Лекц-3

1. Товч агуулга лекц №3
• Нүүрс ус
• Нүүрс усны ангилал
• Нүүрс усны гүйцэтгэх үүрэг

2. • Нүүрс-ус нь полигидроксилальдигед буюу
кетон юм. (СН2О)n гэсэн ерөнхий
томъёотой.
• Нүүрс-усны хамгийн энгийн жишээ
С6Н12О6. Зарим нүүрс-устөрөгчид N,P,S-г
агуулсан нэгдлийг агуулдаг. Биосферт
хамгийн өргөн тархдаг нь ургамлын
цардуул, глюкозын бусад полимер орно.

3. • Нүүрс –усыг олон янзаар ангилна.
• Нүүрс усыг хүнсний үнэт чанараар нь:
– шимэгддэг (моносахарид, дисахарид, цардуул
ба гликоген),
– шимэгддэгүй (целлюлоз, гемицеллюлоз,
инулин, пектин, гумми ба салст) гэж хоёр
ангилна.

4. • Моносахаридаас бусад шимэгддэг нүүрс ус
хоол боловсруулах замд задарч глюкоз
үүсгэх, өөх тосонд хувирах бөгөөд эсвэл
гликоген байдлаар нөөцлөгдөнө. Глюкоз нь
хүний бие махбодийн энергийн хэрэгцээг
хангаж цусаар эргэлдэж байдаг нүүрс –ус
бөгөөд хэвийн хэмжээгээрээ 80-120 мг/%
байдаг. Хэрэв хоол хүнсээр бага хэмжээний
нүүрс ус авч байвал гликогенд хувирч
түүний задралаар глюкоз үүснэ. Сахароз,
глюкоз, фруктоз, эслэг ба пектиний
бодисууд үр жимсний нүүрс ус болно.

5. • Нүүрс-усыг бүтцээр нь
–энгийн буюу моносахарид,
–нийлмэл буюу полисахарид гэж хоёр
ангилна.

6. • Гидролизод ордоггүй нүүрс усыг энгийн гэх
бөгөөд альдегидийн бүлэг агуулж байвал
альдоз, кетоны бүлэг агуулж байвал кетоз гэнэ.
Моносахаридын молекул дахь нүүрстөрөгчийн
атомын тоогоор триоз, тетроз, пентоз, гексоз
гэж ангилна.
• Гидролизод орохдоо энгийн нүүс – ус үүсгэн
задардаг бодисыг нийлмэл нүүрс – ус буюу
полисахарид гэнэ. Полисахаридыг сахартай
төстэй бага молекулт нүүрс – ус буюу
олигосахарид, өндөр молекулт, сахартай
төсөгүй нүүрс – ус буюу полисахарид гэж хоёр
хуваана.

7. Нүүрс усны ангилал
• -Моносахарид
• -Олигасахарид
• -Полисахарид

8. Моносахарид
• Ихэнх полисахаридад 1С буюу нүүрстөрөгчийн атом
ОН бүтэцтэй холбогдсон байдаг. Үлдсэн С-н атом
карбонилын бүлэг агуулдаг. Хэрвээ карбонилын
бүлэг нь хэлхээний төгсгөлд байрлавал уг
моносахаридыг альдегид буюу альдоз гэж нэрэлдэг.
Хэрвээ корбанилын бүлэг нь аль 1 нь өөр байрлавал
кетон гэж нэрлэнэ. Энгийн моносахарид нь 3
атомаас тогтвол приозо ба глицерины альдегид
альтриозо мөн болно.
• С4-тетрозо
• С5-пептозо
• С6-гексазо
• С7-гептазо . ... гэх мэт

9. • Альфа нуклейн хүчлийн чухал генозын
уламжлал нь нүүрсусны солилцоон дах
завсрын бүт болдог. Ихэнх моносахарид нь
цагаан өнгөтэй талст бодис байдаг. Усанд
сайн уусдаг. Харин туйлгүй уусгагчид
уусдаггүй. Чихэрлэг амттай.
• Моносхаридын энгийн жишээ бол
С6Н12О6 юм. Ихэнх организмд энергийн
чухал эх үүсвэр болдог.

11. • Харин энгийн альдиоз болон глицерины
альдегид нь зөвхөн 1 асмитрик С-н атом
агуулдаг. Бие биеэндээ толин тусгал
байдлаар орших 2 өөр стерио изомерүүд
байдаг. Альдозо нь 4 нүүрстөрөгч атом
агуулдаг. Бие биеэндээ толин тусгал
байдлаар орших 2 өөр стерио изомерүүд
байдаг. Альдозо нь 4 нүүрстөрөгчийн атом
агуулдаг учираас 16 өөр стеоро изомер
үүсгэдэг.

13. • Моносахаридаас хамгийн түгээмэл
хэрэгцээтэй, ач холбогдол ихтэй нь глюкоз,
фруктоз, галактоз, арабиноз, D-рибоз
байдаг.

14. Глюкоз – Усан үзмийн сахар
• Глюкоз нь хүний бие махбодын энергийн
хэрэгцээг хангаж цусны сахарын ихэнхийг
бүрдүүлдэг нүүрс ус юм. Цусан дахь
глюкозын хэвийн агууламж 80-120 мг/%
байдаг учраас хоол хүнсээр бага хэмжээний
нүүрс ус авч байвал гликоген задарч глюкоз
нь зарцуулагдана. Глюкоз чөлөөт байдлаар
усан үзмэнд 8%, чавганд 6%, зөгийн баланд
36% хүртэл агуулагдана.

15. Фруктоз – Үр жимсний сахар
Фруктоз цэвэр байдлаар зөгийн баланд 37%,
усан үзмэнд 7,7%, алиманд 5.5% агуулагдах
ба сахарозын молекулын үндсэн бүрдэл
болно.
Бусад моносахаридууд
• Сүүний үндсэн нүүрс –ус болох лактозын
молекулыг бүрдүүлэхэд оролцдог галактоз
нь хэвлээр явагчдын сүү, ургамлын эд эсэд
агуулагдана.
• Арабиноз нь шилмүүст ургамал,
манжингийн шахдаст агуулагдаж пектиний
бодис, салст, гумми болон
геммицеллюлозын найрлагад орно.

16. • Модны сахар – ксилоз нь хөвөнгийн үрийн
хальсан бүрхүүл, эрдэнэшишийн голонд
агуулагдах ба пентозаны молекулын бүтцэд
оролцоно. Ксилоз нь фосфортой нэгдэж нүүрс
–сны хувирлыг нөхцөлдүүлдэг идэвхтэй
нэгдэлд хувирна. Моносахаридуудаас D-рибоз
нуклеин хүчлийн найрлаганд ордог өвөрмөц
сахар юм. Өөрөөр хэлбэл энэ нь удамшлын
мэдээлэл дамжуулдаг РНХ, ДНХ-ийн
найрлаганд ордог биологийн үүрэг өндөртэй
сахар болно.Үүнээс гадна АТФ, АДФ-ийн
найрлаганд орж эдгээр бодисын
тусламжтайгаар амьд бие мах бодид энерги
хуримтлагдахад онцгой үүрэг гүйцэтгэнэ.

17. • Олигосахарид нь глюкозидын холбоогоор
холбогдсон 2-10 моносахаридын нэгж
бүхий хэлхээнээс тогтдог. Ди, три гэх мэт
сахарид 10 хүртэл үргэлжилнэ.
• Полисахарид нь моносахаридын 1ж бүхий
урт хэлхээнээс тогтдог. Эдгээр нь шугаман
эсвэл салбарласан бүтэцтэй байж болно.
Ихэнх полисахарид нь 1 төрлийн
моносахаридаас тогтсон байдаг. 2 буюу
түүнээс дээш моносахарид гетросахарид
болно.

18. ОЛИГОСАХАРИД
• Олигосахаридыг саахартай (моно-, дисахарид
маягийн) төсөөтэй полисахарид гэж үздэг
бөгөөд түүний молекулд 2-10 моносахаридын
үлдэгдэл гликозидын холбоогоор холбогдож
орно. Гидролизоор үүсч байгаа
моносахаридын тоогоор нь дисахарид,
трисахарид, тетрасахарид гэх мэтээр нэрлэх
бөгөөд дисахаридууд хамгийн түгээмэл
тохиолдоно.
• Гидролизийн урвалаар моносахаридын 2
үлдэгдэл болон задардаг нүүрс-усыг
дисахарид гэнэ.

19. • Дисахарид нь полисахаридын бүрдэл
болохоос гадна хоол, тэжээлийн эх
булаг болж байдаг. Дисахаридыг дотор
нь ангижирдаг, ангижирдаггүй гэж хоёр
хуваана..
• Ангижирдаг дисахаридууд нь хагас
ацеталийн гидроксид бүлэг агуулах ба
үүнд лактоз, мальтоз, целлобиоз орно.

20. Мальтоз
• Мальтоз нь a-глюкопиранозил – (1,4)-a-
глюкопираноз бөгөөд цардуул, гликогенийг
амилазаар үйлчлэхэд завсрын бүтээгдэхүүн болж
үүснэ.
• Ма льтозын гинжний баруун төгсгөлд байгаа ОН
бүлэг нь чөлөөтэй альдегидийн бүлэг болдог
учраас ангижрагч төгсгөл гэж нэрлэнэ. Мальтоза
нь ангижрагч сахар учраас янз бүрийн
исэлдүүлэгчидтэй урвалд орохоос гадна,
алдегидтай ижил урвалын идэвхтэй байна. 4 дэхь
С дээрх О нь хоёр дахь гинжтэй холбогдож байгаа
учраас фураноз хэлбэрийн цагираг үүсэх
боломжгүй байдаг.

21. • Цардуулыг b-амилаз ферментээр задлах
замаар мальтозыг гаргаж авч болно.
Цардуулын хагас задралын дүнд үүсдэг боловч
мальтоз нь ургамалд маш бага хэмжээгээр
агуулагддаг юм. Үр тариа, ялангуяа арвайг
соёолуулах үед цардуулаас мальтоз үүснэ.
Үйлдвэрлэлийн аргаар мальтоз гаргаж авахад
Bacillus – ийн төрлийн бактераас гаргаж авсан
b-амилаз ферментийг гол төлөв ашиглах
боловч арвай, шар буурцаг, амтат төмсний b-
амилазыг ашиглах тохиолдол бий. Мальтозыг
хүнсний бүтээгдэхүүнд сул чихэрлэг амт үүсгэх
зорилгоор хэрэглэнэ

22. Лактоз
• Дисахарид лактоз гол нь сүүнд дангаараа
тохиолдох бөгөөд нийлмэл нүүрс – усны бүтцэд
орох нь ховор. Сүүн тэжээлтэн амьтны зүйлээс
хамааран тэдний сүүн дэх лактозын хэмжээ 2-8.5%
байна. Үнээ ба ямааны сүүнд 4.5-4.8%, эхийн
сүүнд 7% лактоз агуулагдана. Сүүн тэжээлтэн
амьтдын үр төл өсөлт, хөгжлийг энергээр хангах
гол нүүрс ус нь лактоз юм. Нялх хүүхдийн хувьд
хөхөөр хооллож байх үедээ авч байгаа
энергийнхээ 40%-ийг лактозоос авна. лактозыг
энергийн эх сурвалж болгон ашиглахын тулд
эхлээд түүнийг D-глюкоз, D-галактоз гэсэн 2
ширхэг моносахарид болгон задална.

23. Сахароз
• Сахароз гэдэг нь бидний өдөр тутам хэрэглэдэг нүүрс ус
бөгөөд хүн дан сахараас гадна бусадбүтээгдэхүүнээр
дамжуулан жилд 20 кг сахароз хэрэглэдэг гэсэн тооцоо
гарч байна. Сахарозын молекул a-D-глюкопиранозил, ба b-
D-фруктофуранозилийн цагирагнаас тогтоно. Сахарозын
молекулд орж байгаа 2 дисахар нь хоёулаа ангижирдаггүй
төгсгөлөөрөө холбогддог учраас ангижирдаггүй дисахар
болно.
• Арилжаанд гарч байгаа сахарыг чихрийн нишингэ,
чихрийн манижин гэсэн үндсэн 2 төрлийн түүхий эдээс
гаргаж авдаг юм. Гэхдээ чихрийн манижинд сахарозоос
гадна трисахарид – раффиноз (сахароз дээр дахин 1
ширхэг D-галактозилийн цагираг холбогдсон байна),
тетрасахарид – стахиоз (раффиноз дээр дахин нэг ширхэг D
– галактозил холбогдоно) зэрэг олигосахаридууд
агуулагдана.

24. • Худалдаанд гарч байгаа бор сахарыг гаргаж
авахдаа элсэн чихрийн цагаан талстыг
мелассаар өнгийг нь хувиргасан байдаг бөгөөд
өнгө нь цагаан шаргалаас бор хүрэн хүртэл янз
бүр байдаг. Чихэрлэг бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлд хэрэглэж байгаа сахар нь
нунтагласан сахароз байдаг. Найрлагад нь
эрдэнэ шишийн цардуул 3% агуулагдах бөгөөд
энэ нь хатах, наалдахаас сэргийлнэ. Чихрийн
үйлдвэрт хэрэглэдэг сахарыг гаргаж авахдаа
сахарозын маш нарийн ширхэгтэй талстыг
инвертний сахарын ханасан уусмал болон
эрдэнэшиш, мальтодекстриний сиропд хийдэг.

25. • Хүнсний үйлдвэрт түүхий эд болгон
хэрэглэдэг ихэнх сахарыг талстжуулаагүй
усан уусмал байдлаар зөөвөрлөж
хэрэглэдэг ажээ. Сахароз болон молекул
жин багатай олонх нүүрс уснууд уусах
чанар, гидрофил чанар өндөртэй учраас
осмос чанар өндөртэй концентраци
өндөртэй уусмал үүсгэдэг. Зөгийн бал шиг
концентраци өндөртэй нүүрс усыг
хэрэглэхэд зөвхөн амтлагчийн үүрэг
гүйцэтгээд зогсохгүй өөрөө хамгаалагч,
нөөшлөгч бодисын үүрэг гүйцэтгэдэг юм.

26. Нүүрс-ус нь амьд организмд 5н
чухал үүрэгтэй.
1. Хэрвээ задарвал энергийн эх үүсвэр байдаг.
2. Бусад эсийн бүрэлдэхүүн хэсгийн
нийлэгжүүлэхэд нүүрстөрөгчийн /С/ эх үүсвэр
болдог.
3. Химийн энергийг нөөцлөх 1 хэлбэр
4. Эд эсийн бүтэцийн үндсэн элемент болдог.
5. Дархлааны процесст оролцож хамгаалах
үүрэгтэй.