Φιλοσοφία Β΄ Λυκείου

1. Κεφάλαιο 2ο
Κατανοώντας τα πράγματα
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η
Λέξεις Νόημα και Καθολικές Έννοιες

2. Δώστε ένα
παράδειγμα
Γράψε…

3. Λέξεις και νόημα
 Φαίνεται ότι οι λέξεις σχετίζονται με τις έννοιες (ή είναι ονόματα για τις
έννοιες),
 ενώ οι έννοιες αναφέρονται σε σύνολα πραγμάτων.
 Έτσι, είναι δυνατή η μετάφραση από μια γλώσσα σε άλλη. Αφού επομένως οι
έννοιες ή οι ιδέες είναι ίδιες, μπορούμε να μεταφράζουμε από τη μια γλώσσα
στην άλλη αλλάζοντας τις λέξεις που χρησιμοποιούμε για τις ίδιες έννοιες.

4. Ρενέ Μαγκρίτ, Η ερμηνεία των ονείρων 1930
Η ακακία, το φεγγάρι, το χιόνι, το
ταβάνι, η καταιγίδα, η έρημος:
Πώς ορίζονται;
Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στα
αντικείμενα και το όνομά τους;
Γράψε…

5. Οδυσσέας Ελύτης, Αποφθέγματα από στίχους
 Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά.
 Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ από το ιώτα και γδάρε το ίσαμε το πι.
 Αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω απ’ τη Γη, ποτέ σου δεν θα μπορέσεις
να σταθείς επάνω της.
 Η λύπη ομορφαίνει επειδή της μοιάζουμε.
 Ένα σώμα γυμνό είναι η μοναδική προέκταση της νοητής γραμμής που μας
ενώνει με το μυστήριο.
 Και η Ποίηση πάντοτε είναι μία όπως ένας είναι ο ουρανός. Το ζήτημα είναι
από πού βλέπει κανείς τον ουρανό. Εγώ τον έχω δει από καταμεσίς της
θάλασσας.
Ποια η
σημασία των
φράσεων;
Ποια η
σχέση λέξης
και νοήματος;
Γράψε…

6. «Και με φως και με θάνατον» Οδυσσέας Ελύτης
Ένα είδος κρυπτικού χρησμού από τον ποιητή για
το μέλλον
Τ Υ Χ Η Μ Ι Σ Η Σ Κ Ο Τ Ω Ν Ο Υ Ν Ο Ι Μ Ι Σ Ο Ι Γ Ι Α
Σ Α Σ Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ Ε Ρ Χ Ε Τ Α Ι Κ Ο Ρ Η Ν Ε Α Μ Ε Η
Λ Ι Α Ν Θ Ο Σ Τ Ο Χ Ε Ρ Ι Π Ο Υ Ζ Η Τ Α Δ Ι Κ Α Ι Ο Σ
Υ Ν Η Κ Α Ι Π Ο Τ Ε Δ Ε Ν Φ Α Ι Ν Ε Τ Α Ι Π Ο Ι Α Τ Ο
Υ Β Ο Υ Ν Ο Υ Γ Ρ Α Μ Μ Η Σ Τ Η Ν Α Ν Ο Ι Χ Τ Η Π Α Λ
Α Μ Η Σ Α Σ Ο Δ Ρ Ο Μ Ο Σ Ε Ι Ν Α Ι Μ Α Ε Ρ Α Σ Τ Α Μ
Α Λ Λ Ι Α Κ Α Ι Λ Α Λ Ι Α Ν Ε Ρ Ω Ν Θ Α Λ Α Σ Σ Η Σ Γ
Ε Μ Ι Ζ Ε Ι Τ Ο Κ Α Ν Ι Σ Τ Ρ Ο Π Ο Υ Ξ Ε Ν Ο Σ Δ Ε Ν
Ο Γ Α Ν Α Β Ο Η Θ Η Σ Ε Ι Μ Ε Τ Ο Υ Σ Κ Ε Ρ Α Υ Ν Ο Υ
Σ Τ Ο Υ Μ Ο Ν Ο Σ Π Α Ν Τ Ο Τ Ε Ο Α Δ Ι Κ Η Μ Ε Ν Ο Σ
Ο Π Ω Σ Η Π Η Γ Η Κ Α Τ Ω Α Π Τ Η Ν Π Ε Τ Ρ Α Τ Ω Ν Π
Α Τ Ε Ρ Ω Ν Ω Σ Π Ο Υ Κ Α Π Ο Τ Ε Σ Τ Η Ν Ω Ρ Α Π Α Ν
Ω Ν Α Χ Υ Θ Ε Ι Σ Μ Ε Δ Υ Ν Α Μ Η Κ Α Θ Α Ρ Ι Ο Φ Ω Σ
Αποκρυπτογραφήστε
το ποίημα, όπως
θέλετε εσείς.
Γράψε…

7. Μερλό - Ποντύ, «Φαινομενολογία της
αντίληψης» Παρίσι 1945
Η σκέψη δεν είναι τίποτα το «εσωτερικό», δεν υπάρχει έξω από
τον κόσμο και έξω από τις λέξεις. Αυτό που μας απατά στην
προκειμένη περίπτωση, αυτό που μας κάνει να πιστεύουμε σε
μια σκέψη που θα υπήρχε «καθ’ εαυτήν» πριν από την έκφραση
είναι οι ήδη συγκροτημένες και οι ήδη εκφρασμένες σκέψεις, που
μπορούμε σιωπηλά να τις θυμηθούμε και με τις οποίες έχουμε
την ψευδαίσθηση μιας εσωτερικής ζωής. Αλλά στην
πραγματικότητα αυτή η δήθεν σιγή βουίζει από κουβέντες, αυτή
η εσωτερική ζωή είναι μια εσωτερική γλώσσα. Η «καθαρή»
σκέψη ανάγεται σ’ ένα ορισμένο συνειδησιακό κενό…»

8. Πλάτων, Σοφιστής, 263e-264a
 "ΞΕΝΟΣ: Λοιπόν, σκέψη και λόγος είναι το ίδιο πράγμα. Μόνο που ο διάλογος που
γίνεται χωρίς φωνή, μέσα στην ψυχή με τον εαυτό της, ονομάστηκε σκέψη.
 ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ: Βέβαια.
 ΞΕΝΟΣ: Ενώ το ρεύμα που βγαίνει από την ψυχή και περνά από το στόμα μαζί με ήχο,
αυτό δεν καλείται λόγος;
 ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ: Αλήθεια λες.
 ΞΕΝΟΣ: Κι ακόμα ξέρουμε ότι μέσα στους λόγους υπάρχει και αυτό.
 ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ: Ποιo;
 ΞΕΝΟΣ: Η κατάφαση και η άρνηση.
 ΘΕΑΙΤΗΤΟΣ: Το ξέρουμε.
 ΞΕΝΟΣ: Όταν λοιπόν τούτο (κατάφαση και άρνηση) γίνεται μέσα στην ψυχή με τη
σιωπηλή σκέψη, πώς αλλιώς παρά κρίση θα το ονόμαζες;"

9. Δες και ασκήσεις στη σελίδα 41 του σχολ.βιβλίου
Άσκηση1
Άσκηση2
Άσκηση3
Άσκηση4

10. Οι καθολικές έννοιες
Πλάτων # Αριστοτέλης

11. Η αντίληψη του Πλάτωνα
 Ο Πλάτων ονομάζει τις «καθαρές ουσίες» ιδέες (π.χ. καθαρή ουσία της
λευκότητας).
 Οι ιδέες είναι πράγματα υπαρκτά, ανεξάρτητα από τον αισθητό κόσμο, αιώνια
και αμετάβλητα, που μπορούμε να τα προσεγγίσουμε και να τα γνωρίσουμε
μόνο με τον νου και όχι με τις αισθήσεις.
 Με αυτόν τον τρόπο ο Πλάτων οδηγείται σε έναν δυϊσμό. Θεωρεί ότι
υπάρχουν δύο κόσμοι, ο αισθητός κόσμος της εμπειρίας μας και ο κόσμος των
ιδεών, που είναι νοητός και υπεραισθητός.

12. Η αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα

13. Πλάτων, Φαίδων 78d-79a, Κείμενο 2, σελ.40
"Αυτή η ουσία του Είναι (η ιδέα), για την οποία δίνουμε λόγο με ερωτήσεις και
απαντήσεις, τι από τα δύο είναι; Είναι αιωνίως η ίδια με τον εαυτό της και σταθερή
ή άλλοτε έτσι κι άλλοτε αλλιώς; Μήπως το καθαυτό Ίσο, το καθαυτό Ωραίο, το
καθένα από τα καθαυτό πράγματα (ιδέες), το Ον, υφίσταται καμιά μεταβολή και ποια;
Ή μήπως καθένα από αυτά τα όντα έχει καθαυτό μία και μόνη μορφή, είναι πάντα
ίδιο με τον εαυτό του και ποτέ δε δέχεται καμιά αλλαγή;
- Αναγκαστικά, Σωκράτη, απάντησε ο Κέβης, πρέπει να είναι αναλλοίωτα και σταθερά.
-Τι συμβαίνει όμως με τα πολλά ωραία αντικείμενα, όπως άνθρωποι, άλογα ή
φορέματα ή άλλα παρόμοια, ή με τα ίσα, τα ωραία και τα ομώνυμα μ' αυτά;
Διατηρούν πάντα την ταυτότητά τους ή συμβαίνει το τελείως αντίθετο απ' ό,τι μ'
εκείνα (τις ιδέες), ούτε δηλαδή είναι τα ίδια με τον εαυτό τους ούτε το ένα με το
άλλο, και, για να το πούμε καθαρά, ποτέ και πουθενά δε διατηρούν την ταυτότητά
τους;
- Έτσι είναι πάλι, είπε ο Κέβης, ποτέ δε μένουν τα ίδια.
- Και αυτά μεν μπορείς να τα πιάσεις, να τα δεις ή να τα αισθανθείς με τις άλλες
αισθήσεις, εκείνα όμως που είναι πάντοτε τα ίδια δεν μπορείς με κανέναν άλλο
τρόπο να τα συλλάβεις παρά μόνο με τη σκέψη, γιατί αυτά είναι αόρατα και όχι
ορατά.
- Λέγεις απόλυτα την αλήθεια, είπε ο Κέβης".Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στην ιδέα και τα αντικείμενα,
κατά τον Πλάτωνα;

14. Ο Αριστοτέλης αντιδρά έντονα στη θεωρία των
ιδεών του Πλάτωνα
 Πώς είναι δυνατόν, λέει, να υπάρχει ένας τέτοιος, ανεξάρτητος από τον
αισθητό, κόσμος; Πού βρίσκονται αυτές οι ιδέες; Πώς είναι δυνατόν να
σχετίζονται με τα φυσικά αντικείμενα;
 Ο Αριστοτέλης ονομάζει τα πράγματα ή τις ουσίες αυτές “καθόλου”. Εμείς θα
τα ονομάσουμε εδώ καθολικές έννοιες.
 Για τον Αριστοτέλη οι καθολικές έννοιες (τα “καθόλου”) δεν είναι πράγματα
ξεχωριστά από τα φυσικά αντικείμενα, αλλά προκύπτουν από αυτά μέσω
νοητικής αφαίρεσης.

15. Σαγκάλ, Ακροβάτης, 1914-1915
Όπως ο σχοινοβάτης καλλιτέχνης, έτσι
και ο φιλόσοφος αποτελεί μια μορφή
ενδιάμεση, μια οντότητα που ζει
αιωρούμενη στα όρια δύο κόσμων:
των πραγμάτων και των λέξεων-
ονομάτων τους.
Εξηγήστε τη φράση αυτή (σελ. 40
σχολ. βιβλίου). Γράψε…

16. Παρόμοια θέση με αυτήν του Αριστοτέλη παίρνουν και οι
εμπειριστές φιλόσοφοι
 Στο μυαλό μας υπάρχει η σκέψη π.χ. για τη λευκότητα
 όχι η λευκότητα ως ουσία
Τζον Λοκ Ντέιβιντ Χιουμ

17. Ο ν ο μ α τ ο κ ρ α τ ί α ή ν ο μ ι ν α
λ ι σ μ ό ς (nomen=όνομα)
 Δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες
 μόνο επιμέρους ατομικά πράγματα
 π.χ. υπάρχει η λέξη λευκό όχι όμως πράγματα π.χ. λευκότητα
ΒΟΗΘΙΟΣ ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΤΟΥ ΟΚΑΜ

18. Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (20ος αι.)
 Προτείνει να σταματήσουμε να διατυπώνουμε θεωρίες για το νόημα των
λέξεων ή των φράσεων και να επικεντρωθούμε μόνο στη χρήση τους στη
γλώσσα.
 Ίσως, λένε αυτοί οι σύγχρονοι φιλόσοφοι, τις λέξεις ή τις γλωσσικές εκφράσεις
πρέπει να τις χρησιμοποιούμε όπως τα εργαλεία ή όπως τα σήματα της
τροχαίας. Βέβαια η γλώσσα είναι κάτι περιπλοκότερο, που χρησιμοποιείται για
ευρύτερους σκοπούς.
 Η γλώσσα είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο.

19. Ρενέ Μαγκρίτ, Η τέχνη της συζήτησης 1950
Τι μπορεί να συζητούν τα
δύο άτομα του πίνακα;
Για ποιους λόγους η
γλώσσα είναι κοινωνικό
φαινόμενο;
Γράψε…

20. Επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας
 Θα μπορούσαμε να πούμε ακόμα ότι με τη γλώσσα δε μεταδίδουμε μόνο
πληροφορίες δηλώνοντας ή περιγράφοντας καταστάσεις πραγμάτων. Με τη
γλώσσα κάνουμε επίσης διάφορα πράγματα, όπως όταν υποσχόμαστε κάτι,
όταν διατάζουμε, όταν ευχόμαστε, όταν παρακαλούμε κτλ.
 Όταν λέω “αφήνω την περιουσία μου εξίσου στα δύο παιδιά μου”, προβαίνω
μάλλον σε μια πράξη που γίνεται με λόγια παρά σε μια περιγραφή ή σε μια
απλή μετάδοση πληροφορίας. Γι’ αυτόν τον λόγο και κάποιοι φιλόσοφοι, όπως
ο Τζον Όστιν, ονομάζουν τις αντίστοιχες προτάσεις επιτελεστικές, διότι αυτές
δεν περιγράφουν, αλλά επιτελούν (κάνουν) κάτι.

21. Γ. Κάλερ, Λογοτεχνική θεωρία. Μια συνοπτική
εισαγωγή
 Οι διαπιστωτικές εκφωνήσεις, όπως «ο Γιώργος υποσχέθηκε ότι θα έλθει», δηλώνουν
κάτι, περιγράφουν μια κατάσταση πραγμάτων και είναι αληθείς και ψευδείς. Οι
επιτελεστικές εκφωνήσεις δεν είναι αληθείς ή ψευδείς και επιτελούν στην παρούσα
κατάσταση πραγμάτων τη δράση στην οποία αναφέρονται. Όταν λέω «υπόσχομαι να
σε πληρώσω», η φράση δεν περιγράφει μια κατάσταση πραγμάτων, αλλά επιτελεί την
πράξη της υπόσχεσης, η εκφώνηση είναι αφ΄ εαυτής πράξη…
 Ο La Rochefoucauld ισχυρίζεται ότι σε κανέναν δε θα είχε περάσει ποτέ από το
μυαλό να ερωτευτεί, εάν δεν είχαν όλοι διαβάσει για τον έρωτα σε βιβλία, και η
έννοια του ρομαντικού έρωτα (και της κεντρικής θέσης του στις ζωές των ατόμων)
αποτελεί αδιαφιλονίκητα ένα μαζικό λογοτεχνικό δημιούργημα.
 Ακόμη και τα ίδια τα μυθιστορήματα, από τον Δον Κιχώτη μέχρι τη Μαντάμ Μποβαρύ,
επιρρίπτουν την ευθύνη των ρομαντικών ιδεών τους σ’ άλλα βιβλία…
 Τόσο η πολιτική όσο και η λογοτεχνική πράξη εξαρτώνται από έναν σύνθετο,
παράδοξο συνδυασμό του επιτελεστικού και του διαπιστωτικού,… όπου η επιτυχία
έγκειται στο να λάβει σάρκα και οστά η κατάσταση στην οποία η πράξη αυτή
παραπέμπει…

22. Ποιες προτάσεις αποτελούν λεκτικές πράξεις;
- Σου αναθέτω το απουσιολόγιο της τάξης.
- Βαφτίστηκε χθες το πρωί.
- Μου υποσχέθηκε ότι θα έρθει.
- Λύεται η συνεδρίαση.
- Στοιχηθείτε.
- Σ΄ αγαπώ.
- Ορκίζομαι να πω την αλήθεια και μόνο την αλήθεια.

23. Άσκηση 5, σελίδα 41 του σχολ.βιβλίου
 "Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου",
υποστηρίζει ο Βίτγκενσταϊν.
 Ποιο είναι το νόημα της πρότασης αυτής;

24. Κ. Τσόκλης, Συμπερασματικός Οιδίπους
Ο ίδιος γράφει για το "γιατί" του έργου του,
λογοδοτώντας στον εαυτό του και στους άλλους:
"Κι εγώ πετάχτηκα ανυπεράσπιστος στην ερημιά κι
όμως επέζησα. Κι εγώ έζησα χρόνια μέσα στην θεία
άγνοια, έμαθα κάποτε κι εγώ την φρικτή αλήθεια,
χωρίς όμως καλά να την καταλάβω, δυστυχώς. Κι εγώ
άφησα την πατρίδα μου...στάθηκα αναποφάσιστος στα
σταυροδρόμια του κόσμου... έλυσα κι εγώ κάποια
αφελή αινίγματα... αυτοακρωτηριάστηκα, θύμωσα,
αρνήθηκα την αλήθεια των άλλων, ακολούθησα
αβέβαιους δρόμους, έφτασα στον δικό μου Κολωνό...
είδα σημάδια του Θεού. Επεδίωξα την ανέφικτη
Κάθαρση. Υποσχέθηκα...".
Τι εκφράζει με το λόγο ή με
την τέχνη ο άνθρωπος; Γράψε…

25. Ρενέ Μαγκρίτ, Ο
μυστικός παίκτης,
1927.
Δυο λευκοντυμένοι
άντρες παίζουν εδώ
ένα μυστηριώδες και,
απ’ ότι φαίνεται
σοβαρό παιχνίδι, με
μυστικούς κανόνες και
“γλώσσα” επικοινωνίας.