Perdorimi i energjise berthamore si energji eficente dhe alternative.

1. Energjia dhe llojet
e saj alternative.
(Energjia berthamore)
Punoi: Armando Selvija
Pranoi: Aleksander Hila
Maj, 2017
Shkolla “Ate Pjeter Meshkalla”

2. Energjia (greq. , energos, "në punë") në fizikë, është ενεργός
aftësia e ndërveprimit të një sistemi me një tjetër. Energjia ka
të bëjë edhe me fuqinë e kërkuar për të lëvizur apo zhvendosur një
peshë në një largësi të caktuar. Sa më e rëndë të jetë pesha ose
sa më e gjatë largësia, aq më shumë energji nevojitet.
Ka shumë lloje energjish: energji kimike nga fosilet djegëse,
energji elektrike nga shfrytëzimi i fuqisë se ujit, energji
diellore, energjia e erës, energji termale, dhe energji bërthamore
nga ndarja e atomit. Njësia e energjisë është xhauli me shenjë
"J", për nder të Xhejms Xhaulit.
Puna dhe ngrohtësia kanë të njëjtën njësi energjie, por janë
koncepte fizike krejtësisht të ndryshme.
Energjia ndodhet në çdo sistem mekanik të veçuar.
Energjia kinetike
Objektet që lëvizin kanë energji kinetike, energjinë e lëvizjes.
Sa më shpejt të lëvizë diçka, aq më shumë energji kinetike ka.
Ndërsa kur e ul shpejtësinë, ajo humbet energji kinetike. Ne jetën
e përditshme , hasim shumë shpesh në raste që kanë të bëjnë me
energjinë kinetike. Për njehsimin e energjisë kinetike përdorim
formulën:
Energjia potenciale
• Energjia potenciale gravitacionale
• Energjia kimike
• Energjia dritore
• Energjia zanore etj
Është trajtë e energjisë mekanike e kushtëzuar prej pozitës
reciproke të trupave ose të molekulave të njëjtit tip. Energji
potenciale kanë trupat të cilët janë të aftë të kryejnë punë për
shkak të pozitës, p.sh. Teli i lakuar, tjegullat në kulm, librat
në rafte etj.

3. Shndërrimi i energjisë
Energjia nuk mund të krijohet t apo shkatërrohet. Kjo do të thotë
se sasia e energjisë në Gjithësi është gjithnjë e njëjtë. Sa herë
që ndodh ndonjë gjë, energjia thjesht shndërrohet në një formë
tjetër. Kjo gjë ndodh, për shembull, kur bimët përdorin energji
nga drita e diellit për të krijuar ushqim, që pastaj e hanë
kafshët.
Shndërrime të energjisë ka kudo në jetën tonë. Marrim një makinë
me rrota dhe e lidhim me një trup me një rrotull te palëvizshme.
Trupi i varur ka një lloj lartësie nga toka. Kjo i jep atij
energji potenciale ose të lartësisë. Kur ne do ta lëshojmë trupin
energjia e tij e lartësisë do te shndërrohet ne energjinë e
lëvizjes se karrocës me rrota. Ka shume forma energjie. Disa prej
llojeve te energjisë janë energjia mekanike, e lartësisë, e
lëvizjes, energjia kimike, e ushqimit qe përcillet ne muskuj,
energjia bërthamore qe përdoret për energjinë elektrike, energjia
termike kur molekulat dhe atomet ne lëvizje çlirojnë nxehtësi.
Dielli është një burim energjie termike dhe dritore.
Ligji i ruajtjes së energjisë
Ligji i ruajtjes se energjisë thotë qe: Energjia as nuk mund të
krijohet as nuk shkatërrohet, por mund të transformohet nga një
formë në një tjetër. Shpejtësia e ndryshimit të energjisë (e
brendshme dhe mekanike) të nje vëllimi material është e barabartë
me fuqinë e forcave të jashtme masore dhe sipërfaqësore si dhe me
shpejtësinë e prurjes ose të largimit të nxehtësisë së atij
vëllimi.
Energjia e ripërtëritshme në përgjithësi definohet si
energji që vjen nga burimet burimet natyrore siç janë rrezet e
diellit, era, shiu, baticat dhe zbaticat, dallgët, dhe nxehtësia
gjeotermale . Energjia e ripërtëritshme zëvendëson lëndët djegëse
në katër fusha të ndryshme: gjenerimi elektrik, ajër dhe uji për
ngrohje/ftohje, karburantin, dhe shërbimet rurale për
ripërtëritjen e energjisë .
Bazuar në raportin e REN21 të vitit 2014, energjia e
ripërtëritshme ka kontribuar 19 përqind të konsumit tonë global të
energjisë dhe 22 përqind të prodhimit tonë elektrik në vitet 2012
dhe 2013. Ky konsumim i energjisë ndahet si 9% që vjen nga biomasa

4. tradicionale, 4.2% si energji nga nxehtësia (jo­biomasës), 3.8%
energjia elektrike nga uji dhe 2% është energjia elektrike nga
era, dielli, gjeotermale, dhe biomasë. Investimet në mbarë botën
në teknologjitë e ripërtëritshme arriti në më shumë se $214 bilion
dollarë në vitin 2013, me shtetet si Kina dhe Shtetet e Bashkuara
që kanë investuar shumë në ripërtëritjen e energjisë me erë, uji,
diell dhe biokarburante
Energjia berthamore
Lenda, Atomet, Berthama.
Historia e energjise berthamore ne perdorimet civile fillon ne
vitet 50. Keto vite hapen me magjepsjen e pergjithshme mbi
energjine berthamore. Ne ate epoke te gjithe ishin te bindur se
energjia berthamore do te ndryshonte boten dhe brenda 20­30 viteve
gjithcka do te funksiononte fal kesaj energjie te re. Gjate asaj
kohe, e ardhmja e energjise berthamore nuk shihej thjesht si nje
alternative per prodhimin e elektricitetit. Kjo energji do te
sherbente se shpejti per te vene ne funksionim motoret e avioneve,
anijeve, nendeteseve dhe lokomotivave .
Deshira per te lene prapa makthin e Hiroshimes, dhe nevoja per te
gjetur nje burim energjie qe do te plotesonte nevojat e nje
popullate boterore gjithnje ne rritje ishin arsyet kryesore qe
kushtezonin gjithe interpretimin e kesaj energjie. Keto do te
benin qe te shfaqeshin shpesh ide si “perimet e nenshtruara
radiacionit berthamor, zhvillohen me shpejt”. Vete Mari Kyri
(Marie Curie), fituesja e cmimit nobel per zbulimin e Radiumit dhe
Poloniumit do te propozonte injeksione ne gjak te radiumit duke
thene: “nuk kam prova qe ben mire per shendetin, por e besoj nje
gje te tille”. Megjithate qysh prej asaj kohe shume gjera kane
ndryshuar. Menyra e konceptimit te energjise berthamore tanime
kushtezohet nga faktet dhe nga nje histori disa vjecare e
aplikimit te kesaj energjie ne fushen e prodhimit te
elektricitetit. Dy jane pikepamjet kryesore qe shtrohen sot rreth
energjise berthamore, dy pikepamje sa te kunderta aq edhe te
pakundershtueshme ne pricip:
1­ Energjia berthamore eshte nje burim i cmuar qe mund te perdorim
per te evituar degradimin e metejshem te planetit, dhe per te
mbuluar nevojat me energji te nje popullsie gjithnje ne rritje.

5. 2­ Energjia berthamore per sa e fuqishme dhe e dobishme mund te
jete, mbetet akoma e paeksploruar plotesisht dhe perben nje rrezik
serioz si per njerezimin ashtu edhe per planetin Toke.
Jane te pakundershtueshme ne princip, pasi asnjera prej tyre nuk
mund te cilesohet e gabuar. Cdo lloje gjykimi mbi energjine
berthamore duhet pare nen kontekstin lokal ne te cilin ajo
perdoret. Eshte i pamohueshem fakti qe energjia berthamore eshte
nje burim qe mund te plotesoje nevojat e nje popullsie boterore
gjithnje ne rritje, megjithate eshte po aq i pakundershtueshem
edhe fakti qe pasojat e nje gabimi ose difekti jane te
pakontrollueshme dhe mbi te gjitha katastrofike. Keshtu mbetemi
gjithnje ne piken e nisjes: “Kemi nevoje per kete lloj energjie
por nuk jemi akoma 100% te sigurte per perdorimin e saj”. Ne nje
moment ku perdorimi i energjise berthamore mund te kthehet se
shpejti ne nje realitet edhe ne Shqiperi, tanime kemi nevoje me
shume se kurre te kemi nje pikepamje rreth kesaj energjie.
Ky dosier ka si qellim te shpjegoje ne menyre te qarte se cfare
eshte energjia berthamore, perdorimi i saj, e ardhmja dhe
alternativat ndaj kesaj energjie, me qellim qe tju lehtesoje
kuptimin e qarte te gjendjes ne te cilen ndodhemi ne menyre qe
kushdo te jete i informuar mbi baza reale dhe faktike para se te
gjykoje mbi perdorimin e kesaj energjie ne vendin tone.
Kur flitet per energji berthamore eshte e rendesishme te cilesohet
fjala berthamore dhe jo atomike. Faktikisht edhe pse energji
atomike perdoret si sinonim i energjise nukleare ose berthamore,
ky perdorim eshte shkencerisht i gabuar. Energji atomike nenkupton
fjale per fjale, energji e prodhuar nga atomet, pra energji e
prodhuar nga ndryshimi i rese elektronike te atomeve. E thene
ndryshe eshte energjia qe prodhohet nga bashkeveprimi ndermjet
atomeve, pra lidhet me faktin e fitimit te energjise nga ndryshimi
i ketyre gjendjeve atomike. Shumica e energjive te perdorura sot,
si energjia e cliruar nga djegia e drurit, qymyrit, ose naftes,
madje edhe energjia e prodhuar ne muskujt tone, jane te gjitha
energji atomike. Energjia berthamore ose nukleare, eshte energjia
e fituar nga ndryshimet qe ndodhin ne berthamen e atomit, atje ku
jane te lidhura shume fort dy prej therrmijave baze neutronet dhe
protonet.
Gjithe lenda ne univers eshte e perbere prej atomeve, te cilet
jane njesia me e vogel ne te cilen mund te ndahet lenda pa
shkaktuar leshimin e thermijave te ngarkuara
elektrikisht[1].Atomet jane therrmija teper te vogla te rendit te

6. 10­10m (1 e 10 e nje te miliardes te metrit). Ato jane te perbera
nga elektronet (te ngarkuar negativisht), ose me sakte nga reja
elektronike, dhe nga berthama e atomit qe ndodhet ne qender te
kesaj reje elektronike dhe qe eshte e perbere nga protonet (te
ngarkuar pozitivisht, ose me sakte me shenje te kundert nga ajo e
elektroneve) dhe neutronet (pa ngarkese elektrike). Edhe pse
berthama eshte rreth 10 000 here me e vogel se atomi, ajo perben
masen kryesore te atomit. Forcat qe veprojne ne brendesi te
berthames jane te formave te ndryshme. Keshtu dy protone per shkak
se kane ngarkese elektrike te njejte do te shtyjne njeri­tjetrin,
pervec kesaj force ekziston edhe forca gravitacionale e cila per
shkak te mases se vogel te therrmijave shperfillet ne shumicen e
rasteve. Duke qene se forca elektromagnetike i detyron protonet te
shtyjne njeri­tjetrin, dhe duke qene se berthama vazhdon te
qendroje e bashkuar, atehere duhet te ekzistoje me patjeter nje
force tjeter qe kundervepron ndaj shtyrjes se forces
elektromagnetike ndermjet protoneve. Kjo force eshte quajtur force
e Forte, ose bashkeveprim i forte. Ekziston edhe nje force tjeter
qe vepron ne brendesi te atomeve, dhe kjo eshte forca e Dobet, ose
bashkeveprimi i dobet. (Nje prej teorive kryesore te zhvilluara
vitet e fundit, Teoria e Unifikimit te Fushave, presupozon se keto
kater forca, per sa te ndryshme qe mund te duken jane vetem kater
aspekte te ndryshme te nje force te vetme.)
Reaksionet berthamore. Cfare jane?
Reaksioni berthamor eshte nje ndryshim i nje ose disa berthamave
atomike, qe pasohet me krijimin e elementeve atomike te ndryshem
nga elementet fillestare qe kane hyre ne reaksion. Reaksionet
berthamore jane dy llojesh: reaksione fisioni dhe reaksione
fuzioni.
Gjate fisionit, nje berthame e nje elementi te rende (si uraniumi)
shperbehet pas goditjes me nje neutron qe crregullon ciklin e
brendshem te saj, ne berthama me te lehta, dhe clirohen dy ose tre
neutrone, fotone, energji dhe rreze gama.
Neutronet e cliruara, te cilat kane fituar nje fare shpejtesie dhe
energjie kinetike nga reaksioni, shkojne e godasin berthamat e
atomeve te tjera, te cilat do te shperbehen ne dy berthama te reja
dhe do te clirojne po ashtu energji, fotone, rreze gama, dhe
neutrone te tjera. Fillon keshtu nje reaksion zinxhir qe do te
shperbeje te gjithe berthamat atomike te dhe do te cliroje nje
sasi te madhe energjie.

7. Principi baze per prodhimin e energjise nga berthama atomike,
qendron ne faktin se masa totale pas nje reaksioni berthamor eshte
me e vogel se masa para reaksionit. Diferenca midis ketyre masave
eshte shnderuar ne energji, sipas ekuacionit E=m*c2, ku E eshte
energjia e cliruar, m eshte diferenca e masave, c eshte nje
konstante qe perben shpejtesine e drites 299 792,458 km/s. Kjo
energji e cliruar, mund te kontrollohet dhe te perdoret per te
shnderuar ujin ne avull, i cili mund te perdoret per te vene ne
levizje turbinat ne nje gjenerator elektrik.
1 gram Uranium235 gjate fisionit, cliron nje energji te
barabarte me ate te cliruar nga djegia e 1,6 ton nafte.
Fuzioni ka te beje me faktin se dy ose me shume berthama te lehta
mund te bashkohen per te formuar nje berthame me te rende. Ky
eshte procesi baze qe mban ndezur yjet, ku ne rastin me te
shpeshte, kater protone bashkohen per te formuar nje berthame
heliumi (2 protone, 2 neutrone) dhe disa therrmija te tjera. Fale
ketij procesi yjet mund te kundershtojne terheqjen e brendshme qe
u ben forca gravitacionale, dhe te evitojne te “zhyten” ne
vetvete.
Per momentin, shkencetaret nuk kane arritur akoma te prodhojne nje
fuzion te kontrollueshem.Per kete arsye fuzioni berthamor perdoret
vetem nen aspektin ushtarak per te ndertuar arme si bomba me
hidrogjen (Bomba H). Duke qene se sasia e hidrogjenit qe sherben
si lende e pare per kete reaksion eshte praktikisht e palimituar
ne toke, dhe se fuzioni cliron rreth 5­7 here me shume energji se
fisioni, kontrolli i kesaj energjie do te na lejonte te zgjidhnim
perfundimisht problemin e energjise per planetin tone.
Energjia e cliruara gjate fuzionit te 1 gram hidrogjen
(deuterium + tritium) eshte e barabarte me energjine e
cliruar nga djegia e 10 ton nafte.
Cikli i uraniumit
Nxjerrja e mineralit
yellowcake Nxjerrja e uraniumit lejon te merren resurset e
nevojshme per prodhimin e lendes se pare qe do te perdoret ne
centralin berthamor. Gjate nje faze te pare nxirret minerali i
uraniumit, i cili permban nga 1 deri ne 200 kg uranium per cdo ton
mineral. Minerali i nxjerre perpunohet gjate nje faze te dyte per
te dhene nje pluhuri ngjyre te verdhe e quajtur yellowcake, i cili
nuk tretet ne uje dhe shkrin ne rreth 2800 grade C. Perqendrimi i

8. uraniumit (i ndodhur nen formen e U3O8) ne kete lende eshte rreth
750 kg uranium per ton. Vendet kryesore te prodhimit te yellowcake
jane Kanadaja dhe Australia.
Per tu mundesuar pasurimi i uraniumit, duhet qe U3O8 te kthehet ne
formen e hekzafluorurit te uraniumit UF6, qe eshte nje lidhje e 6
atomeve fluor me nje atom uranium. Ky eshte nje tjeter proces
mjaft i komplikuar qe per momentin kryhet vetem ne 12 vende ne
bote: Kanada, France, Rusi, Britani e Madhe, SHBA, Argjentine,
Brazil, Kine, Republika e Korese, Pakistan, Japoni dhe Iran.
Pasurimi i uraniumit
* Cfare eshte pasurimi i uraniumit?
Pasurimi i uraniumit eshte nje proces qe ka si qellim te shtoje
numrin e izotopeve U235 ne nje kallep uraniumi. Uraniumi i gjendur
ne natyre permban rreth 0,7% izotope U235. Ne menyre qe nje sasi
uraniumi te jete e u235perdorshme per qellimi civile ose ushtarake
duhet qe dendesia e ketyre izotopeve te jete nga 0,9­85% sipas
llojit te perdorimit. Keshtu, disa centrale berthamore perdorin
uranium te pasuruar ne nivelet 0,9­2%, nendeteset ushtarake me
motor berthamor perdorin uranium ne nivele pasurimi 50­90%
(figure), Little Boy, bomba e hedhur ne Hiroshima, permbante 50 kg
uranium te pasuruar ne nivel 89%, dhe 14 kg ne nivel 50%, per nje
mesatare prej 80% U235/ kg uranium.
Pasurimi eshte nje proces jo­ njetrajtesisht i komplikuar. Keshtu
eshte shume me e veshtire te kalohet nga 0,7% ne 4% sesa te
kalohet nga 4% ne 80%. Prej nga mundesia e cdo vendi qe pasuron
uraniumin per qellime civile te kaloje ne perdorime ushtarake, dhe
shqetesimi nderkombetar per procesin e pasurimit te uraniumit ne
Iran. (Sipas te dhenave Irani eshte ne gjendje per momentin te
pasuroje uranium deri ne 3,5%)
* Cfare jane izotopet dhe perse duhen me shume izotope U235 se
normalja?
Atomi eshte i perbere nga elektronet qe formojne rene elektronike
dhe berthama e perbere nga protonet dhe neutronet. Ne gjendje
normale ne natyre shumica e atomeve eshte e perbere nga nje
berthame qe permban nje numer te caktuar protonesh dhe neutronesh.
Megjithate, sipas elementeve kimike ne perqindje te caktuara
ndodhen edhe atome, ne te cilat numri i neutroneve ndryshon nga
numri “normal” i neutroneve. Keto atome quhen izotope te nje
elementi. Izotopet kane te njejtat cilesi kimike si edhe atomet
‘normale’, eshte e pamundur te ndash kimikisht 2 sasi lende te

9. perbera nga izotope te ndryshem te te njejtit element. Duke qene
se ne berthamen e nje izotopi, numri i neutroneve dhe protoneve
eshte i ndryshem, normalisht edhe pesha e atomit perkates do te
jete e ndryshme, sipas rasteve nje izotop do te jete me i rende se
atomi normal kur ne berthame ndodhen me shume neutrone dhe me i
lehte kur ndodhen me pak. Emrin izotopi e merr nga masa e tij, pra
nga numri i atomeve plus numrin e protoneve, U235 permban 92
protone dhe 143 neutrone (92+143=235) ndersa U238 permban 92
protone dhe 146 neutrone (92+146=238).
Ne menyre qe nje reaksion berthamor fisioni te ndodhe, nevojitet
qe atomet e uraniumit te goditen nga neutrone dhe te shperbehen
duke leshuar neutrone te tjere dhe energji (shih rubriken
perkatese). Qe ky reaksion te kthehet ne nje reaksion zinxhir, pra
te prodhohet vazhdimisht energji, nevojitet qe atomet qe goditen
te shperbehen dhe te leshojne neutrone te tjere dhe energji. U238,
atomet e uraniumit te ndodhur me me shumice ne natyre, nuk jane te
ashtuquajtura “fisionuese” ose “fisile”, qe do te thote se ne
qofte se goditen nga nje neutron nuk shperbehen (pervec rasteve
kur goditen nga neutrone me shpejtesi shume te madhe) por kthehen
ne U239 ‘izitop’ i paqendrueshem i cili kthehet menjehere ne
Neptunium 239. Vetem atomet e U235 shperbehen gjate goditjes se
nje neutroni duke formuar Kriptium (Kr92) dhe Barium (Ba141) dhe
duke cliruar edhe 2­3 (mesatarisht 2,4) neutrone te tjere qe do te
shkojne te godasin atome te tjere U235.
Ne qofte se sasia e U235 eshte me e vogel se 0,9% atehere
neutronet e cliruara do te “gelltiten” nga U238 dhe reaksioni
zinxhir nuk do te zhvillohet. Thuhet se masa e U235 ishte nen
masen kritike. Ne rast te kundert probabiliteti qe neutronet te
godasin atome te tjera U235 dhe te mos “gelltiten” nga U238 rritet
se tepermi, dhe ndodh reaksioni zinxhir, qe eshte i kontrolluar ne
centralet berthamore, dhe qe shkon deri ne fund ne bombat
nukleare. Ne kete rast thuhet se masa e U235 ishte mbi masen
kritike.
* Si vecohet U235?
Procesi i vecimit te U235 eshte nje proces qe bazohet ne nje
princip mjaft te thjeshte. Duke qene se U235 ka me pak neutrone ne
berthame se U238 ky i fundit ka nje mase me te madhe se izotopi
fisil U235 (quhen izotope fisile ata qe mund te hyjne ne reaksione
berthamore fisioni). Fale mases me te madhe U238 ka dhe nje
inertesi me te madhe. Duke vendosur uraniumin ne centrifuga te
fuqishme izotopet me masa te ndryshme vecohen nga njeri tjetri,

10. dhe izotopet me te rende ‘zhvendosen‘ ne periferi, ndersa ata me
te lehtet pra edhe U235 pozicionohen ne qender . (Procesi ka te
njejtin parim si dhe centrifuga e lavatrices, e cila shfrytezon
faktin se uji eshte me i rende se veshjet per ta vecuar dhe
nxjerre jashte kete te fundit ne menyre qe teshat te jene « gjysem
te thata ».)
Ultracentrifugimi eshte procesi me i perdorur sot per pasurimin e
uraniumit per shkak te principit te tij te thjeshte dhe te kostos
relativisht te ulet. Ekzistojne edhe procese te tjera pasurimi
uraniumi si per shembull : ndarja termike, ndarja
elektromagnetike, ndarja me lazer dhe nje sere procesesh te tjere
me te komplikuar.
Trajtimi i mbetjeve
Pas djegies ne gjenerator te karburantit te formuar nga U235,
elementet e perftuar kane nje nivel radiacioni mjaft te larte dhe
per kete arsye duhen trajtuar. Trajtimi i ketyre mbetjeve perben
fazen perfundimtare te ciklit te karburantit berthamor.
– Cfare eshte radiacioni dhe perse eshte i rrezikshem?
Gjate reaksioneve berthamore te fisionit nje atom uraniumi U235
goditet nga nje neutron, dhe shperbehet ne atome Kriptoni dhe
Bariumi duke cliruar edhe energji (shih rubriken perkatese). Nje
pjese e energjise se perftuar rrit temperaturen e ujit duke e
kthyer ne avull qe do te sherbeje per te vene ne levizje turbinat,
ndersa pjesa tjeter perhapet ne forme valesh.
Radiacioni eshte perhapja e energjise ne formen e
valeve, ose levizja e therrmijave subatomike (kuarke
etj) per shkak te kalimit te nje trupi (atomi) nga
nje gjendje me energji me te larte ne nje gjendje me
energji me te ulet. Radiacioni quhet jonizues kur
eshte ne gjendje te shkepute nga atomet elektrone,
dhe jo­jonizues kur nuk permban energjine e duhur per
te shkeputur elektrone. Problemi ne shfrytezimin e energjise
berthamore qendron ne faktin se radiacioni krijohet jo vetem gjate
reaksioneve berthamore, por edhe mbetjet e perftuara nga keto
reaksione jane radioaktive per nje kohe te gjate. Per me teper
radiacioni i ketyre mbetjeve eshte jonizues. Ne baze te energjise
dhe te elementeve qe clirohen radiacioni jonizues ndahet ne rreze
alfa (clirohet nje berthame heliumi qe permban 2 protone, 2
neutrone), beta (clirohet nje elektron ose pozitron) ose gama
(clirohen vale elektromagneteki, ose foton me eneregji te larte).

11. Rrezikshmeria e ketyre rrezatimeve qendron ne faktin se jane ne
gjendje te depertojne ne trupin njerezor, te jonizojne atomet dhe
si rrjedhoje te formojne kancer. Normalisht aftesia depertuese
ndryshon sipas llojit te rrezatimit.
Keshtu rrezatimi alfa eshte ne gjendje te depertoje
vetem deri ne 3mm thellesi ne leter. Kanceri i lekures
eshte pasoja me e dukshme e ketij rrezatimi, megjithate
marrja e therrmijave alfa nepermjet ushqimeve te
kantaminuara, sjell shkaterrimin e organizmit nga
brendesia. Sidoqofte mjaftojne rreth 100 flete formati dhe arrijme
te shpetojme nga nje rrezatim i ketij lloji.
Rrezatimi beta ka nje aftesi depertuese 100 here me
te forte se ai alfa, duke qene se elektronet jane
therrmija me te vogla se ionet e heliumit. Ne trupin
njerezor ky rrezatim arrin te depertoje deri ne 1
centimeter thellesi dhe shkakton kancer. Megjithate
edhe ne kete rast mjaftojne vetem 3 milimeter alumin per te
ndaluar avancimin e rrezeve beta.
Rrezatimi gama eshte edhe me i rrezikshmi. Aftesia
depertuese e tij eshte 100 here me e fuqishme se e
rrezatimit beta, dhe 10000 here me e fuqishme se e
rrezatimit alfa. Duke qene se ky lloj rrezatim
perbehet nga vale elektromagnetike ne gjatesi mjaft
te vogel, deri ne nje e dhjeta e nje angstrom (100 here me te
shkurtra se 1/1000000000 e metrit), ose nga fotone me energji te
madhe disa dhjetra mijera elektron volt (eV), ai eshte ne gjendje
te depertoje pjesen me te madhe te materialeve.
Ndryshe nga dy rrezatimet e tjera berthamore (alfa dhe beta)
rrezatimi gama i ndodhur ne gjendjen e valeve elektromagnetike e
deperton tejpertej trupin njerezor duke jonizuar molekulat, dhe
duke formuar kancer ne pjese te ndryshme te trupit. Rrezikshmeria
eshte me e madhe nese kihet parasysh fakti se tejpertimi i trupit
sjell modifikime edhe ne ADN, dhe tanime jo vetem ne qelizat e
lekures por ne rastin me te keq edhe ne qelizat seksuale, cka
sjell nje mutacion gjenetik te trashegueshem. Eshte ky lloj
rrezatimi qe eshte shkaktar i pjeses me te madhe te femijeve te
deformuar te lindur pas katastrofes se Cernobillit. Ne rastin e
rrezatimit gama muret mbrojtese duhet te kene nje trashesi me te
madhe se 3m beton.
Keto jane arsyet qe e bejne te detyrueshem rrethimin e burimeve
radioaktive nga mure betoni dhe shtresa plumbi.