1. Karol Kurnicki
Produkcja miasta
postsocjalistycznego
M
iasto jako społeczna i prze- na właściwą p r o d u k c j ę p r z e s t r z e - związana z odbywającymi się w tej prze-
strzenna całość jest raczej n i”1. Oznacza to, że traktujemy konkret- strzeni praktykami. Innymi słowy, miasto
procesem aniżeli strukturą. ne lokalizacje jako miejsca, w których zmienia się nie tylko poprzez nadawanie
Nie chodzi tu bynajmniej praktykowana jest społeczna negocjacja nazw czy wprowadzanie symboli, lecz rów-
o oddzielanie tego, co w mieście dynamiczne, zmian i w których ustalają się aktualne nież i przede wszystkim poprzez konkretne
od tego, co statyczne, lecz o zwrócenie uwagi formy i funkcje miasta. Miasto powinno działania ludzkie w społecznej przestrzeni.
na to, co stanowi podstawę jego funkcjono- być pojmowane jako przestrzeń społecz- Jest to istotne o tyle, że zostaje tu ustalona
wania i istnienia, a mianowicie na społeczną nie aktywna, dostarczająca możliwości relacja zwrotna: społeczeństwo produkuje
produkcję i reprodukcję przestrzeni. Pod innych niż te, które określa linearnie swoje miasto, a miasto utwierdza swo-
względem przestrzennym, społecznym czy traktowana transformacja – czyli w ka- je własne istnienie, produkując swoich
kulturowym miasta charakteryzują się tegoriach zrywających z deterministycz- użytkowników i obywateli. Konieczne staje
długim trwaniem i jasne jest, że ich obecny ną i charakterystyczną dla historyzmu się tym samym rozpoznanie relacji między
wygląd i sposób funkcjonowania jest wyni- koncepcją zmiany społecznej i politycznej. przynajmniej kilkoma elementami istot-
kiem długotrwałych, złożonych i wielowy- Jednocześnie należy zwrócić uwagę na nymi dla procesu produkcji/reprodukcji
miarowych transformacji. W związku z tym fakt, że społeczna produkcja przestrzeni przestrzeni: ideologią, praktyką i władzą.
głównym polem analizy miasta powinno się miejskiej nie jest procesem abstrakcyjnym,
uczynić nie tyle „przemiany przestrzeni”, co lecz materialnym, cielesnym, i że jest ona Ideologia stanowi jedno z pojęć, których
raczej „przestrzeń przemian”. Jak pisał Hen- znaczenie jest nie tylko dyskusyjne, ale także,
ri Lefebvre, „«Obiekt» zainteresowania musi w zasadzie, nieustalone. Terry Eagleton podaje
1
H. Lefebvre, The Production of Space, Malden−Oxford–
być zmieniony z r z e c z y w p r z e s t r z e n i co najmniej szesnaście rozmaitych definicji
−Victoria 2010, s. 37 (wszystkie cyt. w art. tłum. K. K.).
autoportret 1 [36] 2012 | 34

2. ideologii2 i podobnie jak inni badacze zwraca prezentacji, co ze społecznymi relacjami domi- reprodukcji materialnych środków produkcji
uwagę na dwa podstawowe nurty rozumienia nacji. Im bardziej „nieideologiczna” wydaje się i sił wytwórczych (tu głównie: robotników).
tego terminu. Pierwszym z nich jest wywie- dana sytuacja, tym bardziej jest prawdopodob- Zgodnie z tą koncepcją ideologia, jako „nie
dzione głównie z tradycji marksizmu znacze- ne, że w grę wchodzą tu jakieś ukryte ideologie, mająca historii”, jest obecna we wszelkich
nie ideologii jako „fałszywej świadomości”, to tyle że ich działanie jest po prostu bardziej formach społeczeństwa i istnieje możliwość
jest pewnej iluzji autonomicznego działania, skuteczne4. Im bardziej miasto postsocjalistycz- zaobserwowania jej w materialnych artefak-
w której żyje jednostka lub grupa społeczna. ne obrazowane jest jako działające w „natural- tach i urządzeniach społecznych, a zatem
Drugi nurt, kulturowy czy antropologicz- nym” kontekście kapitalizmu, globalizacji czy również w mieście. Możliwość krytycznej
ny, ujmuje ideologię wprost jako społeczną przemian społecznych, tym bardziej można analizy ideologii w mieście staje się kluczo-
reprezentację rzeczywistości3. Żadna z tych podejrzewać, że obraz ten kształtują działające we, jeśli weźmie się pod uwagę stwierdzenie
interpretacji nie pokrywa się w pełni z tym w nim ideologie. Jak sygnalizuje Žižek, „wszel- Lefebvre’a, że miasto jest najważniejszym
ujęciem, jakie może być pomocne w analizie kie mechanizmy ekonomiczne czy regulacje „polem” transformacji społeczeństwa7. Jedno-
społecznej produkcji przestrzeni w mieście. prawne [...] materializują pewne propozycje cześnie przestrzeń, jako produkt rozmaitych
i wartości, które są dogłębnie ideologiczne”, interakcji, stanowi „sferę możliwości istnie-
Rzecz jest o tyle skomplikowana, że na przykład w istocie bowiem „post-ideologiczne społeczeń- nia różnorodności w sensie współistniejącej
postsocjalistyczna transformacja obecnie bywa stwo […] wiąże się z serią ideologicznych zało- pluralności”8; jest nieustannie konstruowana,
przedstawiana jako odejście od (złych) ideologii żeń, koniecznych do reprodukcji istniejących znajduje się wciąż w procesie stwarzania.
oraz podporządkowanie się jakiejś właściwej, relacji społecznych”5. Moja hipoteza zakłada,
„obiektywnej” instancji, takiej jak na przy- że owe działające w miastach ideologie można Drugą kwestią, którą należy tu wyjaśnić, jest
kład modernizacja, gospodarka rynkowa czy odnaleźć w produkowanych przez społeczeń- fakt, że ideologiczna społeczna produkcja prze-
kapitalizm. Główna hipoteza, jaką chciałbym stwo przestrzeniach. strzeni miejskich odbywa się poprzez praktyki
postawić, jest następująca: społeczna produkcja jednostek i grup. Nie wystarczy samo istnienie
przestrzeni miejskiej zakłada określone użycie Hipoteza ta domaga się wyjaśnienia przynaj- pewnej reprezentacji oraz zespołu związanych
ideologii. Oznacza to, że rozróżnienie na „ide- mniej w kilku aspektach. Po pierwsze, kluczo- z nimi wartości i postaw czy też dominujących
ologiczne miasto socjalistyczne” oraz „postide- wa jest kwestia samej „ideologiczności prze- zewnętrznych i zinternalizowanych dyskursów.
ologiczne miasto postsocjalistyczne” nie daje strzeni”. Ideologię, którą mam tutaj na myśli, Aby można było mówić o faktycznej produkcji
się utrzymać. Kwestia ta wpisuje się w szerszy charakteryzuję w dużej mierze w odniesieniu przestrzeni, ideologia musi łączyć się z prak-
kontekst dyskusji o końcu ideologii; choć na jej do teorii, jaką sformułował Louis Althusser tyką, to jest codzienną i fizyczną (cielesną)
przypomnienie nie ma tutaj miejsca, warto jed- w swoim artykule Ideologie i aparaty ideologiczne aktualizacją i modyfikacją zastanej sytuacji.
nak – nawiązując do Slavoja Žižka – zaznaczyć, państwa (2010)6. Althusser zmodyfikował wcze- Jak słusznie zauważają Luc Boltanski i Ève
że w ostatecznym rozrachunku rozważanie śniejsze ujęcia ideologii i połączył je z logiką Chiapello (w odniesieniu do „ducha kapita-
„fałszywości” czy „prawdziwości” jakiejkolwiek reprodukcji państwowego systemu kapitali- lizmu”), dana forma organizacji społecznej
ideologii jest z zasady nierelewantne, ponieważ stycznego, koncentrując się szczególnie na potrzebuje uprawomocnienia ze strony samego
ideologia wiąże się nie tyle z problematyką re- niematerialnych (ideologicznych) podstawach społeczeństwa, czyli jego zaangażowania w pro-
ces reprodukcji i nadawania prawomocności9.
2
Zob. T. Eagleton, Ideology. An Introduction, London−New
York 1991, s. 1−2. 4
Por. Mapping Ideology, S. Žižek (ed.), London−New York
3
Zob. J. Decker, Ideology, New York−London 2004, s. 7, 1994, s. 1−32. 7
Por. H. Lefebvre, The Urban Revolution, Minneapolis–
oraz E. Chiapello, Reconciling the Two Principal Meanings of 5
Tamże, s. 7. −London 2003, s. 156−180.
the Notion of Ideology. The Example of the Concept of the „Spirit 6
Zob. L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, 8
D. Massey, For Space, London 2005, s. 9.
of Capitalism”, „European Journal of Social Theory” 2003, „Nowa Krytyka”, http://www.nowakrytyka.pl/spip. 9
Zob. L. Boltanski, È. Chiapello, The New Spirit of Capital-
Vol. 6, No. 2, s. 159. php?article374 (dostęp: 13 lipca 2011). ism, London−New York 2005, s. 12−16.
autoportret 1 [36] 2012 | 35
fot.: a. zabdyrska

3. Miasta nie może podtrzymywać jedynie istnieją- współtworzą jednocześnie specyficzność danej ności. W tym drugim przypadku, istotniejszym
ca materialnie substancja czy dominujące w nim lokalizacji, zakładam także, że samo użycie z punktu widzenia naszej analizy, chodziło
dyskursy; potrzebuje ono poparcia swoich miesz- pojęcia ideologii implikuje określony potencjał o pokazanie, jak nowy system ekonomiczno-spo-
kańców, które objawia się w ich działaniach działania. Dla myślenia o transformacji miasta łeczny jest przyswajany i negocjowany w życiu
i zachowaniach. Zmiana dominujących zasad jest to istotne z tego względu, że zgodnie z przy- codziennym i w jaki sposób owe codzienne prak-
oraz materialne zmiany w mieście nie mogą jętymi założeniami nie da się mówić o jednej, tyki zmieniają, w badanych lokalizacjach, sam
same decydować o uznaniu transformacji miasta uznanej transformacji – istnieje raczej zespół system. Analizująca przekształcenia w sposobie
za dokonaną czy zakończoną – potrzebuje ono rozmaitych lokalnych i specyficznych prze- zarządzania i pracy w postsocjalistycznym zakła-
ideologicznie uzasadnionej praktyki społecznej. kształceń. Każda poddana generalnym zmianom dzie przemysłowym Elizabeth Dunn wskazuje,
Przykładowo przekształcenie fabryki w centrum systemowym lokalizacja jest specyficzna, ma że bardzo ważnym celem nowego, zachodniego
biurowo-handlowe nie będzie miało żadnego zna- własną, wielowymiarową „wewnętrzną logikę” właściciela fabryki było stworzenie nowego ro-
czenia, dopóki nie pojawią się osoby, które zde- albo też – zgodnie z prezentowaną tu hipote- dzaju pracownika czy konsumenta. Jak pokazała
cydują się z owego celu korzystać. Społeczeństwo zą – posiada własny zestaw praktykowanych ona na przykładzie kadry zarządzającej zakładu,
ideologicznie kreuje przestrzeń, a ideologiczna ideologii, sobie właściwą społeczną produkcję odbywało się to nie tylko za pomocą zmiany
przestrzeń wpływa na praktykę społeczną: gdyby przestrzeni. Oczywiście da się ostatecznie okre- nazw stanowisk („kierownicy” zostawali „mene-
w miejscu centrum biurowo-handlowego nadal ślić jakiś wspólny zestaw cech różnych miast, dżerami”), czyli poprzez zmianę obowiązującego
istniała fabryka, spotkalibyśmy tu robotników, ustalić pewien model czy typ – jednak bez pod- dyskursu, ale przede wszystkim przez działania,
a nie konsumentów i pracowników usług. kreślenia, że rozmaite miasta różnie „współre- które sięgały w sferę codziennej praktyki społecz-
agują” ze zmianami, bo inne są ich wewnętrzne nej (ubiór, sposób wysławiania się, prezentowane
Pisząc o „wewnętrznej logice miast”, Martina ideologiczne uwarunkowania, nasza analiza postawy) i zmierzały ku modyfikacji jednostki
Löw stawia tezę, że w każdym mieście rozwijają będzie miała zawsze ograniczone efekty. jako takiej12.
się specyficzne konstelacje spójnych zasobów
wiedzy i form ekspresji: Warto tutaj przywołać dwa przykłady wskazujące Przykłady te zwracają także uwagę na to, w jaki
na praktykę społeczną jako kategorię, w której sposób zachowują się w okresie transformacji
Miasta [...] krystalizują się w konteksty znaczenia, któ- obrębie transformacja postsocjalistyczna spo- pewne utrwalone społecznie (ale także – w kon-
re różnorodnie wpływają na ludzi w ich praktykach, wodowała istotne zmiany. Rzecz nie odnosi się sekwencji – materialnie) struktury, w szczegól-
to znaczy w ich tożsamościach, emocjach, postawach bezpośrednio do ideologii w mieście, ale łączy się ności fizycznie pojmowana struktura urbani-
i myśleniu. Równocześnie i zwrotnie, praktyki te w pewnym stopniu z problemem przekształca- styczna i architektoniczna. Taką przestrzeń nale-
reprodukują logikę swoistą dla danego miasta.10 nia przestrzeni. Alison Stenning i inni badacze ży również pojmować jako aktywną, zachowuje
użyli w badaniach nad postsocjalistycznymi ona bowiem swoje społeczne oddziaływanie.
Löw nie pisze o istniejących w mieście ideolo- miastami kategorii udomowienia (domestication)11. Każde miasto określają w tym sensie dwa główne
giach, niemniej – z zachowaniem wszystkich Zwrócili oni uwagę na fakt, że udomowienie czynniki: z jednej strony historycznie ukształto-
różnic – proponowane przeze mnie ujęcie ma neoliberalizmu dokonało się w dwóch głównych wane, stosunkowo trwałe relacje przestrzenne,
pewne rysy analogiczne względem koncepcji sferach: wśród elit społecznych, które traktowały a z drugiej nowe, zmienne układy ideologii –
proponowanej przez autorkę The Intrinsic Logic of nowy system jako nadający się do implementacji częściowo wspólnej, a częściowo specyficznej dla
Cities: zamiast swoistej logiki miasta proponuje w ich kraju, ale również w codziennej praktyce danych lokalizacji. Innymi słowy: czynnikiem
analizę dominujących w nim ideologii, które jednostek, gospodarstw domowych oraz społecz- równie istotnym jak systemowe zmiany politycz-
ne, ekonomiczne czy społeczne byłby odziedzi-
10
M. Löw, The Intrinsic Logic of Cities. Towards a New Zob. A. Stenning, A. Smith, A. Rochovská, D. Świątek, Do-
11
Theory on Urbanism, 2010, s. 6 (niepublikowany artykuł mesticating Neo-liberalism. Spaces of Economic Practice and Social 12
Zob. E. Dunn, Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, biznesie
konferencyjny). Reproduction in Post-socialist Cities, Malden−Oxford 2010. i restrukturyzacji pracy, Warszawa 2008, s. 89−95.
autoportret 1 [36] 2012 | 36

4. czony z wcześniejszego okresu układ urbanistycz- warunkach relacje pomiędzy owymi ideologiami i podporządkowania16. W tej perspektywie wszel-
ny i architektura, czyli na przykład istnienie muszą się ustalić w taki sposób, by mogły one kie decyzje dotyczące organizacji przestrzeni
danego rodzaju osiedli mieszkaniowych, układu stać się operatywne w przestrzennej praktyce. (zwłaszcza te bazujące na „wiedzy” czy „eksper-
stref, układu komunikacyjnego. Jest tak dlatego, Taką relacją może być na przykład powiązanie tyzie”) zawierają w sobie elementy władzy i prze-
że mimo zmiany społecznego kontekstu, istnie- ideologii narodowej z ideologią pewnego modelu mocy, co nie pozostaje bez wpływu na społeczną
jące materialnie miasto (stworzone w procesie kapitalizmu, wspierające lokalny (narodowy) praktykę. Ujmując rzecz inaczej, takie a nie
społecznej produkcji przestrzeni) zachowuje i zamknięty na zewnętrzne wpływy, społeczny inne ukształtowanie przestrzeni miasta oznacza
w dużym stopniu swoje funkcje i sposoby oddzia- system miejski – przy założeniu, że przestrzeń opowiedzenie się za, czyli operacjonalizację
ływania. Globalne zmiany są w gruncie rzeczy tego rodzaju będzie społecznie praktykowana ideologii, która w danym czasie i w danej loka-
bardzo szybkie, a ideologie, które je gwarantują i odtwarzana. W takiej perspektywie miasto nie lizacji uzyskuje praktyczne społeczne poparcie.
i podtrzymują, są w stanie w krótkim czasie do- może być określone esencjonalistycznie, lecz Na przykład w mieście postsocjalistycznym nie
konać transformacji nie tylko systemów władzy, staje się zbiorem pewnych specyficznych relacji, dziwi powstawanie supermarketów czy centrów
ekonomii czy innych, ale także transformacji w ramach których ogólniejsze ideologie (na handlowych, które można tutaj traktować jako
ludzi jako jednostek i grup. Struktura miast na- przykład związane z wolnym rynkiem, własno- nieneutralne narzędzia władzy uskutecznianej
tomiast, pomimo równie zauważalnych, szybkich ścią prywatną) uzyskują dominujące znaczenie, poprzez ogniskowanie i wspieranie określonych
zmian, jest o wiele trwalsza i nadal wpływa na zarówno w dyskursie, jak i – zwłaszcza – w prak- społecznych praktyk. Przestrzeń publiczna
praktykę społeczeństwa, które jej używa i które tyce. Zdominowana (i dominująca) jest także miast, deklaratywnie (dyskursywnie) uznawana
ją reprodukuje. Społeczna produkcja miasta przestrzeń, transformowana i zapośredniczana za bardzo ważną, nie staje się przestrzenią spo-
odbywa się zatem w zastanej przestrzeni, która przez praktykę14. łeczną czy uspołecznioną, to znaczy sprzyjającą
– choć również transformowana – aktywnie nieokreśloności, spotkaniu czy konfliktowi, lecz
w owej produkcji uczestniczy. W przestrzeni tej mamy do czynienia nie tylko jest kolonizowana przez działalność komercyjną.
z relacjami władzy, ale także z przemocą; każda Ideologia neoliberalna w mieście nie jest wszak-
Kwestia władzy w mieście ściśle wiąże się z pro- trwała materializacja ideologii w przestrzeni że nakierowana na obywatelskie zaangażowanie,
blematyką ideologii. Powstające i reprodukowane (głównie chodzi tu o budownictwo, ale nie tylko) lecz raczej na stwarzanie nowych ludzi kapi-
w mieście konstelacje ideologiczne z zasady nie oznacza stabilizację jej oddziaływania w mie- talizmu – „pracobiorców” oraz konsumentów.
są neutralne i „naturalne”. Choć praktykowa- ście. Oddziaływanie to może być oczywiście do Nie dziwi więc, że w takim układzie zarówno ide-
ne w konkretnych społecznych przestrzeniach pewnego stopnia modyfikowane przez praktykę, ologicznym, jak i przestrzennym, praktyka życia
ideologie nie sprowadzają się wyłącznie do lecz mimo to – jako trwała struktura – zachowu- obywatelskiego jest utrudniona. Władza i prze-
konstruktów myślowych czy jednostek reprezen- je ono swoją moc. Można się tu odwołać do myśli moc w miastach są zlokalizowane w przestrzeni
tacji, mogą tworzyć punkty węzłowe i przekładać Michela Foucaulta15, który zwracał szczególną i w praktykowanej ideologii – tym bardziej, że
się na struktury hegemoniczne. Hegemonicz- uwagę na kwestie związane z urządzeniami oraz rozróżnienie to ma charakter krytyczny i anali-
ność należy tu rozumieć na sposób relacyjny przestrzeniami naznaczonymi przez władzę. tyczny, w rzeczywistości bowiem oba elementy są
– tak jak proponują to Ernest Laclau i Chantal Przestrzeń nie jest już pojmowana jako neutral- z sobą ściśle powiązane. W tym sensie zarówno
Mouffe13. Miasto kształtowane jest przez wiele na, lecz zostaje włączona w porządek władzy jako ideologia, jak i produkowana za jej pośrednic-
ideologii (zarówno – w sensie przestrzennym miejsce, w którym realizuje się gra dominacji twem w społecznej praktyce przestrzeń stanowią
– wewnętrznych, jak i zewnętrznych), przy kwestię polityczną.
czym w konkretnych przestrzenno-społecznych
14
Zob. H. Lefebvre, The Production..., s. 164. 16
Zob. M. Foucault, Power/Knowledge. Selected Interviews and
13
Zob. E. Laclau, C. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strate- 15
Zob. M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Col- Other Writings 1972–1977, New York 1980 oraz R. West-Pavlov,
gia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, lege de France 1976, Warszawa 1998, s. 42; D. Hawkes, Ideology, Space in Theory. Kristeva, Deleuze, Foucault, Amsterdam−New
Wrocław 2007. London−New York 1996, s. 160−168. York 2009, s. 143−169.
autoportret 1 [36] 2012 | 37