1. Хувьсал. Генийн, геномын,
хромосомын мутаци

3. ХУВЬСАЛ
Амьд байгальд байгаа нэг популяцид буюу нэг зүйлд
хамаарах бүлэг амьтан, ургамал нь өөр хоорондоо
маш олон шинжээр ялгарч байдаг.
 Энэхүү ялгаат байдлыг бүхэлд нь хувьсал гэнэ.
Хувьсал нь завсарлагтай ба завсарлагагүй гэж
байна. Завсарлагагүй хуьвсах шинжүүдийн илрэл нь
олон генүүдийн хам үйлчлэл нөхцөлдөхөөс гадна
орчны нөлөөнөөс ихээхэн хамааралтай.
 Энд оролцож байгаа генүүд ганц ганцаараа бол тун
бага үүрэгтэй байх боловч хамсан үйлчилж байгаа
тохиолдолдоо ихээхэн нөлөөтэй байдаг.


4. ГАДААД ОРЧНЫ НӨЛӨӨ
Нэгэн биеийн хөгжлийн эцсийн үр дүн ямар
байх нь удамзүйн, онтогенезийн, орчны 3 хүчин
зүйлийн нөлөөний нийлбэр дүнгээс хамаардаг.
 Аливаа бие махбодын шинж чанар , түүний
физиологийн боломж чадвар ихээхэн хэлбэлзэлтэй
байдаг.
 Генотип нь бие махбодид бий болох ерөнхий
боломжыг агуулах бөгөөд энэ нь онтогенез хөгжил
явагдах орчны нөхцөлөөс шалтгаална.
 Үнэн хэрэгтээ генотип бол тэр амьд биеийн
хөгжлийн ерөнхий программ юм.


5. ФЕНОТИП ХУВЬСАЛ

6. ГЕНОТИПЫН НОРМ
Энэ программын биелэгдэх нь гадаад орчноос мөн
хамаарна.

Удамшлын шинж тухайн биеийн амьдарч
хөгжих орчныхоо нөхцөлөөс хамаарч тодорхой
хэмжээнд хэлбэлзэн өөрчлөгдөх чадвартай.
Үүнийг генотипын чадварын норм гэдэг.
 Энэ норм нь хүн бүхэнд адилгүй. Мэдрэл сэтгэцийн
онцлог, оюун ухааны чадвар, зан төрхийн байдал
зэрэг хувь хүний төлөвшлийг тодорхойлогч шинж
нь хүн хүнд ихээхэн ялгаатай.


7. УДАМШИХ БА УДАМШДАГГҮЙ ХУВЬСАЛ
Бие махбодын генотип өөрчлөгдөхгүй хувьсах
үзэгдлийг үл удамших буюу модификаци хувьсал
гэнэ.
 Энэ хувьсал нь гадаад орчны нөлөөнд дасан
зохицоход чиглэгдсэн байдаг.
 Энэ хувьслынүед удмын материал өөрчлөгдөхгүй
тул удамшдаггүй ба фенотип өөрчлөлт гэнэ.
 Мөн комбинатив хувьсал гэж бий бөгөөд энэ
хувьсал нь генийн бүтэц өөрчлөгдөхгүй, хромсом
ба генүүдийн шинэ найрал хоршлоор үүснэ.


8. КОМБИНАТИВ ХУВЬСАЛ
Комбинатив
хувьслын олон хувилбар
бол
герерозис бөгөөд үүний үр дүнд янз бүрийн үүлдэр
сортын амьтан, ургамал, зүйлийн амьдрах чадвар
дээшилдэг байна.
 Энэ нь эрлийзжүүлэлтийн хүч гэж нэрлэгддэг ба
одоо ХАА-д өргөнөөр хэрэглэж байна.
 Гадаад ба дотоод орчны хүчин нөлөөгөөр удмын
материалд гарах гэнэтийн өөрчлөлтийг мутаци
гэнэ.
 Мутаци үүсэх явцыг мутагенез үүсгэж байгаа хүчин
зүйлийг мутаген гэнэ


9. ХУВЬСАЛ

10. МУТАГЕНҮҮД
Мутагенийг экзомутаген ( гадаад орчны нөлөө),
эндомутаген (дотоод орчны
буюу уг биеийн
бодисын солилцооны бүтээгдэхүүн) гэж ангилж
болохоос гадна физикийн, химийн, биологийн
мутагенгэж ялгаж үздэг.
 Физикийн
мутагенд: цацраг туяа, цахилгаан
соронзон орон, температурын нөлөө зэрэг багтана.
(ген ба хромсомын бүтцийггэмтээх гол үйлчлэлтэй )
 Химийн мутагенүүдэд: байгалийн ба органик бус
нэгдлүүд,боловсруулах,үйлдвэрийн,бүтээгдэхүүнүү
д, эмийн зүйлс зэрэг нь орно.


11. БИОЛОГИЙН МУТАГЕНҮҮД
(амин группыг таслах, нуклеотидыг алкижуулах
үүрэгтэй)
 Биологийн мутагенүүдэд: вирусын бус паразитууд
(микоплазм,
бактери,
риккетси),
вирусууд,
шимэгчдийн бодисын солилцооны бүтээгдэхүүнүүд
орно.
 Биологийн мутагенүүдийн гол үйлчлэл нь:
Вирусын ба вирусын бус паразитууд бөгөөд тэд н
халдварын мутагенезийн шалтгаан болдог


12. ХУВЬСАЛ

13. МУТАЦИЙН АНГИЛАЛ
Мутацийн
ангилал
:
Мутаци
ньүүсэх
шалтгаанаараа зөнгөөрөө үүсэх ба нөлөөгөөр үүсэх
гэж ангилагддаг.

Мутацыг генотипын өөрчлөлтийг харгалзан
удамшлын
бүтцийн
ямар
түвшинд
үүсэж
байгаагаар геномын, хромсомын, генийн мутаци
гэнэ.
 Хромсомын
тооны
өөрчлөлтөөр
үүсэх
мутацийггеномын
мутац
гэнэ.
Полиплоиди,
гаплоиди, анэуплоиди гэсэн хэлбэрүүдтэй.


14. ГЕНОМЫН МУТАЦИ
Геномын мутацийн гол шалтгаан нь

а. Хромсомын үл салалтын улмаас гомолог
хромсомууд цугтаа нэг эс руу орох
 б. Анафазын үед нэг юм уу хэдэн хромсом хоцорч
улмаар шинэ үүсэх эсдээ очиж чадахгүй үлдэх зэрэг
орно.
 Полиплоиди - гаплоидын тоо нэмэгдэж олон болохыг
хэлнэ.
 Гаплоиди - тооны хромсомтой амьтан нь амьдрах
чадвар муутай. (Торгоны хүр хорхой орно)


15. 
Анэуплоиди: аль нэг хромсомын тоо олшрох буюу
цөөрөх үед үүснэ. Жишээ нь 2n+1 , 2n-1 г.м. 21-р
хромсомын гурвалаар Дауны өвчин, ганц Ххромсомтой бол Тернерийн хам шинж үүснэ.

16. ХРОМСОМЫН МУТАЦИ
Энэ мутац нь хромсомын бүтцэд гарах өөрчлөлт
(аберраци)
юм. Хромсомын бүтэц нь дараах
маягаар өөрчлөгдөж хромосомын мутац үүсгэдэг.
Үүнд
 1. хромсомын аль нэг хэсэг тасарч гээгдэх буюу
делеци үүсэх,
 2. хромсомын тодорхой хэсэг 2 болж олшрох буюу
дупликаци үүсэх,
 3. хромосомын аль нэг хэсэг байрандаа 180 градус
эргэж байрласнаас генүүдийн байршил алдагдах
буюу инверси үүсэх


17. ХРОМСОМЫН МУТАЦИ
4. нэг хромсомын тодорхой хэсэг тасраад өөр
хромсомд шилжин ялгарч өөр хромсомд шилжин
байрлах буюу транслокаци үүсэх
зэрэг
хэлбэрүүдээр явагддаг.
 Хромсомын мутацуудын үйлчлэлийн улмаас
хромсомын янз бүрийн эмгэг үүсдэг.


18. ГЕНИЙН МУТАЦИ-ТРАНСГЕНАЦИ
Энэ нь генийн бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотой
бөгөөд энэ өөрчлөлтийн улмаас бүтцийн болоод
үйл ажиллагааны генийн аль аль нь гэмтэж болно.
 Бүтцийн генийн хувьсал: удам зүйн мэдээлэлд 1
буюу хэд хэдэн нуклеотид нэмэгдэх буюу
хасагдахад кодоны бүтэц өөрчлөгдөж үүний
улмаас уургийн молекулд буруу амин хүчил
залгагдах болдог нь бүтцийн генийн хувьсалд
хүргэдэг. Пурины азотлог суурь пуринээр эсвэл
пиримидины азотлог суурь пиримидинээр солигдох
маягийн мутацыг транзици гэнэ.


19. ГЕНИЙН МУТАЦ
Бүтцийн генийн мутаци нь кодоны найрлагыг
өөрчилдөг
учраас
нийлэгжих
ёстой
уургын
найрлага,шинж чанар өөрчлөгддөг.

Генийн мутацийн улмаас УАА, УАГ, УГА гэсэн
триплет кодон үүсвэл тэр даруйдаа уургийн
нийлэгжилт зогсдог ба ийм мутацийг нонсенсмутаци гэж нэрлэдэг.
 Үйл ажиллагааны генийн мутаци:
 Хувьссан репрессор уураг оператор генд тохирохоо
больдог ба мөн репрессор уураг нь оператор генд
залгагдаж салахаа болино.


20. ГЕНИЙН МУТАЦИ
Заримдаа репресси индукцийн ээлж дугараа
алдагдаж, индуктор байхгүй үед өвөрмөц уураг
нийлэгжих, харин нь байх үед нь нийлэгжихгүй
байдаг.
 Генийн мутаци нь ихэвчлэн фенотип илрэлтэй
байна.


21. ХУВЬСАЛ

22. ДРОЗОФИЛИЙН ХУВЬСАЛУУД

23. ВИРУСЫН МУТАЦИ

25. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА