Payment for Ecosystem Service (PES) หรือ การแทนคุณระบบนิเวศ

2. การแทนคุณระบบนิเวศ
ที่ปรึกษา ธัญญา เนติธรรมกุล อธิบดีกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช
Martin Hart-Hansen United Nations Development Programme
สุธาริน คูณผล Programme Specialist – Team Leader/UNDP
เรื่อง ทรงธรรม สุขสวาง ผูตรวจราชการกรมอุทยานแหงชาติ สัตวปา และพันธุพืช
รักษาราชการแทนผูอำนวยการสำนักอุทยานแหงชาติ
ผูอำนวยการโครงการเรงเสริมความยั่งยืนของระบบ
การจัดการพื้นที่คุมครอง (CATSPA)
คณะทำงาน หทัยรัตน นุกูล คมกริช เศรษบุบผา ทวี หนูทอง กัญจนสุรีย ยิ้มสาลี
มลวิภา ณ นรงค อรญา รอดขวัญ วิไลวรรณ แสนภักดี วรรณพร ภารสงัด
จิตวดี ขุนวงษา สุปราณี กองทัพ
ปรับปรุงจาก Journal of Thailand Protected Area Volume 1 Number 1
(January – December 2014)

5. คำนำ
ทิศทางของการจัดการพื้นที่คุมครองแนวใหมของประเทศไทย กำลังหาวิธีในการสรางความยั่งยืนทาง
ดานการเงินใหกับพื้นที่คุมครอง และมีความคาดหวังใหประสบความสำเร็จในบริบทของเศรษฐกิจระดับประเทศ
ที่กำลังเจริญเติบโต ซึ่งมีนโยบายหลายแบบเปนตัวผลักดันในการสรางแหลงเงินทุนแหลงใหมใหกับพื้นที่คุมครอง
แตหลักการ “ผูสรางมลพิษเปนผูจาย” กลาวไววา ผูที่กอใหเกิดความเสียหายควรจายเงินสำหรับการซอมแซม
ความเสียหายตางๆที่เกิดขึ้นกับพื้นที่คุมครอง โดยเฉพาะคาปรับซึ่งกำหนดโดยกฎหมายของพื้นที่คุมครองที่
เกี่ยวของนั้น ยังไมเพียงพอตอการเปนรายไดที่มีนัยสำคัญตอการจัดการพื้นที่คุมครอง และไมเพียงพอตอการ
เปนเงื่อนไขที่ใชบังคับทางกฎหมายอยางเขมงวด อยางไรก็ตามในปจจุบันยังไมมีนโยบายใดที่เหมาะสมมากพอ
ที่จะนำหลักการ “ผูสรางมลพิษเปนผูจาย” มาปฏิบัติใชกับการจัดการดานการเงินในพื้นที่คุมครอง
แตหลักการ “ผูใชเปนผูจาย” นักอนุรักษหลายฝายไดเสนอวา กลุมคนที่ไดรับผลประโยชนจากพื้นที่
คุมครองควรเปนผูจายเงินเพื่อการจัดการพื้นที่คุมครองอยางยั่งยืน และหลักการนี้สามารถเรียกรองการจายเงิน
จำนวนมากจากผูที่ไดรับผลประโยชนจากบริการของระบบนิเวศจากพื้นที่คุมครองได แตปจจัยทางการเมือง
หลายประการอาจเปนอุปสรรคในการดำเนินการตามหลักการพื้นฐานดังกลาวนี้ และเปนปญหาที่เกิดขึ้นกับ
พื้นที่คุมครองทุกแหงของโลก
แนวคิดเรื่อง 'การแทนคุณระบบนิเวศ' ไดรับความสนใจอยางมากในวงการนักอนุรักษ และนักจัดการ
ทรัพยากร ทั้งนี้เนื่องมาจากมันมีลักษณะของภาษาที่เปนเอกลักษณที่รวมเอาเรื่องของ เศรษฐกิจ ธุรกิจ และ
สิ่งแวดลอมชุมชน มาผนวกเขาดวยกัน โดยสามารถระบุมูลคาของผลประโยชนจากบริการระบบนิเวศที่ไดรับได
ในขณะที่ผูที่มีสวนไดเสียที่ไมเคยเกี่ยวของมากอน ก็ไดรับการยอมรับใหเขามีสวนรวมในการอนุรักษสภาพแวดลอม
ดังนั้น หนังสือเลมนี้จะอธิบายเกี่ยวกับเรื่อง 'บริการของระบบนิเวศ หรือ Ecosystem services'
และแนวทางการแทนคุณระบบนิเวศ ซึ่งเพิ่งจะเริ่มกันขึ้นเมื่อไมกี่ปมานี้ โดยไดมีการอภิปรายถกเถียงกัน
ในประเด็นของการรักษาสิ่งแวดลอม โดยเฉพาะในเรื่อง “การประเมินระบบนิเวศแหงสหัสวรรษ (Millennium
Ecosystem Assessment ,MEA)” เรื่องนี้เปนที่สนใจมากขึ้น และมีมุมมองที่หลากหลายในการที่จะทำให
ระบบนิเวศ สภาพแวดลอมทางธรรมชาติและความหลากหลายทางชีวภาพสามารถค้ำจุนชีวิตมนุษยใหยั่งยืน
มากยิ่งขึ้น ผูเขียนหวังวา แนวคิดเรื่อง คาแทนคุณระบบนิเวศในหนังสือเลมนี้ จะเปนประโยชนกับภาคสวนตางๆ
โดยเฉพาะใหผูมีหนาที่กำหนดนโยบายทางเศรษฐกิจของประเทศ และภาคเอกชนที่กำลังรวมตัวกันในนามของ
“ประชารัฐ”ซึ่งสามารถจะนำแนวคิดและบทเรียนจากการดำเนินงานของประเทศตางๆที่มีอยูในหนังสือเลมนี้
ไปใชในการสรางกลยุทธขับเคลื่อนทั้งการอนุรักษและจัดการเชิงธุรกิจในพื้นที่คุมครองของสำหรับประเทศไทย
ในอนาคตไดชัดเจนขึ้น
ดร.ทรงธรรม สุขสวาง
ผูอำนวยการสำนักงานโครงการ CATSPA
กProtected Area Sustainability

6. สารบัญ
หนา
คำนำ ก
สารบัญ ข
สารบัญภาพ ค
บทนำ 1
ความหมายของการจายคาแทนคุณระบบนิเวศ 2
แนวคิดของการจายคาแทนคุณระบบนิเวศ 4
หลักการคาแทนคุณระบบนิเวศ 7
กลไกการแทนคุณระบบนิเวศ 10
การประเมินมูลคาบริการของระบบนิเวศกับความหลากหลายทางชีวภาพของระบบนิเวศ 11
แนวทางการดำเนินการโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศในระบบนิเวศ 14
บทเรียนการดำเนินโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศลุมน้ำในประเทศตางๆ 16
การดำเนินการโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศในประเทศไทย 20
สรุป 22
เอกสารและสิ่งอางอิง 23
สารบัญตาราง
1 การประเมินมูลคาระบบนิเวศของโลก 12
2 ตัวอยางโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศที่เกี่ยวกับระบบนิเวศปาไม 19
และระบบนิเวศลุมน้ำในภูมิภาคตางๆ ของโลก
ตารางที่
ข

7. สารบัญภาพ
1 บริการนิเวศ (Ecosystem Service) จากพื้นที่ตนน้ำลำธารที่ใหบริการน้ำ 2
กับชุมชนและในเมือง พื้นที่ลุมน้ำตอนลาง
2 กรอบมโนทัศนการประเมินระบบนิเวศแหงสหัสวรรษ 4
3 แบบจำลองคาแทนคุณระบบนิเวศบนพื้นฐานของพื้นที่ลุมน้ำ 8
(Basic watershed-based PES model)
4 การเชื่อมโยงระหวางโครงสรางและการทำงานของระบบนิเวศบริการ 12
นโยบายและมูลคาของระบบนิเวศ
5 บริการของระบบนิเวศลุมน้ำดานทรัพยากรน้ำ 21
หนาภาพที่
คProtected Area Sustainability

8. ระบบนิเวศตางๆเปนสวนที่เกี่ยวของกับสิ่งมีชีวิต
บนโลกนี้ เชื่อกันวาระบบนิเวศสามารถทำหนาที่
ของระบบไดเองและมีบทบาทในการพัฒนาและ
รักษาองคประกอบของสังคมมนุษย ความอุดมสมบูรณ
ของระบบนิเวศจะอำนวยความผาสุกพื้นฐานของสังคม
เชน การที่มีน้ำสะอาดและเพียงพอทั้งในระดับปริมาณ
และคุณภาพใหแกมนุษย ระบบนิเวศมีสวนสำคัญที่
ทำใหมนุษย และความหลากหลายของสิ่งมีชีวิตดำรง
ชีวิตอยูไดอยางมีความสุข สาเหตุที่ทำใหบริการของ
ระบบนิเวศลดลงเกิดจากปจจัยที่เกี่ยวของ คือ มนุษย
มีความตองการปจจัยสี่และใชทรัพยากรธรรมชาติ
เพิ่มมากขึ้น เชน ตองการเนื้อไมสรางบาน ตองการ
น้ำเพื่ออุปโภคบริโภค ตองการอาหารและเชื้อเพลิง
เพื่อดำรงชีพ เปนตน ความตองการดังกลาวของมนุษย
ทำใหเกิดการเปลี่ยนแปลงของระบบนิเวศและการ
สูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ นอกจากนี้การ
เปลี่ยนแปลงของระบบนิเวศจะมีผลกระทบกับการ
พัฒนาดานเศรษฐกิจและสังคม การดำรงชีวิตของมนุษย
การลดลงของระบบนิเวศนำไปสูการขาดบริการทาง
ระบบนิเวศสงผลใหประชากรโลกมีความอดอยาก
มากขึ้น มีความเสี่ยงตอการดำรงชีวิตที่ตองอาศัย
การบริการของระบบนิเวศ ถาหากมนุษยเรายังมีการ
ใชทรัพยากรธรรมชาติและระบบนิเวศที่อาศัยอยูอยาง
ไมฉลาด ผลกระทบก็จะเกิดขึ้นกับมนุษยเองหรือ
ความมั่นคงทางเศรษฐกิจและสังคม เชน ปญหาภัยแลง
น้ำทวม แผนดินถลม ซึ่งจะทำใหเกิดปญหาความ
ขัดแยงในสังคมตามมาแนนอน
ดังนั้น ในอนาคตประเทศไทยตองนำเอา
หลักการของคาแทนคุณระบบนิเวศหรือ Payments
for Ecosystem Services (PES) มาใชในการจัดการ
ระบบนิเวศ เพื่อเปนแนวทางที่จะพัฒนาการหามูลคา
ทางเศรษฐกิจของระบบนิเวศของประเทศ ซึ่งจะมี
ผลตอการสรางรายไดของประเทศและชุมชนที่มี
หนาที่ดูแลรักษาทรัพยากรธรรมชาติโดยเฉพาะใน
พื้นที่คุมครองที่กำหนดใหเปนอุทยานแหงชาติหรือ
เขตรักษาพันธุสัตวปา เพื่อเปนเครื่องมือหนึ่งในการ
จัดการพื้นที่อนุรักษของประเทศ อันจะเปนบทเรียน
พื้นฐานในการกำหนดแนวทางและมาตรการที่จะเรงเสริม
ใหมีการจัดการและการใชประโยชนระบบนิเวศที่ยั่งยืน
การแทนคุณระบบนิเวศ
บทนำ
เหตุผลความจำเปนในการจัดการ
คาแทนคุณระบบนิเวศ
เรามีความจำเปนตองจายเงินคาตอบแทนคุณ
ระบบนิเวศ เพื่อที่จะหยุดยั้งการลดลงและความ
เสียหายของระบบนิเวศตลอดจนดูแลรักษาการ
บริการของระบบนิเวศ รัฐบาลของประเทศตางๆ ได
ดำเนินการการสนับสนุนนโยบายขององคการ
สหประชาชาติวาดวยการใชประโยชนสิ่งแวดลอม
อยางยั่งยืน โดยกำหนดแผนยุทธศาสตรการพัฒนา
โครงการการปองกันการลดลงหรือการสูญหายของ
ทรัพยากรสิ่งแวดลอม ทำการปรับปรุงกระบวนการ
จัดการที่ถูกตอง เชน โครงการปรับปรุงและดูแลรักษา
แหลงน้ำที่สะอาดใหแกประชาชน ซึ่งประกอบไปดวย
หลักสองประการ คือ มาตรการในการควบคุมดูแล
รักษาแหลงน้ำและการใชแหลงน้ำเพื่อประโยชน
ทางเศรษฐกิจ
1

9. ความหมายของการจายคาแทนคุณ
ระบบนิเวศ
อยางไรก็ดีวิธีการปองกันความเสียหายของสิ่งแวดลอม
สามารถกระทำไดโดยการออกกฎหมายหรือกฎขอบังคับ
หรือมีการสรางระเบียบที่เขมงวด มีคำสั่งหรือนโยบาย
การควบคุมที่มีประสิทธิภาพ เชน การควบคุมน้ำเสีย
จากแหลงตนน้ำลำธาร หรือการสรางโรงงานบำบัด
น้ำเสียที่ทำใหน้ำเสียลดนอยลง แตก็ยังมีน้ำที่มีมลพิษ
เกิดขึ้นจากผูที่อาศัยอยูตามแหลงตนน้ำ เชน น้ำที่เกิด
จากการเลี้ยงปศุสัตวและการเกษตร ซึ่งผูใชน้ำที่อาศัย
อยูปลายน้ำจะไดรับน้ำที่ไมสะอาดเพื่อการบริโภคดวย
จึงจำเปนตองออกกฎหมายควบคุม
ดังนั้น การจัดการระบบนิเวศ เพื่อใหมีการบริการ
ที่ดีจำเปนตองใชกลไกทางเศรษฐศาสตรเพื่อนำไปสู
กระบวนการคาแทนคุณระบบนิเวศ เปนการสนับสนุน
การอนุรักษอยางยั่งยืน หลักการใชคาแทนคุณระบบ
นิเวศเปนวิธีการที่ไดนำมาใชในหลายประเทศทั้งระดับ
ทองถิ่น ภูมิภาค หรือระดับชาติ โดยมีการกำหนดราคา
ของระบบนิเวศและมีการจัดสรรคาตอบแทนใหแก
ชุมชนหรือผูใชประโยชนทางเศรษฐกิจจากที่ดินที่อาศัย
อยูในพื้นที่ที่มีการดูแลระบบนิเวศนั้นๆ
ระบบนิเวศประกอบดวยสวนที่ผูไดรับผลประโยชน
ซึ่งอาศัยอยูภายนอกจะเปนผูจายคาแทนคุณระบบนิเวศ
ใหกับชุมชนซึ่งอาศัยอยูภายในระบบนิเวศชวยสนับสนุน
ดูแลและรักษาระบบนิเวศนั้นๆ ทั้งสองเปรียบเสมือน
สะพานเชื่อมตอกันจากการที่ไดรับผลประโยชนทั้ง
สองกลุมซึ่งจะเรียกวาผูขาย (Sellers) และผูซื้อ (Buyers)
ยกตัวอยาง การบริการของระบบนิเวศในเรื่องการใชน้ำ
เชน การดำเนินการของชุมชนในพื้นที่ตนน้ำจะเปน
ผูขายบริการ และประชาชนที่อยูปลายน้ำและที่ใช
ประโยชนจากน้ำที่มาจากพื้นที่ตนน้ำ จะเปนผูซื้อ
บริการ ซึ่งการดำเนินการดังกลาวนี้สามารถที่จะนำ
ไปใชในโครงการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติแบบอื่นๆ
ไดดวย
ภาพที่ 1 บริการนิเวศ (Ecosystem Service)
จากพื้นที่ตนน้ำลำธารที่ใหบริการน้ำกับ
ชุมชนและในเมือง พื้นที่ลุมน้ำตอนลาง
มีผูใหความหมายของคำวา Payment for
Ecosystem Services (PES) ในบริบทของภาษาไทย
หลายความหมาย เชน คาใชจายในการรับบริการจาก
ระบบนิเวศ คาบริการระบบนิเวศ คาตอบแทนคุณ
ระบบนิเวศ คาแทนคุณระบบนิเวศ แตในหนังสือ
เลมนี้ขอใชคำวา “คาแทนคุณระบบนิเวศ” เนื่องจาก
คาแทนคุณระบบนิเวศยังเปนแนวคิดใหมสำหรับ
ประเทศไทย คำนิยามที่กำหนดขึ้นอาจมีความแตกตาง
กันอยูบาง เชน European Environmental Agency
ใหคำจำกัดความวา คาแทนคุณระบบนิเวศ คือ
การจัดสรรเงินคาตอบแทนใหกับชุมชนหรือผูที่ดูแล
รักษาทรัพยากรธรรมชาติ เพื่อเปนหลักประกัน
ความยั่งยืนของการบริการของระบบนิเวศ เปนตน
2Protected Area Sustainability

10. อยางไรก็ดี การจายคาแทนคุณของระบบนิเวศ
ไดเริ่มมีการพูดคุยกันในเรื่องบริการของระบบนิเวศ
เมื่อไมกี่ปมานี้เมื่อมีการอภิปรายกันในประเด็น
ของการรักษาสิ่งแวดลอม การศึกษาในเรื่องการประเมิน
ระบบนิเวศแหงสหัสวรรษ (Millennium Ecosystem
Assessment , MEA) ที่เพิ่งเสร็จสิ้น ทำใหหัวขอนี้
เปนที่สนใจมากขึ้นและมีมุมมองที่หลากหลายในการ
ที่จะทำใหสภาพแวดลอมทางธรรมชาติสามารถ
ค้ำจุนชีวิตมนุษยใหยั่งยืนมากยิ่งขึ้น ตัวอยางของ
มุมมองเรื่องบริการของระบบนิเวศก็คือการเปน
ทรัพยากรพันธุกรรมสำหรับการแพทย (genetic
resources for medicine) และเทคโนโลยีชีวภาพ
(biotechnology) การผสมเกสรพืช (plant
pollination) การกักเก็บคารบอน (carbon
sequestration) และการพัฒนารูปแบบของดิน
(soil formation) จะเห็นไดวาความหลากหลายทาง
ชีวภาพซึ่งเปนสวนหนึ่งของการทำงานแบบบูรณาการ
ของระบบนิเวศถือเปนบทบาทพื้นฐานสำคัญที่ระบบนิเวศ
ธรรมชาติสงมอบบริการใหกับโลกมนุษย คำนิยาม
ของบริการของระบบนิเวศที่ยอมรับกันทั่วไป คือ
การพิจารณาใหการบริการระบบนิเวศเปนกระบวนการ
ทางธรรมชาติโดยตระหนักอยูเสมอวาระบบนิเวศที่มี
องคประกอบของพืชและสัตว ทำใหเกิดระบบที่ชวย
รักษาและเติมเต็มใหกับชีวิตมนุษย (Daily et al, 1997)
อีกนิยามที่ยอมรับทั่วไปก็คือ นิยามที่ใชในการ
ประเมินระบบนิเวศแหงสหัสวรรษ (Millennium
Ecosystem Assessment, MEA, 2005) กลาววา
ซึ่งเปนผลประโยชนที่ประชาชนไดรับจากระบบนิเวศ
โดย MEA ไดจำแนกระบบนิเวศลงไปถึงบริการใน
ดานการจัดเตรียม (provisioning) การควบคุม
(regulating) การสนับสนุน (supporting) หรือ
บริการทางวัฒนธรรม (cultural services)
(ภาพที่ 2) MEA ไดรายงานวา 60-70 เปอรเซ็นต
ของบริการของระบบนิเวศของโลกเรากำลังลดนอย
ถอยลง และผลกระทบที่ตามมาก็ทวีความรุนแรง
มากขึ้นโดยเฉพาะกับผูคนสวนใหญที่ขึ้นอยูกับการ
พึ่งพาธรรมชาติโดยตรง (steady provision) เชน
การดำรงชีวิตของเกษตรกร ดวยหลักการของ MEA
แนวคิดเรื่องบริการของระบบนิเวศจึงถูกนำมาใชเพื่อ
เนนความสัมพันธระหวางบริการของระบบนิเวศและ
ความเปนอยูที่ดีของมนุษยระหวางสวัสดิการของ
มนุษยและความมั่นคงในชีวิต
เนื่องจากคาแทนคุณระบบนิเวศ หมายถึง การ
จัดสรรเงินคาตอบแทนหรือเงินทุนใหกับชุมชนหรือ
ผูที่ดูแลรักษาทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่เพื่อเปน
หลักประกันความยั่งยืนของระบบนิเวศ และประโยชน
หรือบริการที่มนุษยไดรับจากระบบนิเวศเปนมูลคาที่
เกิดจากการใชประโยชนทั้งทางตรงและทางออมที่
แสดงใหเห็นถึงความสำคัญของระบบนิเวศกับ
สวัสดิภาพและความเปนอยูของมนุษย
การจายคาแทนคุณระบบนิเวศใหแกชุมชนหรือ
ผูดูแลรักษาระบบนิเวศเปนเครื่องมือในการสนับสนุน
ใหมีการอนุรักษระบบนิเวศที่มุงไปสูการพัฒนาที่มี
ความมั่นคงทางดานการอยูดีกินดีของมนุษยเพื่อ
รักษาสมดุลของระบบนิเวศ เชน การอนุรักษความ
หลากหลายทางชีวภาพ การควบคุมปริมาณและ
คุณภาพน้ำในพื้นที่ตนน้ำลำธารและการลดผลกระทบ
จากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
3

11. ภาพที่ 2 กรอบมโนทัศนการประเมินระบบนิเวศแหงสหัสวรรษ
ที่มา : http://cmsdata.iucn.org/downloads/a_gateway_to_pes_d_huberman.pdf (2008)
แนวคิดของการจายคาแทนคุณ
ระบบนิเวศ
ในโลกของการจัดการพื้นที่คุมครองแนวใหม
เชื่อวาคาแทนคุณระบบนิเวศจะเปนเครื่องมือและ
นวัตกรรมใหมในการอนุรักษ แตก็ยังคงไมมีฉันทามติ
ที่ชัดเจนในความหมายที่แนนอน อยางไรก็ตามมีการ
ยอมรับรวมกันอยางหนึ่งที่นำเสนอโดย Wunder
(2005) โดยเขาไดเสนอรูปแบบที่แพรหลายมากที่สุด
และเขาใจไดงายของคาแทนคุณระบบนิเวศ คือ การ
ทำธุรกรรมระหวางผูใชน้ำที่อยูในพื้นที่ตอนลางของ
ลุมน้ำ (downstream water users) และผูที่อยู
ตนน้ำ (upstream landowners) เพื่อรักษาความ
มั่นคงและความปลอดภัยของผลประโยชนที่เกี่ยวของ
กับน้ำในลุมน้ำที่มีการจัดการอยางยั่งยืน หรืออธิบาย
ไดวา การจายเงินใหกับผูดูแลระบบนิเวศหรือผูขาย
บริการเพื่อรักษาความมั่นคงของระบบนิเวศ
โดยความสมัครใจ จะตองสอดคลองกับการดำรงอยู
ของระบบนิเวศเพื่อประโยชนของผูซื้อโดยสมัครใจ
เชนกัน
นอกจากนี้แบบจำลองคาแทนคุณระบบนิเวศ
(PES model) ไดรับการประยุกตใชในวงกวางมากขึ้น
ไดแกโครงการกักเก็บคารบอน(Carbonsequestration
projects) ที่ผานกลไกการพัฒนาที่สะอาด (Clean
Development Mechanism : CDM) ในพิธี
สารเกียวโต กิจกรรมที่เกี่ยวกับการศึกษาดานชีวภาพ
(Bioprospecting deal) และแมกระทั่งคาเขาชม
อุทยานแหงชาติทุกคนก็ไดรับการติดปายคาแทนคุณ
ระบบนิเวศ (tagged with a PES label) การรับรู
อยางกวางขวางเรื่องคาแทนคุณระบบนิเวศวาเปน
ทั้งนวัตกรรมและเครื่องมือสรางนโยบายที่สำคัญยิ่ง
ความสำเร็จของคาแทนคุณระบบนิเวศสวนใหญขึ้นอยู
กับความสามารถในการทำงานรวมกันของทุกภาคสวน
เชน การบูรณาการความรวมมืออยางยั่งยืนขององคกร
4Protected Area Sustainability

12. 5

13. ตางๆ ในการจัดการระบบนิเวศในทุกระดับ ถือวา
เปนงานที่สำคัญยิ่งสำหรับการดำเนินงานดานการ
จัดการคาแทนคุณระบบนิเวศ โดยเฉพาะการจัดการ
ระบบนิเวศลุมน้ำมโนทัศนหรือแนวคิดเรื่องบริการ
ของระบบนิเวศไดรับความสนใจอยางมากเนื่องจาก
เปนภาษาที่เปนเอกลักษณที่รวมเอาเรื่องของเศรษฐกิจ
ธุรกิจและสิ่งแวดลอมชุมชนมาผนวกเขาดวยกัน โดย
สามารถระบุมูลคาของผลประโยชนจากบริการที่ไดรับได
ในขณะที่ผูที่มีสวนไดเสียที่ไมเคยเกี่ยวของมากอน
ไดรับการยอมรับใหเขามามีสวนรวมในการอนุรักษ
สภาพแวดลอม ดังนั้น แนวคิดเรื่องบริการของระบบ
นิเวศนี้จึงเปนโอกาสใหผูมีหนาที่กำหนดนโยบายทาง
เศรษฐกิจของภาคราชการและภาคเอกชนสามารถ
สรางกลยุทธขับเคลื่อนทั้งการอนุรักษและจัดการเชิง
ธุรกิจสำหรับอนาคตไดชัดเจนมากขึ้น โดยภาคธุรกิจ
จะเปนฝายสนับสนุนภาคราชการในการดำเนินการ
จัดการบริการระบบนิเวศในอนาคต
ในปจจุบันกลาวไดวา แนวคิดเรื่องการใหบริการ
ระบบนิเวศเปนเสมือนหนึ่งตัวเชื่อมที่ชัดเจนระหวาง
ความเปนอยูที่ดีของมนุษยหรือมิติดานเศรษฐศาสตร
กับกระบวนการธรรมชาติหรือมิติดานนิเวศวิทยา
แนวความคิดนี้นับวาเปนประโยชนอยางมากที่จะสื่อ
ใหเห็นอยางงายๆ ถึงวิธีการอยูรวมกันระหวางผูใช
ทรัพยากรกับนักอนุรักษทรัพยากร การพัฒนาภาษา
ที่เขาใจรวมกัน คือคำวา “บริการของระบบนิเวศ”
จะทำใหเกิดดุลยภาพระหวางกลุมผูมีสวนไดเสีย
กลุมตางๆที่ไดรับประโยชนจากระบบนิเวศเหลานี้
กลาวโดยสรุปแลว การจัดการระบบนิเวศจะชวยทำให
เกิดดุลภาพในมิติทางสังคม เศรษฐกิจและสิ่งแวดลอม
ดังนั้น การนำเสนอในสวนนี้เปนความพยายามที่จะ
เนนถึง วิธีการ แนวคิดการพัฒนาที่ผานมาของเรื่อง
บริการของระบบนิเวศเพื่อนำไปประยุกตใชกับงาน
การจัดการระบบนิเวศใหกวางขวางขึ้น ชวงเวลา
ที่ผานมาการใชภูมิทัศนเปนแนวคิดในการจัดการ
บริการของระบบนิเวศ อาจมีปญหาในเรื่องขนาดของ
พื้นที่ทางภูมิศาสตรที่จะนำมาประเมินมูลคาของการ
บริการของระบบนิเวศ เนื่องจากมักจะมีความเห็นที่
ไมตรงกันระหวางสถาบันทางสังคมและกระบวนการ
ทางธรรมชาติที่เกิดขึ้น สิ่งที่ทาทายก็คือตองหาวิธีการ
ที่ดีที่สุดที่สามารถเติมเต็มความตองการทั้งสองฝาย
คือเรื่องขนาดของพื้นที่ตามลักษณะภูมิทัศนซึ่งกำหนด
โดย IUCN ที่เชื่อมเอาเรื่องของวิถีชีวิตชุมชนเขากับ
กลยุทธภูมิทัศน (IUCN’s Livelihoods and
Landscape Strategy,LLS) ซึ่งนาจะเหมาะสมกับ
การดำเนินการตามนโยบายในเรื่องการบริการของ
ระบบนิเวศมากที่สุด การบูรณาการนำเรื่องทุนทาง
ธรรมชาติเขามารวมกับเรื่องกระบวนการผลิตทาง
เศรษฐกิจนาจะเปนวิธีการที่ดำเนินการไดดีที่สุด
ซึ่งไมเพียงแตเกี่ยวของกับบริบทเฉพาะกระบวนการ
ทางนิเวศวิทยาตามบริการของระบบนิเวศที่มีมูลคา
เทานั้น แตยังคำนึงถึงมิติที่ทำใหเกิดการพัฒนาเศรษฐกิจ
ของชุมชนอยางยั่งยืนผานการมีสวนรวมในวงกวางและ
เสมอภาคดวย ดังนั้น การใชภูมิทัศนระบบนิเวศลุมน้ำ
เปนแนวคิดในการจัดการบริการของระบบนิเวศที่
เกี่ยวของอยูกับการรวมกันของการบริหารจัดการ
แบบบนลงลาง (top - down) ของการลงทุนที่มีการ
ยอมรับทางวัฒนธรรมแบบลางขึ้นบน (bottom - up)
จากการดำเนินนโยบายเปนสิ่งจำเปนที่ตองดำเนินการ
ใหไดเพื่อนำไปสูการจัดการคาแทนคุณของระบบนิเวศ
อยางยั่งยืน
นอกจากเปนเครื่องมือที่ใชในการสรางแรงจูงใจ
การอนุรักษ (Incentive-based conservation tools)
ในทางปฏิบัติแลว แนวคิดเรื่องบริการของระบบนิเวศ
ถูกนำมาประยุกตไดงายๆ ในการใหรางวัลแกผูให
บริการระบบนิเวศ โดยผานการจัดเงินทุนใหอยาง
ยั่งยืนอันที่แทจริงแลว คำวาบริการก็มีบุญญานุภาพ
ตอมนุษยทุกคนอยูแลว ในขณะที่การชำระเงินสำหรับ
บริการของระบบนิเวศสวนใหญมักจะเปนรูปแบบ
6Protected Area Sustainability

14. ของการถายโอนทางการเงิน ซึ่งสามารถนำไปใชในการ
กำหนดการใหรางวัลกับผูดูแลบริการของระบบนิเวศ
รวมทั้งการถายทอดเทคโนโลยี การเสริมสรางศักยภาพ
และการบรรเทาหนี้ดวยการนำเสนอสิ่งจูงใจทาง
เศรษฐกิจในการบำรุงรักษาบริการของระบบนิเวศ
อยางไรก็ดีคาแทนคุณระบบนิเวศสามารถดำเนินงาน
บนพื้นฐานของกลไกการตลาดในทางเศรษฐศาสตร
โดยการนำเสนอวิธีการที่มีประสิทธิภาพและมี
ประสิทธิผลในการสนับสนุนวัตถุประสงคของการ
พัฒนาที่ยั่งยืน อยางไรก็ตาม คาแทนคุณระบบนิเวศ
อาจเปนเครื่องมือกำหนดนโยบายที่เฉพาะเจาะจง
เทานั้นไมไดเปนรูปแบบของแบบจำลองแบบเดียวที่
เหมาะสำหรับการพัฒนาที่ยั่งยืน
หลักการคาแทนคุณระบบนิเวศ
หลักการของคาแทนคุณระบบนิเวศ คือ การมี
ระบบการทำงานอยางมีสวนรวม ผูที่มีบทบาทในการ
ดูแลรักษาระบบนิเวศหรือผูใหบริการควรไดรับ
คาตอบแทนจากผูใชประโยชนจากระบบนิเวศหรือ
ผูที่ไดรับประโยชนจากการบริการของระบบนิเวศ
ควรที่จะตองจายเพื่อแลกกับการบริการทางดาน
ระบบนิเวศหรือประโยชนที่ไดรับ โดยจายเปน
คาตอบแทนใหกับผูมีบทบาทในการดูแลรักษา
ระบบนิเวศ อาจจะอยูในรูปตัวเงินหรือสิ่งตอบแทนอื่นๆ
ที่ไมเปนตัวเงิน อันไดแก การลดหยอนภาษีเงินไดหรือ
คาธรรมเนียมทำใหมีความมั่นคงในการจัดการที่ดิน
และทรัพยากรอื่นๆ ซึ่งคาแทนคุณของระบบนิเวศจะ
มีองคประกอบที่สำคัญ คือ ผูที่ทำหนาที่ดูแลรักษา
ระบบนิเวศหรือผูขาย ผูที่ไดรับประโยชนและบริการ
จากระบบนิเวศหรือผูซื้อ และการบริการของระบบนิเวศ
ที่ใหบริการแกมนุษยผูรับประโยชน ดังนั้น คาแทนคุณ
ระบบนิเวศเปนวิธีการที่วางอยูบนหลักการผูที่ไดรับ
ประโยชนเปนผูจาย ซึ่งจะสงผลใหเกิดแรงจูงใจใน
การใชทรัพยากรอยางมีประสิทธิภาพมากขึ้น โดยการ
สรางแรงจูงใจทางเศรษฐกิจเพื่อใหเกิดการอนุรักษ
ฟนฟูระบบนิเวศอยางยั่งยืน โดยใหผูที่ไดรับบริการ
จากระบบนิเวศจายผลประโยชนตอบแทนใหแกผู
ทำหนาที่อนุรักษ ซึ่งโดยทั่วไปไดแก ชุมชน กลไก
คาแทนคุณระบบนิเวศจึงเปนประโยชนตอการอนุรักษ
ระบบนิเวศ ในขณะเดียวกันก็ชวยสนับสนุนชุมชน
หรือเกษตรกรในชนบทใหมีรายไดเพิ่มขึ้นโดยเชื่อมโยง
กับนักลงทุนจากภายนอกพื้นที่ นอกจากนั้นคาแทนคุณ
ระบบนิเวศยังเปนเครื่องมือในการสรางความเขาใจ
เกี่ยวกับการใชประโยชนทรัพยากรอยางยั่งยืน
ซึ่งจะเกิดผลระยะยาวตอความอุดมสมบูรณของ
ระบบนิเวศ และนำไปสูการเพิ่มผลผลิตดานตางๆ
ในการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศ
ความยั่งยืนของฐานทรัพยากรและประโยชน
หรือบริการที่มนุษยจะไดจากระบบนิเวศ ไมจำเปน
ที่จะตองเปนสินคาที่มีการซื้อขายกันในตลาด อาจเปน
มูลคาที่เกิดจากประโยชนทางออม (Indirect Used)
และมูลคาที่ไมไดเกิดจากการใช (Non-used Value)
ก็ได แตก็เปนบริการที่จำเปนตอการอยูรอดของ
มนุษยดวย
7

15. ; แบบจำลองคาแทนคุณระบบนิเวศบนพื้นฐานของพื้นที่ลุมน้ำในประเทศไทย
ระบบนิเวศปาไม(ผูใหบริการ)
ระบบนิเวศเกษตร
ระบบนิเวศเมือง
ระบบนิเวศขนาดเล็กอื่นๆ
องคประกอบระบบนิเวศลุมน้ำ
(ผูดูแลรักษาพื้นที่ตนน้ำ)
(แมน้ำ)
(ชุมชนเมือง)
(ผูรับประโยชน)
ภาพที่ 3 แบบจำลองคาแทนคุณระบบนิเวศบนพื้นฐานของพื้นที่ลุมน้ำ (Basic watershed-based PES model)
ที่มา : ดัดแปลงจาก Heal et al., (1999)
8Protected Area Sustainability

16. 9

17. กลไกการแทนคุณระบบนิเวศ
ถึงแมวาหลักการของคาแทนคุณระบบนิเวศไดมี
การนำมาใชเปนเวลานานแลวก็ตาม เชน มีการนำมา
ใชในประเทศโบลิเวีย บราซิล โคลัมเบีย และเวียดนาม
รวมทั้งไดมีการนำไปใชกันในบางพื้นที่แตประสบการณ
หรือแนวทางการดำเนินงานยังไมประสบผลสำเร็จ
เทาที่ควร ซึ่งจะตองใชเวลาในการดำเนินงานที่อาจ
ยาวนานเพื่อที่จะใหเห็นผลที่แทจริง อยางไรก็ดีหลักการ
ของคาแทนคุณระบบนิเวศไดมีการนำไปใชในหลายๆ
ภาคสวนของระบบนิเวศ เชน ระบบนิเวศลุมน้ำ
ระบบนิเวศปาไม รวมทั้งนำไปใชไดดีในกระบวนการ
รักษาทรัพยากรธรรมชาติในหลายๆ ทองที่ โดยมี
นโยบายกฎหมายและสถาบันรับผิดชอบที่แนนอน
ขณะที่แนวโนมการพัฒนาทางสังคมและเศรษฐกิจ
ในหลายทองที่ไดเจริญขึ้นทรัพยากรธรรมชาติ ไดถูก
นำมาใชจนทำใหเกิดปญหาในหลายๆดาน เชน
เรื่องของน้ำ หลายๆประเทศที่ไดนำหลักการของ
คาแทนคุณระบบนิเวศมาใชมีการจัดตั้งหนวยงานหรือ
สถาบันขึ้นมารับผิดชอบโดยตรง มีการวิเคราะหและ
ออกกฎหมาย หรือกฎระเบียบที่จะนำมาใชบังคับ
อยางไรก็ดี ในการศึกษาถึงเรื่องคาแทนคุณระบบนิเวศ
ในหลายๆพื้นที่มีการวิเคราะหและอภิปรายในเรื่อง
ของกฎระเบียบที่ใชในการปฏิบัติรวมทั้งสถาบันหรือ
หนวยงานที่ตองรับผิดชอบในบทบาทที่แตกตางกัน
แลวแตสถานการณของแตละประเทศนั้นๆ
ดังที่ไดกลาวมาแลววาคาแทนคุณระบบนิเวศเปน
แนวทางใหมเกี่ยวกับการอนุรักษทรัพยากรธรรมชาติ
พื้นที่ที่เปนโครงการนำรองหลายๆ แหงมีความเขาใจ
กันดวยดี ตกลงกันได การดำเนินงานก็เปนไปดวยดี
แตสวนใหญเปนการยากที่จะเปนไปได ถาหากวาไมมี
กรอบการทำงานหรือไมมีกฎระเบียบและหนวยงาน
รับผิดชอบที่แนนอน การนำโครงการคาแทนคุณ
ระบบนิเวศไปใชทำใหเกิดเปนกระบวนการที่มีประโยชน
ดังที่หลายประเทศในทวีปอเมริกาใต เชน บราซิล
โบลิเวีย และโคลัมเบีย นำไปใชแลวไดผลที่มีประสิทธิภาพ
มากในการดูแลรักษาระบบนิเวศของประเทศ
อยางไรก็ตาม คาแทนคุณระบบนิเวศก็ยังเปนการ
พูดถึงกันอยางกวางขวางวานาจะมีกลไกที่สามารถ
จูงใจใหผูซื้อและผูขาย หันมาดำเนินกิจกรรมรวมกัน
เพื่อสนับสนุนการปองกันและการดูแลรักษาระบบนิเวศ
ตามธรรมชาติ กลไกของคาแทนคุณระบบนิเวศจะ
ตองพึ่งพากฎระเบียบและการปฏิบัติที่เปนไปได
ฉะนั้น กฎระเบียบและสถาบันผูรับผิดชอบเปน
เปาหมายที่สำคัญของการดำเนินงาน โดยจะตองทำ
เปนขั้นตอน กลาวคือ
1. การสรางความเขาใจเกี่ยวกับคาแทนคุณ
ระบบนิเวศโดยเฉพาะการบริการของระบบนิเวศ
2. การกำหนดกรอบนโยบาย กฎหมาย และ
สถาบันผูรับผิดชอบ
3. การกำหนดขอตกลงในการบริหารจัดการ
เพื่อที่จะใหหลักการของคาแทนคุณระบบนิเวศ
ไดถูกนำมาใชใหไดผลอยางมีประสิทธิภาพ จำเปนตอง
กำหนดวัตถุประสงคหรือนำบทเรียนจากตางประเทศ
ที่ทำไดแลวมาศึกษาวิเคราะหความเปนไปไดในแตละ
พื้นที่ โดยสามารถดำเนินการตามกระบวนการ
ดังตอไปนี้ คือ
1. การกำหนดกรอบกฎหมายและสถาบันที่
รับผิดชอบในการดำเนินการในปจจุบันและในอนาคต
2. การกำหนดสิทธิภายใตกฎหมายและแนวทาง
ปฏิบัติ
3. การกำหนดรูปแบบของคาแทนคุณระบบนิเวศ
4. การคนหาความเสี่ยงที่จะเกิดขึ้นจากการ
ดำเนินการ
5. การดำเนินการเจรจาระหวางผูซื้อกับผูขาย
บริการระบบนิเวศ
6. การติดตามและการบังคับใชกฎหมาย
10Protected Area Sustainability

18. 7. การวิเคราะหผลจากการดำเนินการคาตอบ
แทนคุณระบบนิเวศ
8. การกำหนดการมีสวนรวมของประชาชน
การประเมินมูลคาบริการของระบบนิเวศ
กับความหลากหลายทางชีวภาพของ
ระบบนิเวศ
ในการคนหาดุลยภาพที่ยั่งยืนระหวางผูแสวงหา
ผลประโยชน (exploitationists) และนักอนุรักษ
(conservationists) นั้น ภาษาที่จะตองใชรวมกันก็
คือ ทำอยางไรจึงจะหาวิธีการเปรียบเทียบมูลคาของ
ทรัพยากรที่ขัดแยงกันอยูใหชัดเจน สิ่งที่ตองคำนึงถึง
ก็คือ การประเมินคาเชิงปริมาณของธรรมชาตินั้น
มีอุปสรรคอยูมาก มีคำถามมากมายไดแก เหมาะสม
หรือที่จะตีมูลคาความหลากหลายทางชีวภาพออกมา
เปนตัวเงิน เปนความตองการจริงๆหรือ เปนไปไดแนหรือ
เหลานี้เปนเพียงบางสวนของคำถามที่สำคัญที่ยังไมได
คำตอบที่ชัดเจน ในป ค.ศ.1997 สิ่งพิมพที่ออกมาจาก
สำนักพิมพที่มีชื่อเสียงไดตีมูลคารวมของระบบนิเวศ
ของโลกออกมาอยูที่ประมาณ 30 พันลานลานดอลลาร
(Costanzaetal.,1997)ตัวเลขดังกลาวนี้ชวยจุดประกาย
ใหเกิดคลื่นความกระตือรือรนที่ตามมาของนักอนุรักษ
และความขัดแยงในแวดวงของการประเมินมูลคาทาง
เศรษฐศาสตรของระบบนิเวศ ในขณะที่อาจจะดู
เหมือนไรสาระในการคนหาวิธีการวัดคาเชิงปริมาณ
ของคาอันประเมินมิไดของระบบนิเวศตางๆในโลก
แนวคิดเรื่องบริการของระบบนิเวศนี้ทำใหเกิดศัพทตัวใหม
คือมูลคาของระบบนิเวศและสิ่งแวดลอม ที่นำเขาสูการ
อภิปรายเกี่ยวกับการประเมินมูลคาสิ่งแวดลอมอีกครั้ง
อุปสรรคที่ขัดขวางแนวคิดที่สำคัญของความ
พยายามในการพัฒนาการประเมินมูลคาระบบนิเวศ
และสิ่งแวดลอมในปจจุบันก็คือ การยึดเอาความ
หลากหลายทางชีวภาพมาเปนจุดยืน แมวาความ
หลากหลายทางชีวภาพเปนแนวคิดที่ใชกันอยางแพร
หลายก็ไมไดหมายความวาเปนตัวชี้คาทางเศรษฐกิจ
ที่ดีพอ นอกจากนี้เรื่องของการเชื่อมโยงของกระบวนการ
ระบบนิเวศและการบริการยังคงจะตองมีการอภิปราย
กันอยางกวางขวางตอไป Heal (1999) ไดจำแนกมูลคา
ของความหลากหลายทางชีวภาพที่เกี่ยวของกับผลผลิต
ของระบบนิเวศ (ecosystem productivity) ไดแก
การผสมเกสรพืช มูลคาเชิงปองกันภัย เชน การเปน
แนวกันชนของมลพิษการเปนแนวปะทะพายุการควบคุม
การชะลางพังทลายของดิน การสนับสนุนใหความรู
แกมนุษย การวิจัยทางการแพทยดวยการตระหนักถึง
องคความรูในเรื่องมูลคาของความหลากหลายทางชีวภาพ
จึงทำใหการประเมินมูลคากลายเปนเรื่องยุงยากที่ตอง
ใชลักษณะพิเศษในการประเมินโดยเฉพาะ และมักจะ
มองบริการของระบบนิเวศดานวัฒนธรรมไปอีกมุมหนึ่ง
ของความพยายามในการประเมินมูลคา อยางไรก็ดี
นักนิเวศวิทยาจะตองคิดอยูในใจเสมอวาวิถีชีวิตใน
ทองถิ่นตองมีสวนรวมที่สำคัญในการบำรุงรักษาการ
ทำงานของระบบนิเวศโดยเฉพาะคาแทนคุณระบบนิเวศ
ถึงแมจะเปนที่ตระหนักวา การใหบริการของระบบ
นิเวศมีคุณคาอยางมากตอระบบเศรษฐกิจและชีวิต
ความเปนอยูของประชาชน แตในการวิเคราะหเชิง
เศรษฐศาสตรและการเงินกลับพบวามูลคาของระบบ
นิเวศไมไดรับการประเมินอยางเหมาะสม มีชองวาง
ที่สำคัญ เชน ไมมีระบบตลาดและราคารองรับ ไมได
รับการสนับสนุนจากนโยบายพัฒนาเศรษฐกิจ คาใชจาย
ของภาครัฐในการบริหารจัดการเพื่อการอนุรักษมีจำกัด
และมีแนวโนมลดลงในสวนของผูที่ดำเนินการเพื่อ
อนุรักษและใชประโยชนอยางยั่งยืน เชน การจัดการ
ปาไม การทำการเกษตรอยางยั่งยืน การทองเที่ยว
เชิงนิเวศหรือธุรกิจสีเขียวก็ไมไดรับผลประโยชน
ตอบแทนที่เหมาะสมเมื่อเทียบกับกิจกรรมเศรษฐกิจ
11

19. หรือการตลาดในกระแสหลัก นอกจากนั้น ยังมี
ปจจัยประกอบอื่นๆที่ลดทอนแรงจูงใจการอนุรักษ
ระบบนิเวศโดยรวม
ดังที่ไดกลาวมาแลววา Constanza,et al. (1997)
ทำการศึกษาเพื่อประเมินมูลคาการใหบริการ
ของระบบนิเวศของโลกโดยระบุวามูลคา GNP ของ
ทั้งโลกเฉลี่ยราว 18,000 ลานลานเหรียญสหรัฐตอป
ในขณะที่การใหบริการของระบบนิเวศทั่วโลกมีมูลคา
ทางเศรษฐกิจเฉลี่ยสูงถึง 33,000 ลานลานเหรียญสหรัฐ
ตอป การประเมินมูลคาการใหบริการของระบบนิเวศนี้
เปนความพยายามที่ชวยสรางแนวคิดใหมเกี่ยวกับ
มูลคาทางเศรษฐศาสตรของระบบนิเวศและ
ทรัพยากรธรรมชาติ ซึ่งนำไปสูการพัฒนาเครื่องมือ
การจัดการในเชิงนโยบายเพื่อสรางรายไดหรือการ
จายคาบริการใหกับระบบนิเวศ (ตารางที่ 1)
ตารางที่ 1 การประเมินมูลคาระบบนิเวศของโลก
หนาที่ : เชน การกำกับควบคุม
แหลงที่อยูอาศัย/การผลิตเพื่อ
บริโภค-อุปโภค
โครงสราง
มูลคาจากการ
นำมาใช
ใชในการบริโภค:เชน
อาหาร ไม เชื้อเพลิง น้ำ
(ประปา,ชลประทาน)
ทรัพยากรทางพันธุกรรม
และยา
Nonuse values: เชน การ
ดำรงอยูของสรรพสิ่ง การรักษา
สายพันธุพืช-สัตว ความหลาก
หลายทางชีวภาพ มรดกทาง
วัฒนธรรม
มูลคาจากการ
ไมนำมาใช
โดยออม: เชน การปองกันรังสี
ยูวีบี เปนที่อยูอาศัยของสรรพ
ชีวิตการควบคุมอุทกภัยและ
มลพิษ การปองกันการกัด
เซาะดิน
โดยตรง: เชน การนันทนาการ
การขนสง ความสวยงามของ
ธรรมชาติ, การดูนก
ภาพที่ 4 การเชื่อมโยงระหวางโครงสรางและการ
ทำงานของระบบนิเวศบริการ นโยบาย
และมูลคาของระบบนิเวศ
ที่มา : Constanza, et al. (1997)
ระบบนิเวศ มูลคาพันลานเหรียญสหรัฐ
ชายฝง
ปาเขตรอน
ปาเขตอบอุน
ทุงหญา
ปาชายเลน
พื้นที่ชุมน้ำ
ทะเลสาบ
พื้นที่เกษตรกรรม
รวม
มหาสมุทร 8,318,000
12,568,000
3.813,000
894,000
906,000
1,648,000
3,231,000
1,700,000
128,000
33,268,000
12Protected Area Sustainability

20. 13

21. การดำเนินการ
แนวทางการดำเนินการโครงการ
คาแทนคุณระบบนิเวศในระบบนิเวศ
การดำเนินการคาแทนคุณระบบนิเวศโดยการ
วางแผนใหชุมชนในชนบทเปนหัวใจของแผนการ
ตอบแทนคุณระบบนิเวศทำใหรูสึกวา คาแทนคุณ
ระบบนิเวศเปนเครื่องมือการจัดการระบบนิเวศโดย
เฉพาะที่ใชในการแกไขความลมเหลวของการจัดการ
ความหลากหลายทางชีวภาพและผลกระทบเชิงลบใน
ระบบนิเวศ วัตถุประสงคของคาแทนคุณระบบนิเวศ
ประกอบดวยการสนับสนุนใหเกิดการพัฒนาอยางยั่งยืน
ผานการรูถึงคุณคาและบุญคุณของความหลากหลาย
ทางชีวภาพและระบบนิเวศที่มีตอมนุษยชาติความพยายาม
ของการพัฒนาคาแทนคุณระบบนิเวศนั้น ทายที่สุดก็
จะตองระมัดระวังในเรื่อง trade-offs คือ การที่จะตอง
เลือกเอาทางใดทางหนึ่ง เนื่องจากโครงการอนุรักษที่
สนับสนุนการสงมอบบริการของระบบนิเวศที่ตองการ
นั้นอาจขัดแยงกับการใหบริการของระบบนิเวศรูปแบบ
อื่นๆ หรืออาจเปนอุปสรรคตอกิจกรรมการพัฒนา
เศรษฐกิจของประเทศดานอื่นๆได
ดังนั้น สิ่งสำคัญที่จะตองพิจารณาการใชงาน
คาแทนคุณระบบนิเวศไมเพียงแตใชเปนการสรางแรง
จูงใจเพื่อการอนุรักษเทานั้น แตตองมีกิจกรรมมากกวา
การสรางแรงจูงใจใหเกิดการใชประโยชนระบบนิเวศ
ใหเกิดความยั่งยืนเหนือสิ่งอื่นใด คาแทนคุณระบบนิเวศ
ควรจะนำมาใชเพื่อสนับสนุนการพัฒนาอยางยั่งยืนใน
ชุมชนชนบทมากยิ่งขึ้น อีกนัยหนึ่งชุมชนที่อาศัยอยู
ในพื้นที่ที่ถูกกำหนดใหเปนแหลงบริการของระบบ
นิเวศควรที่จะนำเอาคาแทนคุณระบบนิเวศเขามา
ประยุกตใชในการพัฒนาชุมชน การวางชุมชนในชนบท
ใหเปนหัวใจของแผนการคาแทนคุณระบบนิเวศ และ
เหตุผลที่สำคัญที่สุด คือ การชำระเงินสำหรับบริการ
ของระบบนิเวศภายใตแนวคิดของวิถีชุมชนและการ
จัดการเชิงระบบนิเวศจะตองสามารถชวยใหบรรลุ
วัตถุประสงคของการอนุรักษและการทำมาหากิน
ของชุมชนรวมกับการชำระเงินคาแทนคุณระบบนิเวศ
ดังกลาว จึงควรกระจายลงไปในลักษณะที่เปนสิ่งจูงใจ
ทั้งเพื่อการอนุรักษระบบนิเวศและการพัฒนาชนบท
ในมุมมองการพัฒนาชนบทอาจจะมีความเหมาะสม
ที่จะพิจารณาวาระบบคาแทนคุณระบบนิเวศเปน
วิธีการใหรางวัลแกผูที่รักษาระบบธรรมชาติ ซึ่งวิถีชีวิต
ของชุมชนชนบทหรือในเมืองสมัยใหมยังตองพึ่งพา
อาศัยอยู การดำเนินการคาแทนคุณระบบนิเวศจึงเปน
การเชื่อมโยงไปถึงการตีมูลคาของความหลากหลาย
ทางชีวภาพที่มีอยูในพื้นที่ของชนบทที่ผูบริโภคในเมือง
สามารถใชสรางความรื่นรมยใหแกชีวิตไดเมื่อตองการ
นอกจากนี้ การวางแผนเพื่อการแทนคุณระบบนิเวศ
จะตองมีแผนการระดับทองถิ่นที่เกี่ยวของกับคาแทนคุณ
ระบบนิเวศในเกือบทุกกรณีของคาแทนคุณระบบนิเวศ
โดยผูที่ไดรับผลประโยชนและผูทำใหเกิดบริการของ
ระบบนิเวศมักจะอยูในพื้นที่เดียวกัน แมวาจะเปน
เรื่องยากที่จะปรับขนาดพื้นที่ทางนิเวศวิทยาและ
ขนาดพื้นที่ของการบริหารจัดการใหสอดคลองกันแต
ก็ยอมรับกันวาพื้นที่ลุมน้ำ (Watersheds) เปนตัวแทน
ของหนวยที่เหมาะสมสำหรับการพัฒนาโครงการ
คาแทนคุณระบบนิเวศ ดังนั้น จึงนับเปนจุดเริ่มตนที่ดี
สำหรับการคิดเกี่ยวกับการดำเนินการใชคาแทนคุณ
ระบบนิเวศในพื้นที่ลุมน้ำเปนหลัก
14Protected Area Sustainability

22. 15

23. สำหรับแผนการระดับนานาชาติที่เกี่ยวของกับ
คาแทนคุณระบบนิเวศนั้น คาแทนคุณระบบนิเวศได
ขยายขอบเขตที่เกินกวาแผนในระดับลุมน้ำ กลไกการ
พัฒนาที่สะอาด (CleaningDevelopmentMechanism)
ภายใตพิธีสารเกียวโตและโครงการ REDD (Reducing
Emissions From Deforestation and Degradation)
และ REDD plus เปนตัวอยางของโครงการคาแทนคุณ
ระบบนิเวศระดับนานาชาติอยางแทจริง โดยโครงการ
คารบอนในประเทศที่กำลังพัฒนาจะไดรับเงินจาก
ประเทศพัฒนาที่เปนผูกอมลพิษ ในขณะที่โครงการ
กลไกการพัฒนาที่สะอาด ไดรับคำวิพากษอยางนาสนใจ
นั้นก็มีความหวังวาจะเปนแนวคิดพื้นฐานที่เปนชองทาง
ที่นำไปสูการลงทุนที่ยั่งยืน โดยเสริมพลังความมุงมั่น
ผานระบบคาแทนคุณระบบนิเวศระหวางประเทศ
ซึ่งสามารถทำใหเกิดความเขาใจไดในสองระดับที่
แตกตางกันขึ้นอยูกับวาเรากำลังพิจารณาวาบริการของ
ระบบนิเวศที่มีความสำคัญในระดับโลก เชน การจัดหา
ขอมูลทางพันธุกรรม การควบคุมสภาพภูมิอากาศหรือ
บริการของระบบนิเวศที่มีผลกระทบมากกวาในระดับ
ภูมิภาค เชน การปองกันลุมน้ำ แนวปองกันพายุ การนำ
เอาทั้งสองระดับความสำคัญเขามาบูรณาการอยูในกรอบ
คาแทนคุณระบบนิเวศเดียวกันยอมหลีกเลียงไมไดที่
จะตองใชวิธีการแบบบูรณาการ เมื่อการเปลี่ยนแปลง
สภาพภูมิอากาศมีผลในการเพิ่มจิตสำนึกในระดับตนๆ
ของสาธารณชนทั่วโลกมากขึ้นอยางตอเนื่อง จึงเปน
โอกาสอันดีในการสรางแรงผลักดันใหมทั้งเพื่อทำให
เกิดการอนุรักษและเสริมความพยายามในการพัฒนา
ที่ยั่งยืน ความสนใจที่เพิ่มขึ้นในการกักเก็บคารบอน
และการอนุรักษคารบอนที่เก็บกักโดยธรรมชาติใน
โครงการ REDD+ สามารถนำมาใชเปนกาวที่สำคัญ
ในการดำเนินการโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศ
ในระดับสากล (InternationalPaymentforEcosystem
Services) ดวยการจัดตั้งตลาดสำหรับการปลอย
กาซคารบอนยอมมีเหตุผลที่ทำใหเชื่อไดวาวาระเรื่อง
การกักเก็บคารบอนอาจจะกลายเปนแหลงสำคัญของ
เงินทุนเพื่อการอนุรักษระบบนิเวศ อยางไรก็ตามความเชื่อ
ดังกลาวขึ้นอยูกับความสามารถของประชาคมระหวาง
ประเทศที่ทำใหบรรลุถึงฉันทามติเกี่ยวกับ วิธีการลด
ปริมาณการปลอยกาซเรือนกระจกจากการทำลายปา
และความเสื่อมโทรมของปาในโครงการ REDD+
ปจจุบันมีประเทศตางๆ ใหความสนใจเรื่องคาแทนคุณ
ระบบนิเวศมากขึ้น โดยเฉพาะกลุมประเทศลาตินอเมริกา
และกลุมประเทศแคริบเบียนมีการทดลองใชวิธีนี้เพื่อ
ทดสอบศักยภาพการจัดการทรัพยากรน้ำในลุมน้ำผาน
กลไกตลาด ซึ่งมีการจายคาชดเชยใหกับเจาของที่ดิน
ดานตนน้ำเพื่อคงไวหรือปรับปรุงรูปแบบการใชที่ดิน
เพื่อประโยชนดานสิ่งแวดลอมที่คำนึงถึงผูใชทายน้ำดวย
คอสตาริกาเปนประเทศหนึ่งที่มีการพัฒนาระบบ
คาแทนคุณระบบนิเวศมาอยางยาวนานกวาศตวรรษ
สำหรับประเทศในกลุมอาเซียนที่จะรวมตัวเปน
ประชาคมอาเซียนในเร็ววันนี้ กำลังเผชิญกับปญหาการ
พัฒนาดานเศรษฐกิจอยางรวดเร็ว และการขยายตัว
ของประชากร ซึ่งสงผลใหระบบนิเวศถูกทำลายอยางมาก
และมีกระแสการตื่นตัวดานการอนุรักษอยางกวางขวาง
องคกรระหวางประเทศหลายองคกรไดรวมกันจัด
ประชุมเชิงปฏิบัติการ เรื่อง คาแทนคุณระบบนิเวศ
เพื่อใหเปนเวทีในการแลกเปลี่ยนประสบการณและ
แนวคิดเกี่ยวกับการริเริ่มดำเนินงาน เรื่อง คาแทนคุณ
ระบบนิเวศ ในกลุมประเทศภูมิภาคเอเชียแปซิฟก
โดยมีผูเขารวมการประชุมซึ่งเปนผูแทนจากประเทศ
ตางๆ ในภูมิภาคเอเชีย ไดแก อินโดนีเซีย อินเดีย
ศรีลังกา เนปาล ฟลิปปนส เวียดนาม ลาว กัมพูชา
บทเรียนการดำเนินโครงการคาแทนคุณ
ระบบนิเวศลุมน้ำในประเทศตางๆ
16Protected Area Sustainability

24. บรูไน ฟจิ คาซัคสถาน และไทย การประชุมมี
วัตถุประสงค เพื่อรายงานความกาวหนาการดำเนินงาน
เรื่องคาแทนคุณระบบนิเวศของประเทศในภูมิภาค
และรวมสรุปบทเรียนวิเคราะหประเด็นทาทายในการ
ประเมินความตองการดานเทคนิควิชาการ การพัฒนา
ศักยภาพขององคกรกลไก รวมทั้งการสรางเครือขาย
คาแทนคุณระบบนิเวศในภูมิภาคและการจัดทำแผน
ปฏิบัติการเพื่อผลักดันการดำเนินการเรื่องคาแทนคุณ
ระบบนิเวศอยางตอเนื่องในประเทศตางๆ ในการประชุม
ครั้งนั้นหลายประเทศไดนำเสนอบทเรียนจากการริเริ่ม
ดำเนินงานเรื่องคาแทนคุณระบบนิเวศในประเทศตางๆ
ไดแก
ประเทศเวียดนาม
เวียดนามมีการออกกฎหมายวาดวยความหลากหลาย
ทางชีวภาพซึ่งบังคับใชเมื่อเดือน กรกฎาคม 2552
กำหนดใหมีการจายคาบริการที่ไดจากทรัพยากรชีวภาพ
และระบบนิเวศ มีโครงการนำรองในกิจการโรงไฟฟา
พลังน้ำและธุรกิจทองเที่ยวซึ่งทำสัญญาจายคาดูแล
รักษาระบบนิเวศ จำนวน 2.7 ลานเหรียญตอปใหกับ
ชุมชนจำนวน 2,700 ครัวเรือนและอยูระหวางการจัดทำ
แผนธุรกิจอีก 2 โครงการ วงเงิน 15 ลานเหรียญสหรัฐ
โดยรัฐบาลกลางและองคกรสวนทองถิ่นรวมกันบริหาร
จัดการและจัดสรรรายไดใหกับชุมชน
โครงการนำรองที่จังหวัดแลมดอง (Lam Dong)
เกิดขึ้นจากการที่รัฐบาลกำหนดเปาหมายการเพิ่มพื้นที่
ปลูกปาจาก 12.7 ลานเฮกตารในป 2008 เปน 16
ลานเฮกตารในป 2020 แตประสบปญหางบประมาณ
ดังนั้น โครงการคาแทนคุณระบบนิเวศจะเปดโอกาส
ใหภาคเอกชนสนับสนุนเงินทุนในการดำเนินงานการ
จายคาตอบแทนเปนลักษณะการจายตรง โดยชาวบาน
จะไดรับเงินรอยละ 80 องคกรปกครองสวนทองถิ่น
ไดรับรอยละ 20 ของมูลคาที่กำหนดไวในสัญญา
โครงการโรงไฟฟาพลังน้ำดานิมห (Danhim)
เวียดนามไดทำการประเมินมูลคาการใหบริการเชิงนิเวศ
ของปาไม โดยใชแบบจำลองจากการศึกษาของ
มหาวิทยาลัยเชียงใหม ประเทศไทย ในเบื้องตนพบวา
การอนุรักษปาตนน้ำชวยลดคาใชจายในการกำจัด
ตะกอน (2.45 ลานเหรียญสหรัฐตอป) และตนทุน
ปริมาณน้ำที่ใชในระบบ (1.06 ลานเหรียญสหรัฐตอป)
ปริมาณการสูญเสียหนาดินลดลง 4 เทา และอายุของ
โรงไฟฟาพลังน้ำดานิมห จะลดลงรอยละ 50 (30 ป)
หากไมมีปาตนน้ำ ขอสรุปจากการดำเนินโครงการ
พบวา การประเมินมูลคาการใหบริการเชิงนิเวศของ
ปาตนน้ำยังมีขอจำกัด แตถือเปนการสรางเครื่องมือ
เชิงประจักษที่ทำใหสาธารณชนผูประกอบการ และ
ผูกำหนดนโยบายมีความเขาใจที่ตรงกัน
ประเทศอินโดนีเซีย
การดำเนินงานเรื่องคาแทนคุณระบบนิเวศใน
อินโดนีเซียถือเปนเครื่องมือแบบสมัครใจในการจายคา
บริการของระบบนิเวศระหวางผูไดรับประโยชน และ
ชุมชนที่ทำหนาที่อนุรักษ (Provider) โดยประเทศ
อินโดนีเซียมีการดำเนินงานหลายรูปแบบ เชน การ
จัดการปาชุมชน การจายคาบริการใหชุมชนที่ดูแล
อนุรักษพื้นที่ตนน้ำ การจายคาชดเชยใหเกษตรกรที่
ปรับเปลี่ยนจากพืชเชิงเดี่ยวมาเปนเกษตรอินทรีย
การสนับสนุนการทองเที่ยวเชิงนิเวศ การพัฒนาระบบ
เกษตรบนพื้นที่สูง การพัฒนาตลาดซื้อขายคารบอน
แบบสมัครใจ เปนตน
17

25. โครงการ RUPES(RewardsforUseandShared
Investment in Pro-Poor Environmental Services)
เปนโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศที่สำคัญใน
ประเทศอินโดนีเซีย มีหลักเกณฑการใหรางวัลสำหรับ
การใหบริการของระบบนิเวศที่คำนึงถึงคนจนเปนหลัก
ตัวอยางโครงการ เชน การอนุรักษตนยางปา เพื่อการ
อนุรักษความหลากหลายทางชีวภาพของพืชและสัตว
โดยรัฐใหโรงงานและบริษัทผลิตยางรถยนตเปนผูให
รางวัลซึ่งมีผลทำใหการตัดไมลดลง นอกจากนี้ยังมี
โครงการคาแทนคุณระบบนิเวศลุมน้ำมอนตาลา
(Montala Basin) เปนหนึ่งในโครงการนำรองคาแทนคุณ
ระบบนิเวศของประเทศอินโดนีเซียโครงการไดจัดทำ
ขอตกลงรวมระหวางการประปาทองถิ่น กับชุมชน
ที่อยูอาศัยในเขตพื้นที่ตนน้ำมอนตาลา โดยบริษัทจะ
จัดสรรกำไรสุทธิประมาณรอยละ 1 เพื่อใหชุมชนใช
ในกิจกรรมอนุรักษปาตนน้ำ เชน การตรวจเฝายาม
ปองกันการลักลอบตัดไมทำลายปาและการอบรมให
กับประชาชน โครงการมีระยะเวลาดำเนินงาน 3 ป
ผลประโยชนที่บริษัทคาดวาจะไดรับคือการควบคุม
ปริมาณน้ำและการผลิตพลังงานไฟฟาขนาดเล็กรวม
ทั้งชุมชนมีรายไดเพิ่มขึ้น
ประเทศกัมพูชาอยูระหวางการเริ่มดำเนินงาน
แตมีปญหาการจัดการเรื่องความไมชัดเจนของ
กรรมสิทธิ์ในทรัพยากร การคิดคำนวณมูลคาทาง
เศรษฐกิจของการใหบริการของระบบนิเวศ การหา
ตลาดผูซื้อ และคาใชจายในการบริหารจัดการ ใน
ประเทศลาวไดริเริ่มโครงการคาแทนคุณระบบนิเวศ
ในโครงการอนุรักษแนวเชื่อมตอความหลากหลาย
ทางชีวภาพในอนุภูมิภาคลุมน้ำโขง (GMS-BCI) สวนใน
ประเทศพมาก็มีการริเริ่มในโครงการอนุรักษปาไม
บางโครงการ เชน การจัดการพื้นที่คุมครองขาม
พรมแดนกับประเทศไทยจะมีโครงการคาตอบแทนคุณ
ดำเนินการอยูดวย
18Protected Area Sustainability