2. Эмийн ургамалд агуулагдах тансаг үнэртэй,
анхилуун бодисыг Дорно, Өрнө дахины
анагаах ухаанд 2000 жилийн тэртээгээс
хэрэглэж байсан археологийн олдвор эртний
Египет, Арабын олон орноос олджээ. XVI
зуунд 20 орчим үнэртэн ургамлаас эфирийн
тос олворлож, 100 гаруй нэр төрлийн эрүүл
ахуйн үнэртэй ус үйлдвэрлэж, XVIII зуунд 120,
XX зуунд 1500 гаруй эфирийн тос олборлон
ашиглаж байв.
Эфирийн тосны хими судалгаа XIX зуунаас
эхэлсэн бөгөөд Оросын эрдэмтэн А. М.
Бутлеров даацтай судалгаа хийж эхэлжээ.
3. Ургамлын аймгийн дотроос Уруул цэцэгтэн,
Нийлмэл цэцэгтэн, Шүхэр цэцэгтэн, Нарс,
Арц, далайн овогтонд эфирийн тос үлэмжхэн
агуулагддаг. Эфирийн тос цагаан цаасан дээр
толбо үүсгэхгүй, наркозын эфир шиг амархан
уурших ба уснаас хөнгөн, содон анхилуун
үнэртэй зэрэг шинж чанараар өөх тосноос
ѐлгаатай. Эфирийн тосыг анагаах ухаан, хүнс
хөнгөн
үйлдвэр,
ѐлангуѐа
тансаг
үэртэн(парфямер),гоо сайхан(косметик),архи
дарс, нийтийн хоол, ундаа жимс, ногоонй
үйлдвэрүүдэд өргөн ашигладаг.
4. Үнэртэй
•
•
•
усны
тухайд.
Үнэртэй ус нь өөрийн найрлагаасаа шалтгаалж хэрэглэх тохиолдол ,зориулалт
нь өөр өөр байдаг. Түүний найрлагад alcohol болон нэрмэл ус анхилуун
үнэрийн охь зэрэг ордог байна. Охьны орцоос шалтгаалж тухайн үнэртэй усны
үнэрээ удаан хадгалах чадвар нь тодорхойлогддог бөгөөд дотроо дөрөв
хуваагддаг. Үнэртэй ус: охьны найрлага нь хамгийн их буяу 15%-25%, alcohol
-ийн цэвэр орц нь 96%, үнэрээ удаан хадгалах чанар нь 5-7 цаг
онцлог шинж : охьны найрлага их учир үнэрээ хамгийн удаан хадгалдаг. Хэт
мэдрэмтгий биш , үнэртний ѐмар нэг харшилгүй хүнд тохирно.
тохиромжтой үе: шөнийн гоёл.
Eaux de parfum : охьны найрлага нь 10%-15% , alcohol -ийн цэвэр орц нь 8590%
,
үнэрээ
хадгалах
чадвар
нь
5
цаг
орчим.
онцлог шинж: үнэртэй ус шиг хүчтэй биш учраас 6 орчим газар багаханаар
түрхэх. тохиромжтой үе: үдээс хойш.
Eaux de toilette: охьны найрлага 5-10%, alcohol -ийн цэвэр орц 80-85% ,3 цаг
орчим үнэрээ хадгална. онцлог шинж: хэрэглэхэд хамгийн тохиромжтой
бөгөөд үнэр нь хүртэл шингэч сайтай байдаг. тохиромжтой үе:үдээс хойш
Eaux de cologne : охьны хэмжээ 3-5%, alcohol 75-80%, үнэрээ хадгалах хугацаа
нь хамгийн богино буяу 1 цаг ям. онцлог шинж: ихэнх найрлага нь нэрмэл ус
болон alcohol учраас үнэрээ хадгалахдаа муу. Анхлан үнэртэй ус хэрэглэж
байгаа хүмүүст тохиромжтой. тохиромжтой үе: үдээс өмнө
7. • Эфирийн тос ургамлын амьдралын үйл
ажиллагаанд тухайлбал: эс, эдийн бодисын
солилцоог
идэвхжүүлэх, тансаг амт,
үнэрээр тоос хүртээгч эрвээхэй шавьжийг
урин дуудах, нарны хэт халалт, ус чийг
алдах, халдварт өвчин үүсгэгч ѐн, нѐн,
мөөгөнцрийн өсөлт хөгжилтийг саатуулан
устгах бактерицид, фунгицид, простоцид,
инсектцид зэрэг эмчилгээ сувилгаа, эрүүл
ахуй ариун цэврийн олон талын ашигт
үйлчилгээтэй.
8. Эфирийн тос(Olea aetherea)-ны химийн
бүрэлдэхүүнд
нүүрс-устөрөгч(терпен)
хүчилтөрөгчтэй(терпеноид)
нэгдлүүд,
тодруулбал: нүүрс-устөрөгч, спирт, кетон,
альдегид, фенол, лактон, хүчил, энгийн ба
нийлмэл эфир зэрэг олон ѐнзын шим нэгдлүүд
оролцдог.
Эфирийн тос ургамлын үндэслэг, үндэслэг иш,
иш, нахиа, найлзуур, цэцэг, навч, иш, үндэсний
гадаргуунд үс, өргөс, шүүслэг бундуу
хэлбэртэй орших эфирийн тосыг экзогений
гаралтай, харин ургамлын дотор суваг, уут
үүсгэн орших эфирийн тосыг эндогений
гаралтай эфирийн тос гэнэ.
10. Хуш, нарс, гацуур, жодоо, хар модны эфирийн
тос тухайн модны төрөл, зүйлийн онцлогоос
шалтгаалан тэдгээрийн эфирийн тосыг хэрэглэх
технологийн чиглэл өөр өөрийн өвөрмөц
онцлогтой байдаг. Жишээлбэл, нарсны
эфирийн тосыг амьсгалын замын ба хамар,
хоолой, ѐлангуѐа уушигны сүрьеэ өвчин
эмчлэх эм бэлдмэл, эрүүл ахуйн зориулаттай
үнэртэн, гоо сайхан, савангийн үнэртэн,
будгийн маажин тосны үйлдвэр, эмнэлэг,
сургууль, биеийн тамир, спортын танхим
зэргийн агаарыг амьсгалын халдварт өвчин
тараагч ѐн, нѐнгаас ариутгах, гэр орон, албан
тасалгааны
агаарыг
озонжуулж,
хүчилтөрөгчөөр баѐжуулах замаар цусны
улаан цогцосыг нөхөн сэргээх зэрэг олон
чиглэлээр ашигладаг.
11. Гацуурын эфирийн тосыг үнэртэн, гоо сайхан,
саван, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн бүтээгдэхүүнд
өргөн хэрэглэдэг.
Хар модны эфирийн тос тансаг үнэртэн, гоо
сайхан, эрүүл ахуйн товарын үйлдвэрлэлд
хэрэглэх боломжтой. Шилмүүст моддын
дундаас
жодооны
эфирийн
тос,
бальзам(шингэн давирхай ), эм, үнэртэн гоо
сайхны үйлдвэрүүдэд онцгой үнэлэгддэг.
Жодооны эфирийн тосонд нарс, хуш, зэрэг
шилмүүст модноос их агууламжтай камфор
агуулагддаг.
12. Монголчуудын “амь тариа” гэж нэрлэдэг
камфорыг зүрхний ажиллагаа идэвхжүүлж,
тайвшруулах тариа бэлтгэх, үнэртэн гоо
сайхны үйлдвэрүүдэд өргөн ашигладаг.
16. Дэлхийд 130 гаруй төрлийн эфирийн тосны
ургамал байдаг. Монголд гэхэд 60 гаруй
төрлийн унаган ургамал нь ургадаг, хагас нь
шарилж. Мөн эфирийн тос гаргадаггүй 300
орчим ашигт ургамал байдгаас 100 гаруй
төрлийн цайны ургамал Монголд байдаг .
Цайны ургамлууд өөр өөрийн гэсэн
увдистай бөгөөд ихэнх нь стресс тайлах,
мэдрэлийн системийг сэргээхэд сайн. Энэ
мэт олон үнэрт ургамлууд байна.
19. Үнэртэн ургамлын судлал буяу Терпеноид"
хими гэдэг чиглэлийг монголд С. Шатар
гэдэг хүн дагнан судалдаг.
Терпенонд гэдэг нь үнэртэн ургамалд
тансаг үнэрт эфирийн тос буюу
ургамлаас ууршиж байдаг хийн чанартай
зүйлийн нэр. Анагаах ухаанд эфирийн тосыг
терпетиний тос гэж нэрлэдэг. XIX зуунд
Немцийн скипидар гэсэн үгнээс Терпен нэр
үүсчээ.
21. Бас ганга ургадаг газар ханиад томуу
“тогтдоггүй”Ерөө,
Бугантад
амьдардаг
хүмүүс ерөөсөө өвчилдөггүй. Тэндэхийн
агаар эмийн ургамлын үнэртэй. Бороо
орчихвол хөрсөнд нь тэр үнэр шингэнэ.
Ингээд тэр хавь орчмын газар нэлдээ
сайхан үнэрээр тэтгэгдэж байдаг. Түүнчлэн
их нарстай газар мөн сайхан үнэртэй
байдаг. Эфирийн тос ѐлгарч байгаа
болохоор тэр. Гандан хүртэл ханиадны эсрэг
үйлчилгээ үзүүлж байгаа ям. Үргэлж ѐмаан
арц уугиулдагтай холбоотой.
22. Ямаан арц
•
Шивэр буяу Ямаан арц. Латинаар: Juniperus sibirica
Burgsd.
нь
Агарууны
(Cupressaceae)
овогт
багтдаг. Ямаан арц нь 1,5 метр хүртэл ургадаг сөөглөг
шилмүүст мод. Богинохон мөчиртэй, жижигхэн зүү
хэлбэрийн шилмүүстэй, өвөлд тэсвэртэй, бүрхүүл
бүхий бөмбөлөг хэлбэрт шошгойн үр боловсорч
дуусахад моджин хатуурдаг. Ямаан арц 5-р сарын
сүүлээр цэцэглэж, 9-р сард үр нь боловсорно.
Харьцангуй урт 600 хүртэл наслах тохиолдол байдаг.
•
Гол тархалт нь баруун төв зүүн Ази, ойрх дорнодын
нутгаар байдаг ч бас европын орнуудаар ч бас
ургадаг. Манай оронд Хэнтий, Хангай, Хөвсгөл
аймгуудаар шилмүүст ойн дээд захаар, сарьдаг, хад
чулуунд болон ой дотор хэсэг бүлгээр тархан ургана.
Манай нутагт 4 зүйлийн арц ургадгаас хамгийн их
тархалттай нь ѐмаан арц ям. (хуурамч арц, хонин
арц, дагуурын арц). Ойн дунд дээд хэсгээр голдуу
чийглэг цас их унадаг, хөнгөн сийрэг хөрсөнд сайн
ургадаг.
•
Хуш, шинэс, нарс, хусан холимог ойд гол төлөв
далайн төвшнөөс дээш 2200 метрт ургана. Үндэс
сайтай, хүйтэнд тэсвэртэй. Арц үр мөчрөөр үрждэг.
Мөчрөөр тарималжуулж ногоон байгууламжинд
ашиглах бололцоотой.
23. Усан дээр лаа асаагаад дээр нь ганганы
тосноос нэг дусаачихаар тэр аѐараа ганга
үнэртдэг ба Ганга шархыг эдгээдэг бинол
гэдэг бодис агуулсан байдаг болохоор
үнэрлэж байвал ашиг тустай ганганы тосыг
гангаас ѐлгаж авдаг. Гангатай төстэй
ургамал бол ѐншуй иймэрхүү ургамлуудыг
цонхон дээрээ тарьчихвал тасалгааны агаар
цэвэршүүлэхээс гадна хүнсэнд хэрэглэж
болно.
25. Одоо хэрэглэгдэж байгаа олон бvтээгдэхvvн тэр
дундаа vнэртэй ус, косметикийн найрлаганд
эфирийн тос агуулагддаг.
Лаванда
–
Биеийн
эсэргvvцлийг
сайжруулж, элдэв хѐмрал стресс болон
нойргvйдлийн эсрэг, шарх анихад голлон
хэрэглэгддэг.
Зандан мод – Шарх эдгэхэд, биеийн эсэргvvцэх
чадварыг дээшлvvлэхэд, бююрний ювчинд мюн
нойргvйдэл, цистит ювчнийг анагаах чадвартай.
Розмарин - Yрэвслийн эсрэг, шээс бююрний
ююрчлюлтюнд сайн. Гэхдээ жирэмсний эхний 5 сард
болон юндюр даралттай vед хэрэглэхгvй байхыг
зювлюж
байна.
Балжингарав – Тайвшруулах, стресс тайлах
харшилын
эсрэг
vйлчилгээ
vзvvлдэг.
31. Ойн жимсний найрлагад ѐмар ч химийн бодис ордоггүйн дээр илчлэг
бараг агуулдаггүй. Үүнээс гадна биед шаардлагатай амин дэмийг өгнө.
