• Σον Φεβρουάριο του 869 ο Κωνςταντίνοσ -Κφριλλοσ πζκανε αφοφ πρϊτα ενεδφκθ το μοναχικό
ζνδυμα και πιρε το όνομα Κφριλλοσ. ΢τθν κθδεία του ο αποςτολικόσ πατζρασ τθσ Ρϊμθσ προςκάλεςε
όλουσ τουσ Ζλλθνεσ και όλουσ τουσ Ρωμαίουσ να ςυγκεντρωκοφν, να ψάλλουν και να ςυνοδεφςουν τθν
εκφορά με τιμζσ πάπα. Ο Κωνςταντίνοσ – Κφριλλοσ ετάφθ ςτο Ναό του Αγίου Κλιμεντοσ.
• Ο Μεκόδιοσ ζμεινε μόνοσ ςτθ Ρώμθ αποφαςιςμζνοσ να ςυνεχίςει το ιεραποςτολικό του ταξίδι.

13. • Ο θγεμόνασ τθσ Παννονίασ Κότςελ ηιτθςε από τον πάπα να του ςτείλει ωσ
«διδάςκαλο» ςτθ χὠρα του τον Μεκόδιο.
• Ο πάπασ Αδριανόσ Βϋδζχκθκε με χαρά και είπε πωσ κα τον αποςτείλει όχι
μόνο για τθν Παννονία αλλά για όλεσ τισ ςλαβικζσ χϊρεσ. Με επιςτολι
που απευκυνόταν ςτουσ θγεμόνεσ, Ραςτιςλάβ, ςτον ανεψιό του
΢βιατοπλοφκ (θγεμόνα Νίτρασ) και ςτον Κότςελ κακιςτοφςε τον Μεκόδιο
«διδάςκαλο όλων των ςλαβικϊν χωρϊν» με τον όρο να διαβάηονται τα
ευαγγελικά αναγνϊςματα ςτθ Κεία Λειουργία πρϊτα ςτα Λατινικά και
μετά ςτα ΢λαβικά.
• Ο πάπασ με αυτόν τον τρόπο ζκεςε υπό τθν εξουςία του ζνα βυηαντινό
ιεραπόςτολο και παράλλθλα αςκοφςε επιρροι ςτισ ςλαβικζσ χώρεσ. Ο
Μεκόδιοσ ζπρεπε να τθρεί τα ρωμαϊκά ικθ ςτθ Λειτουργία τθσ
Εκκλθςίασ.
• Σο αποςτολικό ζργο του Μεκοδίου είχε μεγάλθ επιτυχία και οι Γερμανοί
εκκλθςιαςτικοί και πολιτικοί άρχοντεσ αντζδραςαν ζντονα. Οι Βαυαροί
επίςκοποι ςυνζλαβαν και φυλάκιςαν τον Μεκόδιο.

14. • Ο Μεκόδιοσ ςυνελιφκθ από τουσ Φράγκουσ και καταδικάςτθκε από ςφνοδο.
• Θ μανία τουσ εναντίον του Μεκοδίου ξεπερνά κάκε όριο. Θ εμπάκεια δεν
αφινει όρια ςτον Ορκόδοξο ιεραπόςτολο να δράςει. Ζτςι ο Μεκόδιοσ
αποςφρεται και επιδίδεται ςτθ μετάφραςθ των Αγίων Γραφϊν.
• ΢φμφωνα με το Βίο του Μεκοδίου τον ςυνόδευε πάντα θ μνιμθ του προςτάτθ
τθσ ιδιαίτερισ του πατρίδασ του Αγίου Δθμθτρίου, για τον οποίο ζγραψε και
Κανόνα.
• Ο Μεκόδιοσ δεν αρκζςτθκε μόνο ςτθν ιεραποςτολικι δράςθ αλλά ςυνζβαλε
και ςτθν διαμόρφωςθ του δικαίου ςτο ςλαβικό κόςμο.
• Ωσ νομικόσ, χάριςε ςτουσ Μοραβοφσ κανονικό-εκκλθςιαςτικό δίκαιο, αςτικό,
ποινικό και δικονομικό βαςιςμζνο πάντα ςτισ ανάγκεσ τθσ κοινωνίασ τουσ.
• Ο Μεκόδιοσ πζκανε ςτισ 6 Απριλίου 885. Οι μακθτζσ του ζψαλαν τθν εξόδιο
ακολουκία ςτα Λατινικά, ςτα Ελλθνικά και ςτα ΢λαβικά δείχνοντασ ζτςι τόςο
τθν καταγωγι του όςο και τθ δράςθ του.

15. • Σθν ίδια εποχι διαδόκθκε θ χριςτιανικι πίςτθ και ςτουσ ΢ζρβουσ.
• Η ζλευςθ των Σζρβων ςτο Χριςτιανιςμό ςυντελζςκθκε ςχετικά
ιδιότυπα μια και δεν περιελήφθηςαν ςτο μακρόπνοο πρόγραμμα
εκχριςτιανιςμοφ των Σλάβων δθλαδι τθν «αποςτολι» των
Κωνςταντίνου (Κυρίλλου) και Μεκοδίου. Παρά τοφτο, απετζλεςαν,
λόγω τθσ γεωπολιτικισ κζςθσ που κατείχαν, μήλο ζριδασ μεταξφ
των Εκκληςιών Ρώμησ και Κωνςταντινοφπολησ. Οι Κροάτεσ
επζλεξαν τθν ζνταξι τουσ ςτον Κακολικιςμό, ενώ
• οι Σζρβοι, πριν ακόμθ τθ γζνεςθ τθσ εκνικισ τουσ ςυνείδθςθσ,
υιοθζτηςαν ωσ κφριο ςτοιχείο τησ ταυτότητάσ τουσ την
Ορθοδοξία, όπωσ τουσ παραδιδόταν από τθν Κωνςταντινοφπολθ, τθ
Θεςςαλονίκθ και τθν Αχρίδα.

16. • Εκχριςτιανιςμόσ των Ρωσ είναι θ κακιζρωςθ του χριςτιανιςμοφ ωσ
επίςθμθσ κρθςκείασ του Κράτουσ των Ρωσ το 988 μ.Χ. από το Βλαδίμθρο
Α', Μζγα Πρίγκιπα του Κιζβου.
• Χριςτιανοί Ρωσ υπιρχαν και πριν το Βλαδίμθρο. Ιδθ το 867 ο Πατριάρχθσ
Φϊτιοσ είχε αναφζρει με ενκουςιαςμό βαπτίςεισ, ενϊ και θ ίδια θ γιαγιά
του Βλαδίμθρου (Χζλγκα) είχε βαπτιςκεί το 955 ςτθν Κωνςταντινοφπολθ.
΢φμφωνα με δυτικζσ πθγζσ, ο Γιάροπολκ (βας. 972-980) είχε ζλκει ςε
επαφζσ με τον Πάπα Ρϊμθσ για το ίδιο κζμα, αλλά δεν πρόλαβε να τισ
ολοκλθρϊςει. Πάντωσ ςε κάκε περίπτωςθ θ ςυντριπτικι πλειοψθφία
παρζμενε προςκολλθμζνθ ςε διάφορεσ εκδοχζσ του παγανιςμοφ.
• Για τον εκοφςιο προςθλυτιςμό των Ρωσ υπάρχουν δφο βαςικζσ
αφθγιςεισ: μία εξιδανικευμζνθ από το Πρϊτο Χρονικό, κείμενο
περιςςότερο δοξαςτικό που ςυνεγράφθ ςτο Κίεβο ςτισ αρχζσ του 12ου
αιϊνα, και μία εγγφτερθ ςτθν πραγματικότθτα από Άραβεσ λογίουσ
ςφγχρονουσ με τα γεγονότα.

17. • Σο Βυηάντιο δίδαξε τον πολιτιςμό του ςτουσ ςλαβικοφσ λαοφσ και θ εξζλιξθ
τθσ ιςτορίασ τουσ μασ το επιβεβαιϊνει. Οι ΢λάβοι ανακιρυξαν τον Κφριλλο
και τον Μεκόδιο αγίουσ αναγνωρίηοντασ τθ μεγάλθ προςφορά τουσ. Προσ
τιμιν τουσ ςυντάχκθκαν αγιολογικά κείμενα και θ μνιμθ τουσ διαδόκθκε ςε
όλο τον ςλαβικό κόςμο.
• Είναι γνωςτοί ωσ "Απόςτολοι των ΢λάβων" και εξακολουκοφν να χαίρουν
μεγάλθσ εκτίμθςθσ τόςο από τουσ Ρωμαιοκακολικοφσ όςο και τουσ
Ορκόδοξουσ Χριςτιανοφσ.
• Θ Ορκόδοξθ Εκκλθςία εορτάηει τουσ Αγίουσ Κφριλλο και Μεκόδιο ςτισ
11/24 Μαΐου (Για τθ Ρωμαιοκακολικι Εκκλθςία θ θμζρα τθσ γιορτισ τουσ
είναι θ 14θ Φεβρουαρίου (για να ςυμπζςει με τθν θμερομθνία του κανάτου
του Αγίου Κυρίλλου).
• Οι Κφριλλοσ και Μεκόδιοσ κεωροφνται επίςθσ άγιοι από τθν Λουκθρανικι
και τθν Αγγλικανικι Εκκλθςία.

18. • ΢τθ ΢ερβία, ςτθν Σςεχία και ςτθ Βουλγαρία θ θμζρα μνιμθσ
του Κυρίλλου και Μεκοδίου είναι Εκνικι Εορτι και Αργία
(και θμζρα των γραμμάτων).
• Με τθν ζνταξθ τθσ Βουλγαρίασ ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ τθν 1θ
Λανουαρίου του 2007, το κυριλλικό ζγινε το τρίτο επίςθμο
αλφάβθτο τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ.

19. Οι άγιοι Κφριλλοσ και
Μεκόδιοσ,
τοιχογραφία 12ου -
13ου αι.,
ναόσ
Μεταμορφϊςεωσ του
΢ωτιροσ,
Μπελιάκοβο
Βουλγαρίασ

20. •
«Όποιοσ αςχολθκεί με τθν ιςτορία των ΢λάβων, όποιοσ
ταξιδζψει ςτισ χϊρεσ τουσ, βρίςκει παντοφ τον Κφριλλο και το
Μεκόδιο. ΢’ όλεσ τισ ςλαβικζσ πόλεισ, τθν Πράγα, το
Βελιγράδι, τθ ΢όφια και τθ Μόςχα οι δυο αυτοί κεςςαλονικείσ
κεωροφνται ωσ εκνικοί προςτάτεσ τουσ. Οι επιςτιμονεσ
γράφουν τθν ιςτορία τουσ, ο λαόσ τουσ ςζβεται, θ Ορκόδοξθ
Εκκλθςία τουσ τιμά ωσ αγίουσ και οι πολιτικοί βλζπουν ς’
αυτοφσ το ςφμβολο τθσ ενότθτασ για τθ φυλι τουσ».
• Λ. Λεηζ

21. • Alexander Avenarius, Ο Βυηαντινόσ Πολιτιςμόσ και οι ΢λάβοι (μτφρ-επιμ. Αγγελικι Δελθκάρθ),
Εκδόςεισ Παπαδιμα, Ακινα 2008
• Λωαν. Ε. Αναςταςίου, Βίοσ Κωνςταντίνου-Κυρίλλου, Βίοσ Μεκοδίου (μετάφραςισ), Βίοσ Κλιμεντοσ
Αχρίδοσ, Επιςτθμονικι Επετθρίσ Κεολογικισ ΢χολισ Πανεπιςτθμίου Κεςςαλονίκθσ τ.12,
Κεςςαλονίκθ 1968
• Αγγελικι Δελθκάρθ, Ο ρόλοσ τθσ Θεςςαλονίκθσ και τθσ Μακεδονίασ ςτθ διαμόρφωςθ του ςλαβικοφ
πολιτιςμοφ, Πρακτικά Αϋ Επιςτθμονικισ Θμερίδασ, Λερόσ προςκυνθματικόσ Ναόσ Αγίων Κυρίλλου
και Μεκοδίου Κεςςαλονίκθσ, Κεςςαλονίκθ 2017, ς.31-64
• «Λωάννθσ Καραγιαννόπουλοσ, Λςτορία του Βυηαντινοφ Κράτουσ τ. Βϋ, Εκδόςεισ Βάνιασ,
Κεςςαλονίκθ 1993 (5θ ανατφπωςθ)
• Απόςτολοσ Φ. Κραλίδθσ, Οι Χαηάροι και το Βυηάντιο, Λςτορικι και Κρθςκειολογικι προςζγγιςθ
(διδακτορικι Διατριβι), Κεςςαλονίκθ 2001
• Παν. Κ. Χριςτου, Οι Κεςςαλονικείσ Άγιοι Κφριλλοσ και Μεκόδιοσ διδάςκαλοι των ΢λάβων,
Κεςςαλονίκθ 1967 Ζκδοςισ επιτροπισ εορταςμοφ 1100 ετθρίδοσ Αγίων Κυρίλλου και Μεκοδίου
• Οι Κεςςαλονικείσ Άγιοι Κφριλλοσ και Μεκόδιοσ και θ προςφορά τουσ ςτον κόςμο των ΢λάβων,
Πρακτικά Αϋ Επιςτθμονικισ Θμερίδασ, Λερόσ προςκυνθματικόσ Ναόσ Αγίων Κυρίλλου και Μεκοδίου
Κεςςαλονίκθσ, Κεςςαλονίκθ 2017
• http://evpatera.blogspot.com/
• http://www.elia.org.gr/research-tools/history-of-the-greek-language/byzantium/byzantium-and-the-
slavs/
• http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/9386