Διδακτικές Επισημάνσεις της Χ. Τουρνά - Σχολικής Συμβούλου Δ΄ Αθήνας

1. Κεφάλαιο 5: Ανακαλύπτοντας τον νου. Ενότητα 1. Εισαγωγή στη
Μεταφυσική. Ο όρος Μεταφυσική και η έννοιά του.
Με τον όρο Μεταφυσική, εννοούμε κάθε στοχαστική- με την έννοια της φιλοσοφικής
αναζήτησης- προσπάθεια του ανθρώπου να εξιχνιάσει την ουσία και να ανακαλύψει το νόημα
του κόσμου και της ζωής. Η μεταφυσική συνιστά μια διαφορετική ονομασία ενός από τους
βασικούς φιλοσοφικούς κλάδους, της οντολογίας, ο οποίος όπως δηλώνει και η ετυμολογία του
όρου ασχολείται με ερωτήματα που βρίσκονται πέραν των ορίων της φυσικής (βλ. Κεφάλαιο 1.
Ενότητα 3). Ο όρος προέρχεται από το αριστοτελικό έργο Μετά τα Φυσικά, Μεταφυσικά. Το
έργο αυτό αποτελείται από πραγματείες στις οποίες ο Αριστοτέλης ασχολείται με τη διερεύνηση
του όντος-με αυτό δηλαδή που υπάρχει-στην καθολικότητά του και όχι στις στα επιμέρους
μέρη του ή τις διαφορετικές όψεις του: «Υπάρχει μια επιστήμη που θεωρεί το ον ως ον{…}. Η
επιστήμη αυτή δεν ταυτίζεται με καμιά από τις επιμέρους επιστήμες. Γιατί καμία απ΄αυτές δεν
ερευνά καθολικά το ον ως ον, αλλά κόβοντας ένα κομμάτι αυτού ζητούν να δουν τα ενδεχόμενά
του» Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Γ, 1003 Α20-28. Την επιστήμη αυτή ο Αριστοτέλης τη
θεωρεί πρωταρχική και την ονομάζει πρώτη φιλοσοφία, δηλαδή βάση όλων των επιστημών.
Ρενέ Μαγκρίτ, Το μυστήριο του ορίζοντα

2. Στόχοι Ενότητας 1
• Με τη διδασκαλία των υποενοτήτων ο/η μαθητής/τρια επιδιώκεται:
• Να εντοπίσει το κυριότερο μεταφυσικό ερώτημα και τη σχέση του με την οντολογία.
• Να διερευνήσει τη σχέση της μεταφυσικής με τη γνωσιολογία και την επιστήμη, να
αιτιολογήσει την άποψη ότι τα μεταφυσικά και τα γνωσιολογικά ερωτήματα είναι
αλληλένδετα και να επιχειρήσει να οριοθετήσει το πεδίο έρευνας της επιστήμης σε σχέση με
το πεδίο της μεταφυσικής.
• Να κατανοήσει την ιδιαιτερότητα των μεταφυσικών προβλημάτων και τη δυσκολία αυστηρού
διαχωρισμού ανάμεσα σε οντολογικά και επιστημονικά ερωτήματα (π.χ. από τι είναι
φτιαγμένος ο κόσμος;) και να εντοπίσει το βασικό κριτήριο διαφοροποίησής τους.
• Στόχοι Ενότητας 2 και 3: Δυϊστικές και μονιστικές θεωρίες.
• Να συνειδητοποιήσει το δυσεπίλυτο πρόβλημα της σχέσης σώματος και ψυχής, που
εισηγείται στη νεώτερη φιλοσοφία ο Ντεκάρτ, καθώς και την προβληματικότητα
της έννοιας «συνείδηση».
• Να ανασυγκροτήσει την επιχειρηματολογία του Ντεκάρτ και να αποτιμήσει την
ισχύ της.
• Να εξοικειωθεί με τις κυριότερες θεωρίες που εκφράζουν προσπάθειες για την
αντιμετώπιση αυτού του σημαντικού μεταφυσικού προβλήματος και με το
φιλοσοφικό περιεχόμενο των όρων: δυϊσμός, μονισμός, ιδεαλισμός, υλισμός,
φυσικαλισμός, συμπεριφορισμός, θεωρία διπλής όψης, λειτουργισμός.
• Να διαπιστώσει την επικαιρότητα και τον «ανοικτό χαρακτήρα» των ερωτημάτων
του σύγχρονου μεταφυσικού στοχασμού.

3. Σημασιολογικές διευκρινίσεις
• Κάποιοι συγγραφείς και μεταφραστές αντί για τον όρο νους
χρησιμοποιούν τον όρο νόηση (μεταφράζοντας το λατινικό mens και το
αγγλικό mind). Είναι μάλλον προτιμότερο να αναφερόμαστε στη νόηση,
όταν μιλάμε για την ενεργητική λειτουργία του νου. Μπορούμε να
χρησιμοποιούμε εναλλακτικά τους όρους ψυχή, πνεύμα ή νους, αλλά δεν
πρέπει να ξεχνάμε τις διαφορετικές λεπτές αποχρώσεις τους. Η ψυχή
υφίσταται μόνο μέσα στα ζωντανά όντα. Ωστόσο αυτός ο ορισμός δεν
είναι χωρίς προβλήματα: ορίζει την ψυχή σε σχέση προς μια εξίσου
σκοτεινή έννοια, που είναι η ζωή. Υπάρχει ο κίνδυνος να προκληθεί
σύγχυση των εννοιών «ψυχή» και «ζωή».
• Ρενέ Μαγκρίτ, Ο απατηλός καθρέφτης, 1915

4. Ο Αριστοτέλης, όπως και όλοι οι φιλόσοφοι που διατύπωσαν οντολογικές θεωρίες
(Κοσμολόγοι παλιοί και σύγχρονοι), πιστεύει ότι η εσώτατη φύση και η βαθύτατη
ουσία της ύπαρξης του όντος είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που
αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις και μπορούμε να διερευνήσουμε εμπειρικά.
«Αν δεν υπάρχει άλλη ουσία πέρα από αυτές που βρίσκονται στη φύση, τότε η φυσική θα ήταν η
πρώτη επιστήμη. Αν όμως υπάρχει κάποια ουσία αμετάβλητη, η επιστήμη της θα προηγείται και
θα είναι η πρώτη φιλοσοφία» Αριστοτέλης, Μετά τα Φυσικά, Ε, 1026α .
Η πρώτη φιλοσοφία, οι θεωρίες των Προσωκρατικών, των λεγόμενων φυσικών φιλοσόφων, ήταν
στο σύνολό τους, μεταφυσική, ξεπερνώντας τους μύθους, αναζήτησε την ουσία του κόσμου
σε φυσικά στοιχεία και έτσι μετέτρεψε τις μυθικές κοσμογονίες σε επιστημονικές
οντολογικές θεωρίες οι οποίες εξελίχθηκαν με τη μεταφυσική του Αριστοτέλη και
αποτέλεσαν τη ρίζα για να βλαστήσουν οι επιμέρους επιστήμες , που αυτονομήθηκαν
αργότερα.
Ρενέ Μαγκρίτ, Η φιλοσοφική λυχνία, 1936.

5. 2. Μεταφυσική και γνωσιολογία 3. Τι σημαίνει να θέτει κανείς τέτοιου είδους
ερωτήματα για το «τι είναι το ον’
4. Μεταφυσική και επιστήμη
Μεταφυσική και γνωσιολογία
Η Μεταφυσική ασχολείται με το «τι είναι το ον», η γνωσιολογία ασχολείται
με «τη γνώση μας για το ον». Πολλοί φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι η
γνώση μας για μια περιοχή του επιστητού εξαρτάται άμεσα από το είδος
των όντων για τα οποία μιλάμε. Όταν εξετάζουμε καθαρά μεταφυσικά
προβλήματα «τι είναι το ον» με τη γενική σημασία του, τόσο πιο
προβληματική γίνεται η αντίληψη μας και είμαστε υποχρεωμένοι να
πάρουμε υπόψη μας και ερωτήματα που σχετίζονται με τη γνώση του,
εφόσον η επιστήμη φαίνεται να μην μπορεί να δώσει συνολική απάντηση
Επιστήμη και Μεταφυσική
Η επιστήμη είχε πάντοτε έντονα τα γνωρίσματα της φιλοσοφικής αναζήτησης,
που είναι η συνολική ερμηνεία της πραγματικότητας υπό το πρίσμα
της αιωνιότητας. Πάντα οι επιστήμονες αναζητούσαν και αναζητούν
γενικές θεωρίες και καθολικούς νόμους με ισχύ που μπορούν να
ερμηνεύσουν τον κόσμο στο διηνεκές της εξέλιξής του. Η διαφορά
ανάμεσα στη μεταφυσική και την επιστημονική έρευνα δεν εντοπίζεται σ’
αυτό καθεαυτό το αντικείμενο, αλλά στις μεθόδους που χρησιμοποιεί
καθεμιά για την ανεύρεση της ουσίας του όντος. Ματαιοπονία η
«ψευδοεπιστήμη» που ασχολείται με λεκτικά προβλήματα (γύρω από την

6. Ρενέ Μαγκρίτ, Εν λευκώ, 1965 « Τα ορατά πράγματα μπορούν να γίνουν αόρατα. Αν
κάποιος ιππεύει ένα άλογο σ’ ένα δάσος, άλλοτε φαίνεται και άλλοτε όχι, παρότι είναι
εκεί. Στο Εν λευκώ η αναβάτισα κρύβει τα δένδρα και τα δένδρα την κρύβουν. Όμως η
δύναμη της σκέψης μας συλλαμβάνει τόσο το ορατό όσο και το αόρατο, κι εγώ
χρησιμοποιώ τη ζωγραφική για να κάνω ορατές τις σκέψεις»

7. Πρέπει άραγε να αναζητούμε κάποια βαθύτερη, σταθερή
«ουσία» στα πράγματα, πέρα από τις παροδικές τους ιδιότητες;
Γιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποτε; Σε τι διαφέρουν τα
ερωτήματα που θέτει ο μεταφυσικός από τα ερωτήματα που θέτει
ο επιστήμονας;
• Οι μεταφυσικοί προβληματισμοί ξεκινούν από το σημείο όπου τελειώνουν
οι εμπειρικές παρατηρήσεις και από εκεί όπου ολοκληρώνονται οι
επιστημονικές διερευνήσεις, προκαλώντας τη σκέψη μας να στραφεί στον
εαυτό της, γι’ αυτό τα μεταφυσικά ερωτήματα είναι «ανοιχτά» σε
ποικιλόμορφες θεωρήσεις. Για να γίνει κατανοητή η διάκριση ανάμεσα
στις επιστημονικές και μεταφυσικές θέσεις πρέπει να έχουμε υπόψη τα
εξής: Η μεταφυσική έχει τις ρίζες της στις κοσμογονικές θεωρήσεις των
μύθων. Οι δημιουργοί του σύμπαντος δεν είναι παρά η προσωποποίηση
των δομικών στοιχείων της φύσης που από τα πανάρχαια χρόνια
θεωρούνταν αγέννητα και αθάνατα, με την έννοια ότι πάντα υπήρχαν και
θα υπάρχουν.
• Εκτός από τη μεταφυσική, και η φυσική επιστήμη ασχολείται με γενικές
ερωτήσεις και προσπαθεί να δώσει μια γενική εικόνα του κόσμου.
Ανακαλύπτει νόμους, κατασκευάζει θεωρίες για να εξηγήσει τι είναι
κόσμος. Τελικά τι είναι αυτό που κάνει η μεταφυσική και δεν μπορεί να το
κάνει η επιστήμη;

8. Οι ιδεαλιστές ισχυρίζονται ότι η μεταφυσική προσπαθεί να συλλάβει τη βαθύτερη
πνευματική διάσταση της πραγματικότητας. Οι μυστικές εμπειρίες των υποστηρικτών
αυτής της θέσης δεν μπορούν να ελεγχθούν ή να εξηγηθούν και δεν είναι δυνατόν να
αποτελούν τη βάση για απάντηση στο ερώτημα του τι είναι ο κόσμος και τα όντα στη
δυτική φιλοσοφία.
• Κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι έχουν πει ότι η μεταφυσική επιδιώκει μια συνολική θεώρηση της
πραγματικότητας, «υπό το πρίσμα της αιωνιότητας». Υπάρχουν βέβαια μερικοί που είναι
πεπεισμένοι ότι μια τέτοια θεώρηση είναι ανέφικτη και ότι η προσπάθεια είναι μάταιη. Τα
μεταφυσικά προβλήματα λένε δεν είναι πραγματικά, αλλά καθαρά λεκτικά
ψευδοπροβλήματα, τα οποία θα διαλυθούν, όταν χρησιμοποιούμε τις λέξεις μόνο σε
συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Οι μεταφυσικές θεωρήσεις είναι
κατασκευάσματα της λογικής τάξης, ενώ οι επιστημονικές υποθέσεις προχωρούν σε
πειραματικές ή μαθηματικές αποδείξεις. Η προσπάθεια λογικής ερμηνείας του κόσμου δεν
εντοπίζεται στο ποια είναι η αρχή του, αλλά στο πώς δομείται: Οι φιλόσοφοι σε διχογνωμία:
Ηράκλειτος: ουσία είναι η αδιάκοπη μεταβολή. Παρμενίδης: ουσία σταθερή που
συλλαμβάνεται με τον νου. Δημόκριτος: επιχειρεί συγκερασμό: άτομα αναλλοίωτα,
αντιληπτά όχι από τις αισθήσεις, κινούμενα σε δίνη, συνενώνονται σε διαφορετικούς
συνδυασμούς δημιουργώντας φυσικά σώματα.

9. Ενότητα 2. Νους και σώμα- Δυϊστικές θεωρίες. 1. Τι σημαίνει να
έχει κάποιος νου και συνειδητή εμπειρία; 2. Το πρόβλημα της
σχέσης νου και σώματος: Δυϊσμός –Θεωρία αλληλεπίδρασης
• Η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος διαθέτει αθάνατη ψυχή σ’ αντίθεση προς το
φθαρτό υλικό του σώμα είναι μεταφυσική, καθώς ξεφεύγει από τα
δεδομένα της εμπειρίας. Έτσι διδάσκουν οι περισσότερες θρησκείες. Πέρα
από τη θεολογική διάσταση της ύπαρξης της ψυχής, αυτό είναι θέμα
προσωπικής πίστης ή μη. Όλοι μας προβληματιζόμαστε για κάποιες
περίπλοκες λειτουργίες που μοιάζουν να προέρχονται από κάπου μέσα
μας, αλλά και δεν μοιάζει να ανάγονται όλα στο συγκεκριμένο όργανο του
σώματος μας, τον εγκέφαλο. Αν και καταλαβαίνουμε πως αυτό που
συμβαίνει σχετίζεται με τις λειτουργίες του μυαλού, του νευρικού μας
συστήματος, η σχέση αυτή δεν μας φαίνεται αυτονόητη. Έτσι μας
δημιουργείται η εντύπωση πως η συνειδητή μας εμπειρία έχει κάτι το
ιδιαίτερο, που μας κάνει να ξεχωρίζουμε από τον υπόλοιπο φυσικό κόσμο.
• Αναρωτιόμαστε κατά πόσο και άλλα έμβια όντα- που δεν φαίνεται να είναι
προικισμένα με γλωσσική ικανότητα ούτε με τις λογικές δυνάμεις οι
οποίες συνοδεύουν αυτή την ικανότητα, αλλά δείχνουν να
ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και να νιώθουν πόνο-
διαθέτουν νου ή έστω κάποια στοιχειώδη μορφή συνείδησης.

10. Δυϊσμός και θεωρία αλληλεπίδρασης του Ντεκάρτ.
• Σύμφωνα με τον Ντεκάρτ το πνεύμα αλληλεπιδρά με το σώμα μέσω της
επίφυσης (κωναρίου), ενός αδένα στο κέντρο του εγκεφάλου. Μέσω αυτού
του αδένα διαβιβάζονται προς το πνεύμα τα ερεθίσματα που δέχεται το
σώμα μας από το εξωτερικό περιβάλλον και αντιστρόφως, μέσω αυτού του
αδένα μεταφέρονται προς το σώμα οι εντολές που δίνουν ο νους και η
βούλησή μας για να κινηθούν τα μέλη μας.
• Ο Ντεκάρτ είναι γνωστό ότι πραγματοποιούσε ανατομικές έρευνες στα
ζώα. Η εξήγησή του για το πώς δύο εντελώς διαφορετικές ουσίες, η μία
υλική, η άλλη πνευματική μπορούν να αλληλεπιδράσουν είναι
επιστημονικά αυθαίρετη και λογικά αστήρικτη. Το κωνάριο πρέπει να
ανήκει σε μια από τις δύο υποστάσεις. Το αδιέξοδο διαπίστωσε και ο ίδιος
ο Ντεκάρτ. «…δεν παρίσταμαι μονάχα στο σώμα μου, όπως παρίσταται ένας πλοηγός στο
πλοίο, αλλά είμαι στενότατα συνδεδεμένος και οιονεί συγχωνευμένος με αυτό, έτσι ώστε να
συνθέτω ένα ενιαίο όλο μαζί του. Αλλιώς, όταν πληγώνεται το σώμα, δεν θα αισθανόμουν πόνο,
εγώ που δεν είμαι τίποτε άλλο από σκεπτόμενο πράγμα, αλλά θα αντιλαμβανόμουν αυτό το
πλήγμα μέσω του καθαρού νου, όπως ο πλοηγός αντιλαμβάνεται μέσω της όρασης, αν έχει
σπάσει κάτι στο πλοίο», Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας.
Το πρόβλημα τέθηκε από την αρχή εσφαλμένα. Ο Ντεκάρτ είχε κατηγορηθεί
ότι το μοντέλο του περιγράφει κάποιο «φάντασμα μέσα σε μια μηχανή».
Έτσι η πλειονότητα των μεταγενέστερων στοχαστών φαινόταν πιο εύλογο
να δεχτεί πως ο άνθρωπος δεν αποτελείται από δύο ουσίες, αλλά από μία
και μόνο.

11. Το πρόβλημα της σχέσης νου και σώματος (δυϊσμός-θεωρία
αλληλεπίδρασης)
• Οι δυϊστές υποστηρίζουν ότι η ψυχή είναι ανεξάρτητη από το σώμα.
Αλληλεπιδρούν δύο ανόμοιες υποστάσεις και συνθέτουν έτσι μια ενιαία
οντότητα: Πλάτων, Ντεκάρτ: δισυπόστατη οντότητα: Εκτατό σώμα και
άυλη ψυχή συνθέτουν ένα ενσυνείδητο εγώ, που έχει άμεση συνείδηση του
εαυτού του. Το λάθος του Καρτέσιου είναι ο αβυσσαλέος διαχωρισμός
ανάμεσα σε δύο ασύμβατες υποστάσεις. Η διαφορετικότητα του
εσωτερικού εγώ όμως δεν συνεπάγεται με τρόπο αυτονόητο και την
ύπαρξη της ψυχής.
• Ρενέ Μαγκρίτ, Ο απατηλός καθρέφτης, 1928

12. Ρενέ Μαγκρίτ

13. Ανακαλύπτοντας τον νου, ενότητα τρίτη: Νους και σώμα- Μονιστικές
θεωρίες. 1. Ιδεαλισμός και 2. Υλισμός (διάφορες παραλλαγές)
• Στόχοι: Με τη διδασκαλία της ενότητας ο/η μαθητής/τρια πρέπει:
• Να συνειδητοποιήσει ότι το ερώτημα σχετικά με την ουσία της πραγματικότητας
παραπέμπει στη μεταφυσική, είναι όμως ταυτόχρονα γνωσιολογικό.
• Να αφομοιώσει ότι όλες οι γνωσιολογικές θέσεις καθορίζονται από το πώς
εκλαμβάνεται κάθε φορά το αντικείμενο (κόσμος) και το υποκείμενο (άνθρωπος)
της γνώσης, αλλά και τη σχέση που τα συνδέει.
• Η οντότητα την οποία συνήθως αποκαλούμε ψυχή ή πνεύμα, υποτίθεται ότι είναι
φορέας ικανοτήτων συνειδητών και ενδεχομένως υποσυνείδητων λειτουργιών και
καταστάσεων που δεν περιλαμβάνουν μόνο τη σκέψη, αλλά και τη βούληση, τις
επιθυμίες, τα αισθήματα (π.χ. ζέστης, πόνου, ευχαρίστησης) και τα συναισθήματα
(π.χ. χαρά, θυμός). Η έμφαση στη συνείδηση και στη σκέψη εξηγεί και τη συχνή
χρήση του όρου νους, αντί για τον όρο ψυχή για να δηλωθεί η πνευματική
οντότητα και οι ιδιότητές της στο σύνολό τους.
Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός (Ντεκάρτ, Μπέρκλεϋ) αντιδιαστέλλεται συνήθως προς το ρεαλισμό
ενώ ο αντικειμενικός ιδεαλισμός (Πλάτων, Χέγκελ) προς τον υλισμό. Σημείωση: Ορισμένες
φορές ως συνώνυμοι του όρου «ιδεαλισμός» χρησιμοποιούνται και οι όροι νοησιαρχία και
πνευματοκρατία. Με την έννοια αυτή δηλώνεται α) η άρνηση της --ανεξάρτητης από το
πνεύμα-- ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η αληθινή
πραγματικότητα συνίσταται από υπερβατικές ιδέες β) η οντολογική προτεραιότητα της
συνείδησης έναντι του Είναι (συνόλου υλικών πραγμάτων και σχέσεων)

14. Ρενέ Μαγκρίτ, Νοσταλγία, 1940
Ιδεαλισμός /νοησιοκρατία/πνευματοκρατία
Ο άντρας με τα διπλωμένα φτερά ενσαρκώνει τη μελαγχολία
εκείνων που γνωρίζουν ότι η πραγματική ζωή /οι ιδέες/ αρχέτυπα/
τα όντως όντα είναι «αλλού». (Πλάτων, αντικειμενικός ιδεαλισμός).

15. Στόχων συνέχεια
• Να αξιολογήσει την ισχύ των επιχειρημάτων των ιδεαλιστών οι οποίοι ισχυρίζονται
ότι φορέας της ταυτότητας ενός προσώπου είναι η ψυχή, ή ο νους ή το πνεύμα του
(ιδεαλιστικός μονισμός) και αντίστοιχα των υλιστών, σύμφωνα με την οποία
φορέας της ταυτότητας είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος (υλιστικός μονισμός).
Η σχέση ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα είναι ένα θέμα που απασχόλησε έντονα
τους φιλοσόφους. Η έννοια «ψυχή» γεννά μια σειρά ερωτημάτων:
Τι είναι ψυχή;
Πού υφίσταται; (Ή μήπως δεν υφίσταται καθόλου, αφού δεν έχει υλική υπόσταση;)
Υπάρχει ψυχή μόνο στον άνθρωπο ή μήπως και στα ζώα; Γιατί όχι και στα φυτά;
Μήπως υπάρχει μια ευρύτερη ψυχή μέσα στο σύμπαν, που καθιστά όλο το σύμπαν
έμψυχο;
Διαφέρει η ανθρώπινη ψυχή από την ψυχή των ζώων και των φυτών;
Αφού τα έμψυχα όντα ταυτίζονται με τα ζωντανά, μήπως η ψυχή συγχέεται με τη ζωή;
(Ο Αριστοτέλης, που έβαλε τα θεμέλια μιας επιστημονικής ψυχολογίας με το
σύγγραμμά του Περί ψυχής, λέει ότι τα φυτά έχουν μόνο θρεπτική ψυχή, που
απλώς τρέφεται, τα ζώα έχουν μια αισθητηριακή ψυχή, που μπορεί να αισθάνεται,
και μόνον ο άνθρωπος έχει μια νοητική ψυχή, που μπορεί να κατανοεί και να
σκέπτεται.)

16. Η νοητική ψυχή του Αριστοτέλη και η αυτοσυνείδηση του
Λοκ
• Για τον Τζων Λοκ, και πολλούς διανοητές έπειτα από αυτόν, τίποτα δεν
ήταν ουσιωδέστερο για τη νόηση από τη συνείδηση, και ειδικότερα την
αυτοσυνείδηση.
• Η έννοια της ασυνείδητης σκέψης ή αντίληψης ήταν ανύπαρκτη ή, αν
υπήρχε, απορριπτόταν ως ασυνεπής και αυτοαναφορικός παραλογισμός.
• Η ιδέα της διαφάνειας της νόησης είχε τόσο μεγάλη επίδραση, που, όταν ο
Φρόυντ διατύπωσε για πρώτη φορά την υπόθεση της ύπαρξης
ασυνείδητων νοητικών διαδικασιών, η πρότασή του (το Αυτό μου [id] μπορεί
να έχει μυστικά από το Εγώ [ego] μου) αντιμετωπίστηκε με ευρεία έλλειψη
κατανόησης και πλήρη άρνηση.
• H διεύρυνση των ορίων του νοητού που πραγματοποίησε ο Φρόυντ
προκάλεσε επανάσταση στην κλινική ψυχολογία και επιπλέον ανέδειξε το
γεγονός ότι οι άνθρωποι επιτελούν συλλογιστικές διαδικασίες εξαιρετικής
πολυπλοκότητας, για τις οποίες δεν μπορούν να δώσουν ενδοσκοπική
περιγραφή, αφού βρίσκονται κατά κάποιο τρόπο πάνω ή πέρα από το
γνωστικό βεληνεκές της συνείδησης.

17. Η ιδέα της διαφάνειας της νόησης είχε τόσο μεγάλη επίδραση, που, όταν ο Φρόυντ διατύπωσε για
πρώτη φορά την υπόθεση της ύπαρξης ασυνείδητων νοητικών διαδικασιών, η πρότασή του (το
Αυτό μου [id] μπορεί να έχει μυστικά από το Εγώ [ego] μου) αντιμετωπίστηκε με ευρεία έλλειψη
κατανόησης και πλήρη άρνηση.
Ρενέ Μαγκρίτ, Η μνήμη, 1948 .

18. «Ανοικτός χαρακτήρας» των ερωτημάτων του σύγχρονου μεταφυσικού
στοχασμού, όπως αυτών που αφορούν τη ανθρώπινη νόηση και συνειδητή
εμπειρία
Ρενέ Μαγκρίτ, Ο απελευθερωτής, 1947. Οι εικόνες ενός κλειδιού, ενός πουλιού, μιας
πίπας και ενός ποτηριού παραπέμπουν σε μυστηριώδη και ανιγματικά σημάδια. Όμως
η βαθύτερη σημασία τους είναι κρυμμένη στη φαντασία, στο ατομικό και συλλογικό
ασυνείδητο του θεατή

19. Μια εισαγωγή-συζήτηση για το επίμαχο θέμα όπως παρουσιάζεται στο 5ο
Κεφάλαιο, 3. Ενότητα
1. Ιδεαλισμός, 2. Υλισμός (διάφορες παραλλαγές) μπορεί να ξεκινήσει με αφορμή το παρακάτω
απόσπασμα και κυρίως αξιοποιώντας τα ερωτήματα που τίθενται.
• «Το Εγώ της Νόησης «γεννήθηκε» το 1980, όταν οι Hofstadter και Dennett
βρέθηκαν, ως επισκέπτες-ερευνητές, να συζητούν τα αγαπημένα τους θέματα στο
Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Αιώνες τώρα, θα πρέπει να σκέφτηκαν, τα καλύτερα
πνεύματα του είδους μας δεν έπαψαν να πολιορκούν επίμονα αλλά ανεπιτυχώς το
μέχρι σήμερα ανεξιχνίαστο μυστήριο της ύπαρξης συνείδησης και νοημοσύνης
μέσα σ’ ένα υλικό σύμπαν. Τι είναι και πώς παράγεται η νόηση – αυτό το υπόγειο
εργαστήρι όλων των άυλων οντοτήτων που μας ενοικούν; Τι συμβαίνει όταν
σκεφτόμαστε ; Ποιοι είναι οι πρωταγωνιστές σ’ αυτό το μυστικό θέατρο σκιών
που ονομάζουμε συνείδησή μας; Συνείδηση: αόρατη κατοικία κάθε μας
σκέψης, εμπειρίας ή συναισθήματος, επίκεντρο όλων εκείνων των “πραγμάτων”
που κάπως άκριτα αποκαλούμε το “εγώ” μας. Μπορεί η απλή ύλη να σκέφτεται ή
να αισθάνεται; Οι συγγραφείς γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορούσαν να προσφέρουν
οριστικές απαντήσεις, αρκούνται στο δύσκολο έργο της χαρτογράφησης και της
προσεκτικής ιχνηλασίας αυτής της απατηλά οικείας “νοολογικής
ηπείρου”….Δοκίμασε να επαναλάβεις αυτές τις δύο φράσεις και δες ποια σου
φαίνεται πιο αληθινή: Έχω έναν εγκέφαλο. Είμαι ένας εγκέφαλος. Έχεις την
εντύπωση ότι η σκέψη λαμβάνει χώρα πίσω από τα μάτια και ανάμεσα στα αυτιά;
Αυτό όμως συμβαίνει επειδή εκεί βρίσκεται ο εγκέφαλός σου ή μήπως επειδή
τοποθετείς τον εαυτό σου, λίγο-πολύ, στο σημείο από το οποίο βλέπεις;
Douglas R. Hofstadter, Daniel C. Dennett [επιμ.], Το εγώ της νόησης, Φαντασίες και
στοχασμοί για τον εαυτό και την ψυχή, μτφρ. Μ. Αντωνοπούλου, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 1993

20. Τι είναι και πώς παράγεται η νόηση – αυτό το υπόγειο εργαστήρι όλων των άυλων
οντοτήτων που μας ενοικούν; Τι συμβαίνει όταν σκεφτόμαστε ; Ποιοι είναι οι
πρωταγωνιστές σ’ αυτό το μυστικό θέατρο σκιών που ονομάζουμε συνείδησή μας;
Συνείδηση: αόρατη κατοικία κάθε μας σκέψης, εμπειρίας ή συναισθήματος,
επίκεντρο όλων εκείνων των “πραγμάτων” που κάπως άκριτα αποκαλούμε το “εγώ”
μας.
Μπορεί η απλή ύλη να σκέφτεται ή να αισθάνεται;
Ρενέ Μαγκρίτ

21. Νους και Σώμα-Μονιστικές θεωρίες
• Το πρόβλημα της σχέσης ψυχής ή νου και σώματος ή αλλιώς πνεύματος και ύλης
λύνεται, αν υποθέσουμε ότι, σε τελευταία ανάλυση, δεν υπάρχουν δύο διαφορετικά
είδη οντοτήτων και ουσιών, αλλά ένα. Τη θέση αυτή την αποκαλούμε μονισμό, σε
αντίθεση με τον δυϊσμό του Πλάτωνα και του Ντεκάρτ. Μπορούμε να διακρίνουμε
δύο είδη μονισμού, τον ιδεαλισμό και τον υλισμό.
• Ι. Ιδεαλισμός: Φιλόσοφοι οι οποίοι θεωρούν ότι η ίδια η έννοια της ύλης είναι
δύσκολα κατανοητή χωρίς την αναφορά σε κάποιο πνεύμα οδηγούνται στο
ιδεαλιστικό συμπέρασμα πως οτιδήποτε υπάρχει είναι στην ουσία πνευματικό
(Μπέρκλεϋ). Και για τη σύγχρονη επιστήμη της φυσικής η κλασική αντίληψη της
ύλης, που υποτίθεται πως είναι ανεξάρτητη από τον άνθρωπο-παρατηρητή έχει πια
εγκαταλειφθεί, οπότε δε χρειάζεται να μας απασχολεί η σχέση μεταξύ του νου και
των υλικών σωμάτων, εφόσον η βαθύτερη υφή των τελευταίων είναι πνευματική.
Ωστόσο και για τους περισσότερους επιστήμονες και για τον κοινό νου είναι
δύσκολο να υιοθετηθεί η άποψη ότι ο κόσμος είναι φτιαγμένος από πνεύμα στον
οποίο ενυπάρχει η συνείδηση με διαφορετικές μορφές.
• ΙΙ. Υλισμός και οι παραλλαγές του. Περισσότερο διαδεδομένη είναι στην εποχή
μας η υλιστική άποψη, σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε υπάρχει είναι υλικό,
δηλαδή δε διαθέτει στην αρχική μορφή και στη βαθύτερη υφή του τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της συνειδητής εμπειρίας, αυτά με τα οποία ξεκινήσαμε τον
μεταφυσικό προβληματισμό μας. Κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της αντίληψης
κατά την αρχαιότητα ήταν οι ατομικοί και οι επικούρειοι.

22. Αρχαίος και νεότερος υλισμός
• Για τους περισσότερους επιστήμονες και για τον κοινό νου, είναι δύσκολο να
υιοθετηθεί η άποψη ότι ο κόσμος είναι φτιαγμένος από πνεύμα. Οι ατομικοί και οι
επικούρειοι θεωρούνται πρόδρομοι του νεότερου υλισμού.
• Οι νεότεροι και σύγχρονοι στοχαστές διέγνωσαν κάποιες μηχανικές σχέσεις μεταξύ
της ψυχής και του σώματος.
• Δημόκριτος (460-370 π.Χ) Φυσικός φιλόσοφος από τα Άβδηρα της Χαλκιδικής. Το
φιλοσοφικό του ενδιαφέρον του όμως στράφηκε κυρίως στην οντολογία, δηλαδή την
αναζήτηση της ουσίας του κόσμου. Στο πεδίο αυτό επεξεργάστηκε και τελειοποίησε
τη θεωρία του δασκάλου του, Λεύκιππου, την ατομική θεωρία, σύμφωνα
(απειροελάχιστα και άτμητα κομμάτια ύλης που αιωρούνται στο κενό και
συμπλέκονται σε διάφορους σχηματισμούς) με την οποία το σύμπαν δημιουργείται
από άτομα. Πίστευε ότι οι νοητικές λειτουργίες δεν είναι παρά φυσικοί μηχανισμοί. Και
ο Επίκουρος (341-270) θεωρούσε ότι τα πάντα στο σύμπαν είναι υλικά σώματα,
υλική είναι και η ψυχή.
• Ιουλιανός Λα Μετρί (1709-1751) Γάλλος γιατρός και φιλόσοφος. Στηρίχτηκε στη
μηχανιστική θεωρία που εισηγήθηκε ο Ντεκάρτ σχετικά με την υλική
πραγματικότητα αλλά κατέληξε να ερμηνεύει τη φύση και την πνευματική υπόσταση
του ανθρώπου εντελώς υλιστικά, αφού όλα τα ψυχικά φαινόμενα οφείλονται σε
οργανικές λειτουργίες.
• Παύλος Ερίκος ντ’ Ολμπάχ (1723-1789) Γερμανός βαρώνος, φυσικός, φιλόσοφος
και συγγραφέας. Εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και συνδέθηκε με τον κύκλο της Γαλλικής
Εγκυκλοπαίδειας, κυρίως με τον Ντιντερό. Η ενασχόλησή του με τις φυσικές
επιστήμες τον οδήγησαν σε ακραίες υλιστικές αλλά και αθεϊστικές απόψεις.

23. Ιουλιανός Λα Μετρί (1709-1751) Γάλλος γιατρός και φιλόσοφος. Στηρίχτηκε
στη μηχανιστική θεωρία που εισηγήθηκε ο Ντεκάρτ σχετικά με την υλική
πραγματικότητα αλλά κατέληξε να ερμηνεύει τη φύση και την πνευματική
υπόσταση του ανθρώπου εντελώς υλιστικά.
Ρενέ Μαγκρίτ, Ο μεγάλος Μεταφυσικός, 1917

24. Ο υλισμός εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές
• Α) ο φυσικαλισμός ή η θεωρία της ταυτότητας υποστηρίζει ότι η
συνείδηση είναι ένα φυσικό, βιολογικό φαινόμενο, όπως αυτό της πέψης, το
οποίο έχει την έδρα του στον εγκέφαλό μας. Κατά το φυσικαλισμό, «ύλη του
νου» είναι ο εγκέφαλος, μια βιολογική μηχανή που παράγει όλα τα νοητικά
φαινόμενα. Κάθε νοητικό συμβάν ταυτίζεται με ένα φυσικό.
• Β) ο συμπεριφορισμός ή μπιχεβιορισμός συνδέει το πνευματικό στοιχείο
με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Η εμπειρική ψυχολογία που αρχίζει να
αναπτύσσεται από το 19ο
αιώνα, αποκλείει μάλιστα από τη θεματική της
κάθε μεταφυσική προσέγγιση στην ψυχή και ασχολείται μόνο με «εμπειρικά
ψυχικά φαινόμενα» (όπως είναι η εκδήλωση οργής, πόνου, βίαιης
συμπεριφοράς κτλ.).
• Γ) η θεωρία της διπλής όψης ή των δύο όψεων πρεσβεύει ότι ο
άνθρωπος είναι μία ενιαία και αδιαίρετη οντότητα. Η ύλη και το πνεύμα δε
συνδέονται μεταξύ τους με κάποια αιτιώδη σχέση, καμιά τους δεν έχει
οντολογική προτεραιότητα και δεν μπορεί να υπάρξει από μόνη της Η
νοητική διάσταση του ανθρώπου δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τη σωματική
(Σπινόζα).
• Δ) ο λειτουργισμός παρομοιάζει την ουσία του ανθρώπου με έναν
ηλεκτρονικό υπολογιστή, στον οποίο το λογισμικό (software) είναι η
συνείδηση, ενώ το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένος είναι το σώμα
(hardware)
• Ο λειτουργισμός συνδυάζει το φυσικαλισμό και το συμπεριφορισμό

25. Σπινόζα (1632-1677) ενιαία και αδιαίρετη οντότητα ο άνθρωπος: σώμα και ψυχή δύο όψεις μιας
και της αυτής ουσίας.
Ο Σπινόζα ταυτίζει τον Θεό με τον φυσικό κόσμο.
« Φύση (natura) Η λεγόμενη φύουσα Φύση {natura naturans, ως υπόσταση και αιτία} και η
λεγόμενη φυόμενη Φύση {natura naturata ως αποτέλεσμα και τρόπος} συνδέονται μεταξύ τους…
{…} Η φυσιοκρατία εν προκειμένω είναι εκείνη που …συνιστά την ουσία του Θεού ως φύουσα
Φύση και περιέχει τις ουσίες των τρόπων ως φυομένη Φύση, όπου ο Θεός, ως γένεση της
φυομένης Φύσης, λέγεται αιτία όλων των πραγμάτων με την ίδια έννοια με την οποία λέγεται και
αιτία εαυτού…”
Ζιλ Ντελέζ, Σπινόζα, Πρακτική φιλοσοφία, μετάφραση Κική Καψαμπέλη, επιμέλεια Γεράσιμος
Βώκος- Παναγιώτης Πούλος, Νήσος, Αναγνώσεις 1, σελ. 160
Χρήστος Μποκόρος, Αναστάσιμο

26. Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, Ο άσωτος υιός, 1922, Μιλάνο, Δημοτικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.
• Σύμφωνα με την υλιστική θεωρία του λειτουργισμού , συνείδηση μπορούν να
παραγάγουν όχι μόνο τα ανθρώπινα κύτταρα και η οργανική ύλη, αλλά και τα
ηλεκτρονικά κυκλώματα ενός ρομπότ. Ωστόσο ο πρόβλημα της υφής του νου και της
προέλευσής του- και το συναφές πρόβλημα της σχέσης σώματος και νου- φαίνεται να
μην μπορεί επιλυθεί ικανοποιητικά, ούτε δέχεται κανείς εύκολα πως η συνείδηση δεν
είναι τίποτε περισσότερο από ένα σύνολο υπολογιστικών λειτουργιών. Έτσι
πολλά ερωτήματα παραμένουν ανοικτά, ενώ οι περισσότερες από τις πιο δημοφιλείς
υλιστικές θεωρίες δεν παρέχουν επαρκείς απαντήσεις.
Οι μορφές -στον πίνακα-που ανήκουν στον κόσμο της Μεταφυσικής Ζωγραφικής
συμβολίζουν τον πατέρα που φορά πέτρινο μανδύα και το γιο- ανδρείκελο ο οποίος
είναι εντελώς τεχνητός, εκτός από το χέρι που ακουμπά στον ώμο του πατέρα.
• Καθώς ο υλισμός μας καλεί να δεχτούμε ότι ο άνθρωπος είναι ένας βιολογικός
φυσικός μηχανισμός, στην ουσία μας ζητά να αναθεωρήσουμε συνολικά τον
τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο. Και αυτό είναι
εξαιρετικά δύσκολο. Διότι αν δεχτούμε ότι ο άνθρωπος είναι σαν σκεπτόμενη
μηχανή, σημαίνει ότι θέτουμε εκ θεμελίων το ερώτημα «ποιοι είμαστε».

27. Ερεύνα, αλλά μην ξεχνάς ό,τι σε υπερβαίνει.
• Για ποιες αμαρτίες ζητά συγχώρεση ο σύγχρονος άνθρωπος; Ποια είναι τα όρια της
ελευθερίας ή του ετεροκαθορισμού του; Πόσο απελευθερωτική ή πόσο χειραγωγική και
κατευθυνόμενη είναι η σύγχρονη τεχνολογική έρευνα που αλλάζει τη ζωή μας καθημερινά;
Η απάντηση που υποδεικνυόταν στον σπουδαστή της ιατρικής ή στον προνομιούχο (ευγενή ή
μεγαλοαστό) αναγνώστη της Οστεογραφίας του χειρουργού Γουίλιαμ Τσέζελντεν τον 18ο
αιώνα ήταν μάλλον προφανής: Ερεύνα, αλλά μην ξεχνάς ό,τι σε υπερβαίνει. Πόσο προφανής
είναι ωστόσο για το σύγχρονο θεατή η ανάγνωση του έργου Μετανοών του Τιμ Χόκινσον,
1994 συλλογή Δ. Ιωάννου στην έκθεση ΔΕΣΤΕ Fractured Figure ή του έργου Άγγελος του
Μαρκ Κουίν 2006. Στα έργα αυτά η εικόνα του σκελετού σε στάση προσευχής του
Τσέζελντεν του 1733 επανέρχεται ελαφρώς διαστρεβλωμένη: ο γονυπετής μπρούτζινος
Άγγελος του Κουίν έχει ατροφικά άκρα και υπερμεγέθη κεφαλή, ενώ ο αντίστοιχος Μετανοών
σκελετός του Χόκινσον είναι μηχανοκίνητος- ένας είδος ανατομικού ρομπότ.
Μετανοών σκελετός του Τ. Χόκινσον 1994 Άγγελος του Μαρκ Κουίν 2006

28. Το διαχρονικό ερώτημα που συνοδεύεται από το φόβο του μηχανικισμού με
σαφείς φιλοσοφικοθεολογικές συνιστώσες αναδύεται τα τελευταία χρόνια με
την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών.
• Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, εκείνο που ονομάζουμε ψυχή, πνεύμα ή
νου δεν είναι τίποτε περισσότερο από το σύνολο των λειτουργιών
επεξεργασίας «εισερχομένων δεδομένων» (εισροών: input)-δηλαδή των
αισθητηριακών ερεθισμάτων- και «παραγωγής αντιδράσεων» (εκροών:
output)-δηλαδή των συμπεριφορικών εκδηλώσεων και πράξεων.
Πρόκειται για μια υλιστική θεωρία εφόσον το «πρόγραμμα» των
συνειδησιακών λειτουργιών δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί χωρίς υλική
πραγμάτωση ή ενσωμάτωση που όμως δεν μπορεί να παρακάμψει
ερωτήματα όπως: Σε τι διαφέρει ο άνθρωπος από τις ανθρωπόμορφες
μηχανές και τί διαχωρίζει τον άνθρωπο από την υπόλοιπη φύση;
• Υπάρχουν άραγε «σκεπτόμενες ή έξυπνες μηχανές». Έχει νόημα αυτό το
ερώτημα ή το μόνο που κάνουμε είναι να αποδίδουμε καθαρά ανθρώπινες
ιδιότητες σε μηχανές; Ας καθορίσουμε πρώτα τι εννοούμε με τους όρους
«μηχανή» και «νόηση». Ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν εξωγήινα όντα με
νοημοσύνη. Είναι αυτά άνθρωποι; Έστω ότι είναι δυνατόν να
κατασκευαστεί μια μηχανή που μιμείται άριστα όλα τα εξωτερικά
γνωρίσματα της νοημοσύνης μπορεί να έχει πραγματικά ανθρώπινη
νοημοσύνη;

29. Ο Ελληνοαυστραλός Στέλαρκ θεωρώντας το ανθρώπινο σώμα «απηρχαιωμένο» σε
σχέση με τις δυνατότητες που παρέχει η σύγχρονη βιοτεχνολογία, προτείνει τον
επανασχεδιασμό του βάσει ενός υβριδικού, συμβιωτικού μοντέλου ανθρώπου-μηχανή,
όπου πρόσθετα μηχανικά μέλη, οργανικά εμφυτεύματα και ηλεκτρονικές, διαδικτυακές
συνδέσεις μετατρέπουν το οργανικό σώμα σε κυβερνοσώμα.

30. Ο άνθρωπος έχει αυτοσυνειδησία, συνείδηση των νοητικών του λειτουργιών,
στην οποία στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό η αίσθηση της προσωπικής του
ταυτότητας. Είναι δυνατόν η μηχανή να έχει αυτή τη δυνατότητα
αυτοσυνειδησίας;
• Υπάρχουν ανθρώπινες νοητικές λειτουργίας που είναι αμφίβολο αν ποτέ η μηχανή
θα μπορέσει να τις επιτελέσει ή έστω να τις μιμηθεί. Αναφερόμαστε βέβαια σε
ψυχικές καταστάσεις, όπως τα συναισθήματα, στην ικανότητα για αισθητική
απόλαυση ή για ηθική κρίση, που φαίνεται πως μια μηχανή δεν μπορεί να διαθέτει.
Το ερώτημα το οποίο συναρπάζει τους φίλους της επιστημονικής φαντασίας στη
λογοτεχνία και τον κινηματογράφο είναι αν ένα ρομπότ –εξοπλισμένο με τον
τελειότερο κατά το δυνατόν υπολογιστή- μπορεί να μετέχει σε μια ανθρώπινη
μορφή ζωής, να κοινωνικοποιηθεί και να ενεργήσει σαν ανθρώπινο υποκείμενο.

31. Ρενέ Μαγκρίτ, Ο μήνας του τρύγου, 1959.
• Οι υλιστικές προσεγγίσεις δυσκολεύονται να εξηγήσουν το πώς η υλική
βάση –τα άτομα ή η μοριακή σύσταση των κυττάρων, αλλά και οι
συνδυασμοί ή οι μετασχηματισμοί τους μέσα από τη φυσική εξέλιξη και την
κοινωνική συνύπαρξη των ανθρώπων μπορεί να γεννήσει αυτό που λέμε
πνεύμα. Η θεωρία του υλισμού αφήνει στο σκοτάδι άπειρα «πως» που
σχετίζονται με τις λειτουργίες του νου, όπως π.χ. πως διαμορφώνεται η
γλώσσα, πως μέσα από οργανικές λειτουργίες αποκτούμε βούληση,
ηθική συνείδηση και πεποιθήσεις για το τι είναι σωστό και τι εσφαλμένο
στη σκέψη και στην πράξη, που μας κάνουν να ξεχωρίζουμε από τα ζώα.
• Αν είμαστε απλώς σκεπτόμενες μηχανές, θα τίθετο εν αμφιβόλω η
προσωπική μας ταυτότητα, θα μοιάζαμε με τους ανώνυμους και χωρίς
διαφορές μεταξύ τους ανθρώπους με το πανομοιότυπο ντύσιμο και καπέλο
που εμποδίζουν τη θέα από το παράθυρο και έτσι αποκτούν μια
τρομακτική διάσταση παρά την παθητικότητά τους.

32. Μήπως η σύγχρονη επιστήμη επιβάλλει να αναθεωρήσουμε την
παραδοσιακή αντίληψη για την ανθρώπινη ψυχή και για τη
σχέση της με το σώμα; Και αν η ψυχή ή ο νους δεν υφίσταται
ανεξάρτητα από κάποιο υλικό σώμα σε τι συνίσταται η
προσωπική ταυτότητα του υποκειμένου; Τι κάνει δηλαδή έναν
άνθρωπο που μεγαλώνοντας, αλλάζει, να είναι το ίδιο πρόσωπο;
Άντι Γουόρχολ, Αυτοπροσωπογραφία, 1964, Νέα Υόρκη

33. Οι αδυναμίες του υλισμού.
• Κατά το δεύτερο μισό του 20ου
αιώνα και μετά την προοδευτική αποδυνάμωση της
θρησκευτικής πίστης, οι διάφορες υλιστικές θεωρίες φαίνονται να κυριαρχούν στη
φιλοσοφική σκέψη. Έτσι εκ πρώτης όψεως, το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης
νου και σώματος επιλύεται ή μάλλον αποφεύγεται, όπως και στην περίπτωση
του ιδεαλισμού- εφόσον ο νους είναι υλικός και με τον θάνατο του σώματος
αποσυντίθεται και αυτός. Εξακολουθεί όμως να είναι δύσκολο να εξηγηθεί πώς οι
ψυχικές και νοητικές ιδιότητες αναδύονται από την ύλη.
• «Η επιστήμη μάς διδάσκει ότι δεν υπάρχουν ψυχές. Ωστόσο δεν είναι τόσο
εύκολο να χλευαστούν και να απορριφθούν όλες οι εκδοχές της ιδέας ότι είσαι
κάτι διαφορετικό από το καθαρά φυσικό σου σώμα. Μερικές εκδοχές ανθούν
ακριβώς μέσα στον κήπο της επιστήμης. Ο κόσμος μας είναι γεμάτος πράγματα
που δεν είναι μυστηριώδη και άυλα, αλλά ούτε και φτιαγμένα με λίθους της
φυσικής. Τι είναι μια συμφωνία; Ο Εθνικός ύμνος είναι μονάχα μερικά ίχνη
μελάνης πάνω σ’ ένα κομμάτι χαρτί; Αυτά τα πράγματα δεν είναι φυσικά αντικείμενα
προικισμένα με μάζα, ούτε χημικές ενώσεις, δεν είναι όμως ούτε και καθαρά
αφηρημένα αντικείμενα όπως ο αριθμός π, που είναι αμετάβλητος και δεν μπορεί να
εντοπιστεί στο χώρο και στο χρόνο Δεν πρέπει να πιστεύουμε ότι η επιστήμη μάς
διδάσκει ότι κάθε πράγμα που θα ’θελε κανείς να το πάρει στα σοβαρά μπορεί να
προσδιοριστεί ως ένα σύνολο από σωματίδια τα οποία κινούνται στο χώρο και στο
χρόνο».
• (Douglas R. Hofstadter, Daniel C. Dennett [επιμ.], Το εγώ της νόησης, Φαντασίες και
στοχασμοί για τον εαυτό και την ψυχή, μτφρ. Μ. Αντωνοπούλου, εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα 1993)

34. Τζόρτζιο ντε Κίρικο , Το αίνιγμα της άφιξης και το δειλινό 1911/1912 Σύμφωνα με την εικαστική
γλώσσα του ντε Κίρικο στο συγκεκριμένο έργο: το τείχος χωρίζει το ορατό από το αόρατο και
ανεξήγητο, το οποίο για μια ακόμη φορά υποδηλώνεται από το κατάρτι και το πανί ενός πλοίου
(συμβολίζει πιθανότατα την αναχώρηση του καλλιτέχνη προς άγνωστες ακτές).Το κτίριο-πύργος
που υψώνεται πίσω από το τείχος επειδή δεν διαθέτει ορατή βάση υπογραμμίζει την αντίθεση
μεταξύ του γνωστού και του άγνωστου, του πεπερασμένου και του απείρου.

35. Ανακεφαλαιωτικές ερωτήσεις
• Αν το βασικό ερώτημα σχετικά με το αντικείμενο της γνώσης αναφέρεται στη
σχέση «εικόνων του νου μας» με τα αντικείμενα στα οποία αυτές αντιστοιχούν,
ποιες είναι οι πειστικότερες απαντήσεις που δίνονται σ’ αυτό; Αιτιολογήστε τη
γνώμη σας
• Εμείς οι άνθρωποι που διαθέτουμε νου και αισθήσεις (υποκείμενα εμπειρίας)
μπορούμε να γνωρίσουμε τα πραγματικά όντα; (αντικείμενα γνώσης);
• Παραμένει «ανοικτό» 1 (δεν έχει δοθεί οριστική και αναμφισβήτητη απάντηση) και
σήμερα το ερώτημα του πώς κάτι «πνευματικό» μπορεί να βάλει σε κίνηση ένα
«μηχανισμό» όπως το σώμα μας. Ποια είναι η δική σας άποψη; Αιτιολογήστε την
απάντησή σας.
• 1. Ορισμένοι φιλόσοφοι πιστεύουν πως αυτό συμβαίνει επειδή οι απαντήσεις που
αναζητούμε ξεπερνούν τα όρια των γνωστικών και των νοητικών μας ικανοτήτων.
• Η αποδοχή του υλισμού έχει τον αντίκτυπό της και στο πώς αντιλαμβανόμαστε
γενικότερα τη θέση μας μέσα στον κόσμο και στο ποια είναι η τοποθέτησή μας
απέναντι σε άλλα μεγάλα μεταφυσικά προβλήματα: όπως το αν και κατά πόσο
μπορούμε να διαθέτουμε ελευθερία βούλησης μέσα σε ένα υλικό σύμπαν που
διέπεται μόνο από φυσικούς, ντετερμινιστικούς νόμους, τι σημαίνει ότι οι
άνθρωποι διαθέτουν προσωπική ταυτότητα που αποδίδεται σε κάθε ξεχωριστό
άτομο ως μοναδικό συνεχές ον, το οποίο υπό μια έννοια παραμένει το ίδιο, όσο κι
αν αλλάζει μέσα στο χρόνο. Ποια είναι η γνώμη σας για τα θέματα αυτά;