Ο Φιλοσοφικός λόγος του Αριστοτέλη

1. Ο Φιλοσοφικός λόγος του Αριστοτέλη
Θέμα Ζ
Τμήμα Β΄2
Γογοδώνη Αναστασία
Δουίτση Έλλη
Θεριανός Δημήτρης

2. Ο Βίος και τα έργα του
Ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης, γιος του γιατρού Νικόμαχου, γεννήθηκε στα
Στάγειρα το 384 π.Χ., όπου και βρέθηκε ο τάφος του και πέθανε το 322 π.Χ. στη
Χαλκίδα. Ασχολήθηκε με μια μεγάλη ποικιλία γνωστικών περιοχών μεταξύ των
οποίων και η Φυσική. Ο Αριστοτέλης παρατηρούσε τη φύση και ανέφερε ό,τι
έβλεπε. Η Φυσική του είναι ποιοτική και καθόλου ποσοτική. Πίστευε ότι η
ποσοτικοποίηση της φυσικής είναι αδύνατη και γι΄ αυτό το λόγο δεν
πραγματοποίησε πειράματα. Όσον αφορά την κίνηση βασίστηκε στις αισθήσεις
και ποτέ δεν διανοήθηκε να προχωρήσει σε «νοητικά πειράματα». Η
Αριστοτελική θεωρία της κίνησης, απλοϊκή και κατανοητή, δεν άντεξε στον
πειραματικό έλεγχο και γι΄ αυτό το λόγο κατέρρευσε.

3. Ανακαλύφθηκε ο τάφος του Αριστοτέλη στα Στάγειρα
Χαλκιδικής

4. Ο Βίος και τα έργα του
Σε ηλικία δεκαεπτά ετών πήγε
στην Αθήνα ως μαθητής του
Πλάτωνα στην Πλατωνική
Ακαδημία. Παρέμεινε εκεί είκοσι
χρόνια από το 367 έως το 348
π.Χ., οπότε πέθανε ο Πλάτωνας
και ο Αριστοτέλης εγκατέλειψε
την Αθήνα για να εγκατασταθεί
στην Άσσο, όπου συνέχισε να
διδάσκει. Το 335 π.Χ. ο
Αριστοτέλης επέστρεψε στην
Αθήνα και ίδρυσε την δική του
φιλοσοφική σχολή, την περίφημη
Περιπατητική Σχολή.

5. Ο Βίος και τα έργα του
Είναι γνωστό ότι ο Αριστοτέλης έγραψε τα περισσότερα έργα του στη
διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα, από το 335 έως το 323 π.Χ. Τα
πιο σημαντικά έργα του είναι τα:
• Φυσικά (οι θεωρίες και οι γενικές αρχές των φυσικών φαινομένων)
• Μεταφυσικά (η πρώτη επιστημονική έρευνα επί των πρώτων αρχών
και αιτιών (αιτιοκρατία) από των οποίων τα διάφορα όντα αντλούν την
ουσιαστική τους ύπαρξη)
• Όργανον
• Ηθικά Νικομαχεία (η μελέτη των επιμέρους αρετών του ανθρώπου)
• Πολιτικά
• Περί Ψυχής
• Περί Πολιτικής

6. Ο Βίος και τα έργα του
Ύστερα από τον θάνατο του Αριστοτέλη τα βιβλία του πέρασαν στην ιδιοκτησία
του Θεόφραστου. Οι κληρονόμοι του όμως, τα έκρυψαν σε μια υπόγεια
αποθήκη στη Σκήψη. Εκεί τα ανακάλυψε ένας περίφημος βιβλιόφιλος της
Αθήνας, ο Απελλικών, στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Τα βιβλία όμως, είχαν
αρχίσει κιόλας να καταστρέφονται από την υγρασία και τα σκουλήκια. Τα
αγόρασε λοιπόν και τα ξανάφερε πίσω στην Αθήνα. Ώσπου στο δεύτερο μισό
του 1ου αιώνα π.Χ. ανέλαβε και έφερε σε πέρας την έκδοση των έργων του
Αριστοτέλη ο Ροδίτης Ανδρόνικος. Η έκδοση αυτή έδωσε το έναυσμα για μια
συστηματική πλέον απασχόληση με τα έργα και τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη.
Από το τεράστιο έργο του (400 βιβλία, κυρίως σε μορφή διαλόγων) τελικά
σώθηκαν 47 βιβλία και μερικά αποσπάσματα από τα άλλα.

7. Ο Βίος και τα έργα του
• τη λογική
• τη φυσική
• την κοσμολογία
• τη ζωολογία
• τη βιολογία
• τη φυσιολογία
• την ψυχολογία
• την οντολογία
• την ηθική και πολιτική φιλοσοφία
• τη ρητορική
• τη λογοτεχνική κριτική
Μένει να τονίσουμε
ότι ο Αριστοτέλης
καλλιέργησε με
εντυπωσιακή επιτυχία
πολλούς επιμέρους
φιλοσοφικούς και
επιστημονικούς
κλάδους:

8. Η Αριστοτελική Θεωρία
Η Αριστοτελική φυσική
διδασκόταν στα Ευρωπαϊκά
πανεπιστήμια μέχρι τις αρχές του
17ου αιώνα και αυτήν διδάχθηκε
ο Γαλιλαίος. Σήμερα, από το
συνολικό έργο του Αριστοτέλη
σχετικά με τη Φυσική υπάρχουν
ζητήματα που πραγματικά έχουν
ενδιαφέρον για τον διδάσκοντα
μαθήματα Φυσικής στη
δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

9. Οι γενικές ιδέες της Αριστοτελικής θεωρίας
• Ι) Η Γη είναι ακίνητη και βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.
• II) Τα τέσσερα «πρωταρχικά στοιχεία» {Γη – Ύδωρ – Αήρ – Πυρ}.
Τα τέσσερα «πρωταρχικά» στοιχεία είναι περισσότερο ιδιότητες παρά ουσίες
που συνιστούν τα γήινα σώματα. Το υλικό όλων των γήινων σωμάτων
προερχόταν από την ανάμειξη των τεσσάρων «πρωταρχικών στοιχείων». Ένα
συγκεκριμένο σώμα μπορεί να περιέχει και τα τέσσερα στοιχεία αλλά κάποιο
απ’ αυτά να υπερτερεί. Καθένα από τα τέσσερα στοιχεία είχε τη «φυσική του
θέση» στην υποσεληνιακή περιοχή. Την πιο χαμηλή θέση κατείχε το στοιχείο
«Γη», πάνω απ’ αυτήν έχουμε το «Νερό», ψηλότερα έχουμε τον «Αέρα» και πιο
ψηλά όλων ήταν η «φυσική» θέση του στοιχείου «Πυρ».

10. Τα τέσσερα «πρωταρχικά στοιχεία»
{Γη – Ύδωρ – Αήρ – Πυρ}

11. III) «Κάθε κίνηση απαιτεί αίτιο»
Στο πλαίσιο της Αριστοτελικής Φυσικής γίνεται διάκριση των κινήσεων σε
«φυσικές» και σε «βίαιες»:
• Για τις «φυσικές» κινήσεις ως αίτιο θεωρείται η ενδόμυχη θέληση ή τάση των
αντικειμένων να αναζητούν τη φυσική τους θέση.
• Οι «βίαιες» κινήσεις έχουν ως αίτιο δυνάμεις επαφής του τύπου «σπρώχνω ή
τραβάω» που εξασκούνται από κάποιο εξωτερικό αντικείμενο ή μέσον. Με
σημερινή ορολογία θα λέγαμε ότι ο Αριστοτέλης δεχόταν μόνο δυνάμεις «εξ
επαφής» και αρνιόταν τις δυνάμεις «εξ αποστάσεως». Επίσης, ο Αριστοτέλης
δεχόταν ότι αν ένα σώμα κινείται και κάποια στιγμή πάψει να ασκείται δύναμη,
τότε αυτό αμέσως ηρεμεί. Η απουσία δύναμης κάνει το σώμα να επιστρέφει
στη φυσική του κατάσταση που είναι η ακινησία.

12. Αιτιότητα και τελεολογία
Η έννοια της τελεολογίας μοιράζεται μόνο ένα πράγμα με την έννοια
της αιτιότητας: ένα χρονικό άξονα. Αλλά η αιτιότητα συνεπάγεται μια μονόδρομη,
σχετικά μη αναστρέψιμη λειτουργική σχέση, ενώ η τελεολογία ασχολείται με τη
συμπεριφορά, όχι με λειτουργικές σχέσεις. Με τη συμπεριφορά νοείται
οποιαδήποτε αλλαγή μιας οντότητας σε σχέση με το περιβάλλον της.

13. Αιτιότητα και τελεολογία
Στα αριστοτελικά Φυσικά προτείνεται για
πρώτη φορά στην ιστορία της επιστήμης και
της φιλοσοφίας μια συνεκτική τελεολογία
της φύσης. Η φυσική τελεολογία
εμφανίζεται στην ελληνική φιλοσοφική
σκηνή γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ.,
μέσα από τα πρώιµα έργα του Αριστοτέλη.
Διαβάζοντας το βιβλίο Β των Φυσικών του
Αριστοτέλη έχουμε την εντύπωση ότι
παρακολουθούµε µια µεθοδολογική
διαµάχη γύρω από το είδος της αποδεκτής
εξήγησης στην έρευνα της φύσης. O
Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι δεν µπορεί να
υπάρξει τάξη στη φύση παρά ως
αποτέλεσµα της σκόπιµης και έλλογης
δράσης.

14. Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων στον Αριστοτέλη
Η θεωρία των τεσσάρων αιτίων είναι βασική
στο φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη.
Σχετίζεται άμεσα με την τελεολογική αντίληψη
που είναι κυρίαρχη τόσο στον ίδιο, όσο και
στους υπόλοιπους Έλληνες στοχαστές. Ο
Αριστοτέλης επισημαίνει στο έργο
του Φυσικά ότι “γνωρίζουμε κάτι μόνο όταν
συλλάβουμε το γιατί του”. Μια περιγραφή, ή
απλά μια ταξινόμηση δεν μπορεί να
χαρακτηριστεί πραγματική γνώση. Ξεκινώντας
από αυτή τη αρχή διέκρινε τέσσερις αιτίες, η
μελέτη των οποίων μας βοηθά να
κατανοήσουμε ένα συμβάν, ένα φαινόμενο,
ένα δημιούργημα.

15. Ποιες είναι οι τέσσερις αιτίες
Ο Αριστοτέλης μας προτρέπει να παρατηρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο
προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τα πράγματα. Αυτή η παρατήρηση θα μας
οδηγήσει να κατανοήσουμε ότι μπορούμε να εντοπίσουμε τέσσερα αίτια:
• την ύλη
• το είδος
• το ποιητικό αίτιο
• το τελικό αίτιο
Για να κατανοήσουμε καλύτερα την προτεινόμενη από τον Αριστοτέλη μέθοδο,
είναι καλό να έχουμε στο νου μας ότι ο φιλόσοφος επιδιώκει να εντοπίσει τις
απαντήσεις που οδηγούν στο γιατί ένα πράγμα έχει δημιουργηθεί ή στον λόγο
που ένα φαινόμενο λαμβάνει χώρα.

16. Μια συνοπτική σκιαγράφηση των τεσσάρων αιτίων
Για να σκιαγραφήσουμε τα τέσσερα αίτια θα
ανατρέξουμε σε παραδείγματα, που ο ίδιος ο
Αριστοτέλης χρησιμοποιεί. Το υλικό αίτιο είναι αρκετά
εύκολο να γίνει αντιληπτό. Ο Αριστοτέλης παραθέτει
το παράδειγμα ενός χάλκινου αγάλματος. Το υλικό
αίτιο του αγάλματος είναι ο χαλκός από το οποίο
αποτελείται. Για να προσδιορίσει το είδος (τη μορφή)
χρησιμοποιεί το παράδειγμα μιας μουσικής οκτάβας.
Έχει στο νου του τη μορφή που έχουν οι χορδές σε
ένα μουσικό όργανο, ώστε να παράξουν νότες που
έχουν απόσταση μια οκτάβα. Χρησιμοποιώντας το
παράδειγμα του πατέρα και του γιου, ο Αριστοτέλης
προσεγγίζει το ποιητικό αίτιο, αυτό δηλαδή που
δημιουργεί το φαινόμενο, το πρόσωπο ή το πράγμα.
Το σημαντικότερο αίτιο είναι το τελικό αίτιο. Εδώ,
βρισκόμαστε στη βάση της φιλοσοφίας του.

17. Μια συνοπτική σκιαγράφηση των τεσσάρων αιτίων
Στον Αριστοτέλη, το καθετί που υπάρχει στη φύση έχει
ένα συγκεκριμένο σκοπό προς τον οποίο
κατευθύνεται. Η φύση έχει ορίσει, για παράδειγμα, σε
έναν σπόρο το σκοπό να γίνει στάχυ. Στην περίπτωση
που αυτό επιτευχθεί μπορούμε να πούμε ότι η
συγκεκριμένη υλική οντότητα έχει πετύχει την
εντελέχειά της. Έχει περάσει από τη δυνατότητα στην
πραγμάτωση. Ο Αριστοτέλης θα χρησιμοποιήσει το
παράδειγμα ενός περιπάτου. Το τελικό αίτιο είναι η
υγεία του ατόμου που κάνει τον περίπατο. Αυτή η
τελεολογική αντίληψη δεν εμφανίζεται μόνο στον
Αριστοτέλη. Στα κείμενα που διδασκόμαστε στη
Γ΄ Λυκείου τη συναντάμε πολύ έντονα και στον
Πρωταγόρα.

18. Ας προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τη θεωρία των τεσσάρων αιτίων έχοντας στο νου μας ένα
συγκεκριμένο παράδειγμα, το οποίο θα αντλήσουμε από τη σύγχρονη ζωή. Ας εξετάσουμε το
παράδειγμα ενός υπολογιστή. Το υλικό αίτιο είναι τα διαφορετικά υλικά από τα οποία είναι
κατασκευασμένος ένας υπολογιστής: πλαστικό, μέταλλο, σιλικόνη. Η προσέγγιση του είδους (μορφής),
θέτει κάποια ζητήματα. Φαινομενικά, η μορφή είναι ο τρόπος με τον οποίο είναι κατασκευασμένος ο
υπολογιστής, ώστε όλοι να μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε. Σε αυτήν τη μορφή μπορούμε να
εντάξουμε πράγματα, όπως τη διαδρομή των καλωδίων. Επομένως, στη μορφή είναι σημαντικό να
εντοπίσουμε εκείνα τα ουσιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν πραγματικά ένα φαινόμενο και του
προσδίδουν τη μοναδικότητά του. Το ποιητικό αίτιο είναι ο δημιουργός του υπολογιστή. Και εδώ
φυσικά, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το συγκεκριμένο αντικείμενο έχει φτιαχτεί από ομάδα ή
ομάδες ανθρώπων. Σε μια τέτοια περίπτωση το ποιητικό αίτιο είναι ακριβώς το σύνολο των ατόμων
που συνεργάστηκαν και δημιούργησαν τον υπολογιστή. Τι θα μπορούσαμε να αποδώσουμε ως τελικό
αίτιο στο παράδειγμά μας; Ίσως το γεγονός ότι το συγκεκριμένο επίτευγμα της τεχνολογίας έχει ως
τελικό σκοπό την επεξεργασία και αποθήκευση της πληροφορίας.
Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό παράδειγμα

19. Η μορφή και ο σκοπός
Ο σκοπός καθορίζει σε μεγάλο βαθμό και
τη μορφή. Για παράδειγμα, μπορούμε να
κατασκευάσουμε τραπέζια τα οποία να
έχουν διαφορές στη μορφή. Αυτό που
κυρίως καθορίζει τη μορφή που θα λάβει
το αντικείμενο ή τη μορφή που θα
εκδηλωθεί ένα φαινόμενο είναι ο σκοπός
για τον οποίο φτιάχνεται. Το τραπέζι που
χρησιμοποιούμε για να γευματίσουμε
είναι διαφορετικό από ένα τραπέζι
συνεδριάσεων.

20. Γνωμικά του Αριστοτέλη

21. Γνωμικά του Αριστοτέλη

22. Γνωμικά του Αριστοτέλη

23. Γνωμικά του Αριστοτέλη

24. Βιβλιογραφία
• http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2660/Archaia-Ellinika-Filosofikos-
Logos_G-Lykeiou-AnthrSp_html-empl/indexE_01.htm
• https://www.eduportal.gr/aristoteliki-theoria-tis-kinisis/
• https://socialpolicy.gr/2018/02/%CF%83%CF%85%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%
81%CE%B9%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AC-
%CF%83%CE%BA%CE%BF%CF%80%CF%8C%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-
%CF%84%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE
%B1.html
• https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/PHS305/%CE%B2%CE%B9%CE
%B2%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1
/%CE%9A%CE%B1%CC%81%CE%BB%CF%86%CE%B1%CF%82.%CF%84%CE%B5%
CE%BB%CE%B5%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CC%81%CE%B1.pdf
• https://filologiko.edu.gr/%CE%B7-
%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CF%84%CF%89%CE%BD-
%CF%84%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%AC%CF%81%CF%89%CE%BD-
%CE%B1%CE%B9%CF%84%CE%AF%CF%89%CE%BD-
%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%83/

25. Βίντεο αφιερωμένο στον Αριστοτέλη