Turkish Quranic Workshop

1. 66 AHKAF [KUM TEPELERİ] SURESİ
GİRİŞ
Adını 21. ayette geçen “ ‫احقاف‬Ahkaf [Kum tepeleri]” sözcüğünden alan sure
Mekke’de 66. sırada indiği kabul edilir. 10, 15 ve 35. ayetlerinin Medenî olduğuna
dair nakiller de mevcuttur.1
Ancak ayetlerinin birbiriyle bağı, öyle olmadığını
göstermektedir.
Bu surede de önce Kur’an’a dikkat çekilmekte, ardından müşriklerin Allah’ın
elçisine karşı takındıkları yersiz ve yakışıksız tavırlar sergilenerek müminlere ve
yalanlayıcılara ahiretteki durumları gösterilmektedir. Âd kavmi ve akıbetinin bir
kez daha hatırlatıldığı surede ayrıca Cinn suresinde konu edilen “Kur’an’ın
cinlerden bir gurup tarafından dinlenme olayı”na da farklı bir üslûpla tekrar
değinilmektedir. Mekkelilere rağmen Kur’an’ın başka bir kente [Medine’ye] olan
etkisinin dile getirildiği bu değini ile aynı zamanda hicrete de imada
bulunulmaktadır.
1
(Süyuti; el-İtkan)
1

2. MEAL:
RAHMAN RAHÎM ALLAH ADINA
1
Hâ/8, Mîm/40.
2
Bu kitabın indirilişi, en üstün, en güçlü, en şerefli, mağlûp edilmesi
mümkün olmayan/mutlak galip olan, en iyi yasa koyan, bozulmayı iyi
engelleyen/sağlam yapan Allah'tandır.
3
Biz gökleri, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri ancak “hak” ile ve “adı
konmuş bir süre sonu” ile oluşturduk. Şu kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve
rabliğini bilerek reddeden kimseler ise uyarıldıkları şeylerden/ uyarılmaktan
yüz çevirenlerdir.
4
De ki: “Allah'ın astlarından yakardığınız şeyleri gördünüz mü/ hiç
düşündünüz mü? Onlar, yeryüzünden neyi oluşturmuşlar, bana gösterin.
Yoksa onların göklerde bir ortaklıkları mı var? Eğer siz doğru kimseler iseniz
bana Kur’ân'dan önce bir kitap veya bilgiden bir kalıntı getirin.”
5
Ve Allah'ın astlarından kıyâmet gününe kadar kendisine hiçbir cevap
veremeyecek olan kimselere dua eden kimseden daha sapık kim olabilir?
Üstelik tapılan kimseler, o kimselerin yalvarışlarından habersizler de.
6
İnsanlar bir araya toplandığı zaman da taptıkları kimseler kendilerine
düşmanlar oldular. Ve onların kendilerine tapmalarını kabul etmeyenler idiler.
7
Ve Bizim âyetlerimiz kendilerine apaçık okunduğu zaman kâfirler;
Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddeden şu kimseler, kendilerine gelen
“hak” için: “Bu apaçık bir büyüdür” dediler.
8
Ya da onlar, “Kur’ân'ı, Muhammed uydurdu” diyorlar. De ki: “Eğer onu
ben uydurmuşsam bana Allah'tan olacak şeye güç yetiremezsiniz; beni Allah
gibi cezalandıramazsınız. O, sizin neyin içine atıldığınızı daha iyi bilir. Sizinle
benim aramda tanık olarak O yeter. Ve O, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet
edicidir.”
9
De ki: “Ben elçilerden ilk ortaya çıkan biri değilim. Ve ben, bana ve size
ne yapılacağını bilmiyorum. Ben sadece bana vahyedilene tâbi oluyorum. Ve
ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.”
10
De ki: “Hiç düşündünüz mü? Eğer Kur’ân, Allah tarafından ise ve siz de
onu bilerek reddetmişseniz, bununla birlikte İsrâîloğulları'ndan bir şâhit de
onun bir benzeri üzerine tanık olup da inanmışsa, siz de büyüklük
tasladıysanız … Şüphesiz ki, Allah şirk koşarak yanlış, kendi zararlarına iş
yapanlar topluluğuna kılavuzluk etmez.”
11
Ve kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş olan kişiler,
iman etmiş kişiler için: “Eğer bir hayır, çıkar olsaydı, onlar, ona bizim
önümüze geçemezlerdi; önce biz mü’min olur çıkarı biz alırdık” dediler.
Bununla kılavuzlandıkları doğru yola girmeyince de: “Bu eski bir
uydurmadır” diyeceklerdir.
12
Kur’ân'dan önce de bir önder ve rahmet olarak Mûsâ'nın kitabı vardı.
İşte bu Kur’ân da, şirk koşarak yanlış; kendi zararlarına iş yapan kimseleri
uyarmak, iyilik-güzellik üretenleri müjdelemek için Arap lisanı üzerine/ en
mükemmel ifade diliyle doğrulayan bir kitaptır.
13
Şüphesiz işte şu: “Rabbimiz Allah'tır” deyip, sonra da dosdoğru olan
kişiler üzerine hiçbir korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.
2

3. 14
İşte onlar cennet ashâbıdırlar. İşlemekte olduklarına karşılık orada
sonsuz olarak kalacaklardır.
15
Ve Biz insana, ana ve babasına iyileştirmeyi-güzelleştirmeyi yükümlülük
olarak ulaştırdık. Anası onu zahmetle taşıdı ve zahmetle bıraktı/ doğurdu. Ve
onun taşınması ve ayrılması otuz aydır. Sonunda insan, olgunluk çağına
ulaştığı ve kırk seneye geldiğinde: “Rabbim! Bana ve anama-babama ihsan
ettiğin nimetlerine karşılık ödememi ve Senin hoşnut olacağın sâlihi işlememi
sağla. Benim için soyumun içinde düzeltmeler yap/sâlih kimseler ver. Şüphesiz
ben Sana yöneldim. Ve ben şüphesiz müslümanlardanım” dedi.
16
İşte bilgeleşmiş, bilinçlenmiş bu kimseler, vaat olunup durdukları doğru
bir vaat olarak ve kendileri haksızlığa uğratılmadan, Allah'ın onlara
amellerini tam olarak ödemesi için kendilerinden, yaptıklarının en güzelini
kabul edeceğimiz ve cennet ashâbı içinde kötülüklerden koruyacağımız
kimselerdir.
17
Ve anasına-babasına: “Öf size! Siz beni, benden önce nice nesiller gelip
geçmiş iken çıkarılmakla/ öldükten sonra dirilmekle mi tehdit ediyorsunuz?”
diyen kimse… Ve anası-babası, Allah'a yalvararak: “Yazık sana! Gel iman et,
şüphesiz ki, Allah'ın vaadi gerçektir” der. Sonra da o: “Bu Kur’ân, öncekilerin
masallarından başka bir şey değildir” der.
18
İşte anası-babası ile inanç çatışması olan, âhirete inanmayan çocuklar,
kendilerinden önce gelip geçmiş olan bilinen-bilinmeyen tüm kesimden önderli
toplumlar içerisinde aleyhlerinde Söz hak olmuş kimselerdir. Şüphesiz onlar,
gerçekten kayba/ zarara uğrayıp acı çeken kimseler idiler.
19
Ve herkes için işledikleri şeylerden, birtakım dereceler vardır. –Ve onlar
haksızlığa uğratılmadan, Allah'ın onlara amellerini tam olarak ödemesi içindir.–
20
Ve kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş kişiler ateş
üzerinde yayılacakları gün: “Siz iğreti dünya hayatınızda bütün güzel
şeylerinizi giderdiniz, onlar ile yararlandınız, artık yeryüzünde haksız yere
büyüklük taslamanız ve hak yoldan çıkıcılık edip durduğunuzdan dolayı bu
gün alçaltıcı bir azap ile karşılık göreceksiniz!”
21
Âd'ın kardeşi Hûd'u da an! Hani o, Ahkâf'ta toplumunu uyarmıştı. –
Kesinlikle o'nun önünde ve ardında [her yanında], “Allah'tan başkasına kulluk
etmeyin. Şüphesiz ben sizin için büyük bir günün azabından korkuyorum” diyen
uyarıcılar geçmişti.–
22
Onlar: “Sen bizi ilâhlarımızdan çevirmek için mi geldin? Eğer
doğrulardan isen, hadi o bizi tehdit edip durduğun azabı hemen getir” dediler.
23
Âd'ın kardeşi; Hûd: “ Şüphesiz o azabın ne zaman geleceğine dair bilgi
Allah katındadır. Ben ise size benimle gönderileni tebliğ ediyorum. Velâkin
ben sizi cahillik edip duran bir toplum olarak görüyorum” dedi.
24,25
Sonunda onu, vadilerine doğru gelen geniş bir bulut hâlinde
gördüklerinde: “Ha işte! Bu, bize yağmur getirecek bir bulut!” dediler, Hayır,
aksine o, çabuklaştırmaya çalıştığınız şeyin ta kendisi; Rabbinin emriyle her
şeyi yerle bir eden, içinde acıklı bir azap olan rüzgâr... Sonunda o hâle geldiler
ki, konutlarından başka hiçbir şey görünmüyordu. Biz, günahkârlar
topluluğunu işte böyle cezalandırırız.
26
Ve andolsun ki Biz, sizi güçlü kılmadığımız şeylerde onları güçlü
kılmıştık; size vermediğimiz imkânları onlara vermiştik. Onlara da kulaklar,
gözler ve duygular vermiştik. Buna rağmen kulakları, gözleri ve duyguları
onlara hiçbir yarar sağlamadı/ kendilerinden hiçbir şeyi uzaklaştıramadı.
3

4. Çünkü onlar, Allah'ın âyetlerini bile bile inkâr ediyorlardı. Alay etmekte
oldukları şey de onları sarıp kuşatıverdi.
27,28
Kesinlikle, Biz kendi komşularınız olan memleketleri değişime/ yıkıma
uğrattık. Âyetleri, onlar dönsünler diye tekrar tekrar açıkladık. Öyleyse
Allah'ın astlarından güya O'na yakınlığa vesile edindikleri düzme tanrılar,
onların azabını savmaya yardım etmeli değil miydi? Tersine o düzme tanrılar
kendilerinden ayrılıp kayboldular. Bu, onların yalanlarıdır/ uydurmakta
oldukları şeydir.
29
Hani Biz gizli ajanlardan Kur’ân'ı dinlemek isteyen bir grubu sana
yöneltmiştik. Onlar, Kur’ân'a hazır oldukları zaman, “Susun!” dediler. Sonra
Kur’ân'ı dinleyince de birer uyarıcı olarak toplumlarına döndüler.
30-32
Onlar: “Ey toplumumuz! Şüphesiz biz Mûsâ'dan sonra indirilen ve
sadece içinde konu edilenleri tasdik eden, hakka ve dosdoğru yola kılavuz olan
bir kitap dinledik. Ey toplumumuz! Allah'ın davetçisine karşılık verin ve O'na
iman edin ki, Allah günahlarınızı bağışlasın ve sizi acı bir azaptan kurtarsın.
Her kim Allah'ın davetçisine karşılık vermezsee, bilsin ki, yeryüzünde Allah'ı
âciz bırakacak değildir. Onun için Allah'ın astlarından yardımcı, yol gösterici,
koruyucu yakın kimseler de yoktur. İşte onlar, apaçık bir sapıklık
içerisindedirler” dediler.
33
Onlar, şüphesiz gökleri ve yeryüzünü oluşturan ve onları oluşturmakla
yorulmamış olan Allah'ın ölüleri diriltmeye de güç yetiren olduğunu
görmediler mi/ düşünemediler mi? Evet şüphesiz ki, O, her şeye gücü yetendir.
34
Kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddeden şu kimselerin
ateş üzerine yayılacakları gün: “Bu, gerçek değil miymiş?” Onlar da: “Evet;
gerçekmiş. Rabbimize andolsun!” dediler. Allah: “O hâlde bilerek reddedip
durduğunuzdan/ inanmadığınızdan dolayı şimdi tadın azabı!” dedi.
35
Artık elçilerden azim sahiplerinin sabrettikleri gibi sen de sabret! Onlar
için aceleci olma. Sanki onlar kendilerine vaat edilen şeyi gördükleri gün
dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kalmış gibidirler. Bu, bir tebliğdir.
Artık hak yoldan çıkanlar topluluğundan başkası değişime/yıkıma uğratılır mı?
4

5. TAHLİL
1
‫ح‬Hâ [8], ‫م‬Mîm [40].
Bundan evvel inmiş olan Casiye suresi gibi, bu sure de “ ‫ح‬Ha” ve “‫م‬ Mim” kesik
harfleriyle başlamıştır.
Geçmişte “Ha, Mim” kesik harfleri ile ilgili olarak bir takım yakıştırmalar
yapıldığını Duhan/1’in tahlilinde dile getirmiş, bu yakıştırmalarla ilgili detaya
Gafir/1’in tahlilinde yer verildiğini dipnot olarak belirtmiştik. Bu nedenle, söz
konusu yakıştırmalarla ilgili detayın yine aynı dipnottan okunmasını öneriyoruz.
2
Bu kitabın indirilişi, en üstün, en güçlü, en şerefli, mağlûp edilmesi
mümkün olmayan/mutlak galip olan, en iyi yasa koyan, bozulmayı iyi
engelleyen/sağlam yapan Allah'tandır.
Mukatta’ [kesik] harflerle başlayan diğer sureler gibi, bu sure de Kur’an’a
dikkat çekerek başlamaktadır. Casiye/2 ile birebir aynı olan bu ayette de yine,
Kur’an’ın arkasındaki gücün mutlak galip olan, kesinlikle yenilmeyen ve yasalar
koyan, her yaptığını sağlam yapan Allah olduğu vurgulanarak Kur’an’ı
Peygamber’in uydurmadığı, dolayısıyla Allah’a boyun eğmekten ve O’nun koyduğu
ilkelere uymaktan başka bir yol olmadığı mesajı verilmektedir.
3
Biz gökleri, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri ancak “hak” ile ve “adı
konmuş bir süre sonu” ile oluşturduk. Şu kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve
rabliğini bilerek reddeden kimseler ise uyarıldıkları şeylerden/ uyarılmaktan
yüz çevirenlerdir.
Bu ayetlerde, evrenin yaratılış özelliklerine dikkat çekilerek insanoğluna
evrenden dersler çıkarması gerektiği mesajı verilmektedir. Böylece evrende
gözlenecek, araştırılacak ayetler [alâmetler, işaretler, kanıtlar] ile gerçek ilâhın
tanınabileceğine, ispat edilebileceğine ve evrenin sonlu olduğunun keşfedilip
kıyametin kopacağının bilinebileceğine işaret edilerek belli bir süre sonra yok
edilecek olan evrene ne ölçüde bağlanılabileceğinin düşünülmesi istenmektedir. Bu
ayet, ilerideki ayetler ile müşriklere yapılacak açıklamaların önsözü durumundadır.
Aynı mesajları toplu olarak Yunus/3- 8, Hıcr/85- 88’ de de görmüş idik:
Konumuz olan ayetin son bölümündeki “Şu inkâr eden kimseler ise
uyarıldıkları şeylerden/uyarılmaktan yüz çevirenlerdir” ifadesiyle inkâr edenler
hakkında zımnen şöyle denilmektedir: Bu inkârcılar başka tarafa yönelmekte,
oyalanmakta ve o ‘Gün’e gereği gibi hazırlanmamaktadırlar. Kendilerine kitap
indirilmiş, elçi gönderilmiş ama bütün bunlardan yüz çevirmiş durumdadırlar.
Bunun akıbetini yakında bileceklerdir.”
4
De ki: “Allah'ın astlarından yakardığınız şeyleri gördünüz mü/ hiç
düşündünüz mü? Onlar, yeryüzünden neyi oluşturmuşlar, bana gösterin.
Yoksa onların göklerde bir ortaklıkları mı var? Eğer siz doğru kimseler iseniz
bana Kur’ân'dan önce bir kitap veya bilgiden bir kalıntı getirin.”
5

6. Bu ayette, peygamberimizden inkârcılara yöneltmesinin istendiği soru
biçimindeki kınayıcı ve uyarıcı açıklama ile inkârcıların akılsızlıkları,
mantıksızlıkları ve sağlam bilgi ve belgeden yoksunlukları yüzlerine vurulmaktadır.
Söz konusu soru, inkârcıların akıllarını başlarına almalarını sağlamaya yöneliktir.
“Allah’ın astlarından yakardığınız şeyleri gördünüz mü? Onlar, yeryüzünden
neyi yaratmışlar, bana gösterin” ifadesiyle müşriklerin sözde ilâhlarının yaratıcılık
açısından ilâhlıklarının mümkün olmayacağı açıklanmıştır. “Yoksa onların göklerde
bir ortaklıkları mı var? Eğer siz doğru kimseler iseniz bana bundan [Kur'an’dan]
önce bir kitap veya ilimden bir eser [kalıntı] getirin” ifadesi ile de, müşriklerin “Biz
o putlara, ibadete müstahak oldukları için tapmıyoruz; tam aksine, biz onlara
Allah’ın bize onlara tapmamızı emretmiş olmasından dolayı tapıyoruz” gibi bir
gerekçe öne sürmelerinin önüne geçilmektedir. Yani onlara “bir takım ilâhlar
edinebilirsiniz” diye ne bir elçi gönderilmiştir, ne de kitap indirilmiştir. Yani
ellerinde buna dair geçmişten kalma ne bir bilgi, ne de bir belge kalıntısı vardır.
5
Ve Allah'ın astlarından kıyâmet gününe kadar kendisine hiçbir cevap
veremeyecek olan kimselere dua eden kimseden daha sapık kim olabilir?
Üstelik tapılan kimseler, o kimselerin yalvarışlarından habersizler de.
6
İnsanlar bir araya toplandığı zaman da taptıkları kimseler kendilerine
düşmanlar oldular. Ve onların kendilerine tapmalarını kabul etmeyenler idiler.
Bu ayetlerde inkârcıların hem akılsızlıklarından dolayı bu dünyada düştükleri
sapıklığın, hem de mahşerde karşılaşacakları kötü akıbetin mahiyeti hakkında bilgi
verilmektedir. Ayetlere göre, Yüce Allah kıyamet gününde inkârcıların taptıkları o
putları diriltecek, bu putlar ile onlara tapanlar arasında suçlayıcı ve mazeret bildirici
bir karşılıklı konuşma gerçekleşecektir. Rabbimiz mahşerde gerçekleşecek bu
sahneyi şimdiden naklederek hoş olmayan durumlarını inkârcılara peşin peşin
bildirmekte ve onları kötü akıbetleri konusunda uyarmaktadır. Çünkü dünyadayken
taptıkları o sözde ilâhlar onlar hakkında şöyle diyerek kendilerini savunacaklardır:
“Biz hiç bir zaman onlara bize ibadet edin demedik. Bizim onların bize ibadet
etmeleriyle hiçbir ilgimiz yoktur. Bu sapıklıklarının sorumlusu bizzat kendileridir.
Dolayısıyla cezalarını da kendileri çeksinler.”
81
Ve onlar, kendileri için bir güç, şan, şeref olsun diye Allah'ın astlarından ilâhlar edindiler.
82
Kesinlikle onların düşündüğü gibi değil! O edindikleri ilâhlar, onların kulluklarını kabul
etmeyecekler ve aleyhlerine dönüp karşı olacaklardır.
(Meryem/81, 82)
25
Ve İbrâhîm dedi ki: “Siz, sırf aranızdaki dünya hayatında sevgi için Allah'ın astlarından
birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyâmet günü, kiminiz kiminizi tanımayacak, kiminiz kiminizi
dışlayıp gözden çıkaracaktır. Varacağınız yer de cehennemdir. Ve sizin için yardımcılardan da
yoktur.”
(Ankebut/25)
63
Haklarında Söz gerçekleşen kimseler; “Rabbimiz! İşte bunlar bizim azdırdığımız kimselerdir.
Biz nasıl azmışsak, işte bunları da öylece biz azdırdık. Biz, Sana karşı uzak olduk. Onlar sadece
bizlere tapmıyorlardı” derler.
(Kasas/63)
Ayetteki “Allah’ın astlarından kıyamet gününe kadar kendisine hiç bir cevap
veremeyecek olan kimseler” ifadesi, hem cansız putları hem de İsa, Meryem, Üzeyr
ve ilâh edinilmiş diğer insanları kapsamaktadır. Çünkü Arapçada bir belağat kuralı
6

7. olan “Tağlip”2
gereği, konumuz olan ayette “canlı” varlıklar da “cansız” varlıkları
ifade eden “ ‫ممما‬ma” edatı ile gösterilmiş ve tarafımızdan “kimseler” şeklinde
meallendirilmiştir.
116-118
Ve hani Allah demişti ki: “Ey Meryem oğlu Îsâ! Sen mi insanlara: ‘Beni ve annemi,
Allah'ın astlarından iki tanrı edinin’ dedin?” Îsâ: “Sen arınıksın, benim için gerçek olmayan bir şeyi
söylemem bana yakışmaz. Eğer ben onu demiş olsam, Sen, bunu kesinlikle bilmiştin. Sen, benim
içimde/özümde olanı bilirsin, ben ise Senin zatında olanı bilmem. Şüphesiz Sen; görülmeyeni,
duyulmayanı, sezilmeyeni, geçmişi, geleceği en iyi bilenin ta kendisisin! Ben, onlara sadece, Senin
bana emrettiklerini; ‘Benim ve sizin Rabbiniz olan Allah'a kulluk edin’ dedim. Ve ben, içlerinde
olduğum müddetçe onlar üzerine tanıktım. Ne zaman ki Sen, beni vefat ettirdin; geçmişte
yaptıklarımı ve yapmam gerekirken yapmadıklarımı bir bir hatırlattırdın/ beni öldürdün, Sen, onları
gözetleyenin ta kendisi oldun. Ve şüphesiz Sen, her şeye en iyi tanık olansın. Eğer onlara azap
edersen, şüphesiz onlar, senin kullarındır ve eğer onları bağışlarsan, şüphesiz Sen, en üstün, en güçlü,
en şerefli, mağlûp edilmesi mümkün olmayan/ mutlak galip olanın, en iyi yasa koyan, bozulmayı iyi
engelleyen/sağlam yapanın ta kendisisin” dedi.
(Maide/116- 118)
15
De ki: “Karşılık ve gidilecek bir yer olarak bu mu daha iyidir yoksa Allah'ın koruması
altına girmiş kişilere söz verilen sonsuzluk cenneti mi?” 16
Onlar için orada temelli olmak üzere
diledikleri her şey vardır. –Bu, Rabbinin yerine getirilmesini üstüne aldığı bir vaattir.–
17
Ve o gün Rabbin, onları ve onların Allah'ın astlarından taptıkları şeyleri toplar da, “Siz mi
saptırdınız şu kullarımı, yoksa kendileri mi o yolu kaybettiler?” der.
18
O sahte ilâhlar dediler ki: “Tüm noksanlıklardan arındırırız Seni. Senin astlarından yardım
eden, yol, gösteren ve koruyan yakınlar edinmek bize yaraşmaz. Ama Sen onları ve atalarını öylesine
nimetlendirdin ki, Öğüt'ü/ Kitab'ı terk ettiler ve değişime/ yıkıma uğramaya giden bir topluluk
oldular.”
19
İşte taptıklarınız sizi söylediklerinizde yalanladılar. Artık geri çevirmeye ve bir yardıma güç
yetiremezsiniz. Ve sizden kim şirk koşarak yanlış; kendi zararına iş yaparsa, Biz ona büyük bir azabı
tattıracağız.
(Furkan/16- 19)
40
Ve o gün Allah, onları hep birlikte toplayacak, sonra meleklere: “Şunlar mı size tapıyorlardı?”
diyecektir.
41
Onlar: “Seni tenzih ederiz. Onlara karşı bizim koruyucu, yol gösterici yakınımz Sensin. Tam
tersi onlar gizli güçlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inananlardı” dediler.
42
Artık bu gün bazınız bazınıza yarar ve zarara malik olmaz. Ve Biz, ortak koşma inancına
batmış o kişilere: “Tadın bakalım o kendisini yalanlayıp durduğunuz ateşin azabını!” deriz.
(Sebe’/40- 42)
7
Ve Bizim âyetlerimiz kendilerine apaçık okunduğu zaman kâfirler;
Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddeden şu kimseler, kendilerine gelen
“hak” için: “Bu apaçık bir büyüdür” dediler.
8
Ya da onlar, “Kur’ân'ı, Muhammed uydurdu” diyorlar. De ki: “Eğer onu
ben uydurmuşsam bana Allah'tan olacak şeye güç yetiremezsiniz; beni Allah
gibi cezalandıramazsınız. O, sizin neyin içine atıldığınızı daha iyi bilir. Sizinle
benim aramda tanık olarak O yeter. Ve O, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet
edicidir.”
Mekkeli müşriklerin Kur’an için “Bu apaçık bir büyüdür” demeleri, aslında
Kur’an’ın sıradan, alelade bir kelam olmadığının ve bir insan tarafından uydurulmuş
olamayacağının bizzat o müşriklerce itiraf edilmesinden başka bir şey değildir.
2
(Tağlip, bir alâkadan dolayı bir kelimeyi başka bir mânayı da içine alacak şekilde kullanmak demektir. Baba ile
anaya "Ebeveyn" denilmesi gibi. “Baba” sözcüğü, tağlip sanatıyla “Ana”yı da içine alacak şekilde “Ebeveyn”
olarak ifade edilir.)
7

8. Rabbimizin peygamberimize “De ki” diye emrederek müşriklere “Eğer onu
ben uydurmuşsam bana Allah’tan olacak şeye güç yetiremezsiniz [beni Allah gibi
cezalandıramazsınız]. O, sizin neyin içine atıldığınızı daha iyi bilir. Sizinle benim
aramda tanık olarak O yeter. Ve O, çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir”
şeklinde cevap vermesini istemesi de müşriklere akıllarını çalıştırmaları yönünde
yaptığı uyarıcı bir çağrı mahiyetindedir. Ne var ki, müşrikler Kur’an’ın beşer sözü
olamayacağına dair zımnî itiraflarına rağmen vahyin hakikatini kabul etmemekte
direnmişler ve değişik gerekçeler uydurarak sürekli vahye çamur atmaya
kalkışmışlardır:
4
Ve kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş olan kimseler, “Bu Kur’ân, o'nun/
Muhammed'in uydurduğu yalandan başka bir şey değildir. Ona başka bir topluluk da bunun için
yardım etmiştir” dediler. Böylece onlar kesinlikle haksızlık ettiler ve asılsız bir iddia getirdiler.
5
Ve “O Kur’ân, yazılı duruma getirilmiş öncekilerin masallarıdır; şimdi de o, sabah-akşam/
sürekli kendisine okunmaktadır” dediler.
6
De ki: “Onu, göklerdeki ve yerdeki sırrı bilen indirmiştir. Şüphesiz O, bağışlayandır,
merhamet edendir.”
(Furkan/4- 6)
Bu konuya ait detay daha evvel Furkan suresinin 4-6. ayetlerinin tahlilinde
sunulmuştur.
9
De ki: “Ben elçilerden ilk ortaya çıkan biri değilim. Ve ben, bana ve size
ne yapılacağını bilmiyorum. Ben sadece bana vahyedilene tâbi oluyorum. Ve
ben sadece apaçık bir uyarıcıyım.”
10
De ki: “Hiç düşündünüz mü? Eğer Kur’ân, Allah tarafından ise ve siz de
onu bilerek reddetmişseniz, bununla birlikte İsrâîloğulları'ndan bir şâhit de
onun bir benzeri üzerine tanık olup da inanmışsa, siz de büyüklük
tasladıysanız … Şüphesiz ki, Allah şirk koşarak yanlış, kendi zararlarına iş
yapanlar topluluğuna kılavuzluk etmez.”
Kur’an’a inanmayan, beşer bir elçiyi kabul etmeyen müşrikler, bu ayetlerdeki
uyarıcı mesajlarla düşünmeye davet edilmektedirler.
9. ayetteki ilk mesaj, Muhammed’in (as) elçi olarak ilk ortaya çıkan kimse
olmadığı gerçeğidir. Ondan evvel de birçok elçi gelip geçmiştir. O, geçmişten beri
gelen bu elçiler kafilesinin bir mensubudur. Dolayısıyla bunda yadırganacak bir yön
yoktur. Ayrıca bu işe kendisi karar verip de elçi olmamıştır; Allah tarafından
vahyedilmek suretiyle görevlendirilmiştir. Uyarıları da kendi adına değil, Allah
adına yapmaktadır.
9. ayetin “Ve ben, bana ve size ne yapılacağını bilmiyorum” cümlesindeki
“bana ve size ne yapılacağı” ifadesinden tüm dünya ve ahiret hallerini; “ilerde
olacak galibiyet veya mağlubiyetler, nerede, ne zaman ve nasıl ölüneceği, din adına
nelerin emredilip nelerin yasaklanacağı, müşriklerin iman edip etmeyecekleri, azap
hemen gelir mi, ertelenir mi gibi hususları anlamamız mümkündür.
188
De ki: “Ben kendim için Allah'ın dilediğinden başka ne bir yarar elde etmeye, ne de bir
zararı önlemeye yetkin değilim. Ben eğer görülmeyeni, duyulmayanı, sezilmeyeni, geçmişi, geleceği
bilseydim, elbette ben hayırdan çoğaltmak isterdim. Ve bana hiçbir kötülük bulaşmamıştır. Ben ancak
bir uyarıcı ve iman eden bir topluma müjdeleyenim.”
(A’raf/188)
158
De ki: “Ey insanlar! Şüphesiz ben, göklerin ve yerin mülkü Kendisinin olan, Kendisinden
başka hiçbir ilâh bulunmayan, hem dirilten hem öldüren Allah'ın, size, hepinize gönderdiği elçiyim.
8

9. O hâlde kılavuzlandığınız doğru yolu bulmanız için Allah'a ve O'nun sözlerine iman eden, Ümmî;
Anakentli; Mekkeli Peygamber olan Elçisi'ne iman edin ve o'na uyun.”
(A’raf/158)
33
Allah, ortak koşanlar hoşlanmasa da, kendisini, Din'in; hepsinin üzerine çıkarması için
Elçisi'ni, doğru yol kılavuzu ve hak din ile gönderendir.
(Tevbe/33)
33
Hâlbuki sen içlerinde iken Allah onlara azap edecek değildi. Bağışlanma diledikleri sürece de
Allah onlara azap edici değildir.
(Enfal/33)
10. ayette ise “Gördünüz mü [hiç düşündünüz mü]? Eğer o [Kur’an], Allah
tarafından ise ve siz de onu inkâr etmişseniz, bununla birlikte İsrailoğulları’ndan
bir şahit de onun bir benzeri üzerine tanık olup da inanmışsa ...” denilerek
müşriklere vahiy kültürüne sahip İsrailoğulları’ndan bazılarının Allah Resulünü
tasdikleri, Kur’an’a inandıkları örneği verilmiş ve “... siz de büyüklük tasladıysanız
… Şüphesiz ki, Allah zalimler topluluğuna kılavuzluk etmez” uyarısı yapılarak
düşünmeye davet edilmişlerdir.
Dikkati çeken noktalardan biri de, 10. ayetteki şart cümlesinin cevabının
mahzuf [düşürülmüş, açıkça söylenmemiş] olmasıdır. “... siz de büyüklük
tasladıysanız …” ifadesiyle biten şart cümlesindeki söz akışına göre, hazf edilen
cevabın:
• “hiç şüphesiz sizler, hüsrana uğrayanlardan olmuşsunuzdur”,
• “sizler hidayete erenler değil, aksine sapıtmış kimseler olursunuz”, ya da
• “kendinize zulmetmiş olmaz mısınız?” şeklinde takdir edilmesi
mümkündür.
.2-4
Allah, gökleri gördüğünüz şekilde, direkler olmadan yükselten, sonra en büyük taht üzerinde
egemenlik kuran, güneşe ve aya boyun eğdiren/varlıkların yararlanacağı özelliklerde yaratan Zat'tır.
–Hepsi adı konmuş bir süre sonuna akıp gidiyor.– O, işi yönetir, Rabbinize kavuşacağınız güne kani
olursunuz diye âyetleri ayrıntılı olarak açıklar. Ve O, arzı uzatan, orada sabit dağlar ve ırmaklar
oluşturandır. Ve O, orada bütün meyvelerden iki eş yaptı. O, geceyi gündüzün üzerine örtüyor.
Şüphesiz bunda iyiden iyiye düşünen bir toplum için alâmetler/ göstergeler vardır. Ve O, yeryüzünde
bir tek su ile sulanan birbirine komşu kıtalar, üzümlerden bahçeler, ekinler, çatallı ve çatalsız
hurmalıklar oluşturandır. Ve Biz, meyvelerinde, kokularında, tatlarında onların bazısını bazısı
üzerine fazlalıklı kılıyoruz. Şüphesiz aklını kullanan bir toplum için bunda birtakım alâmetler/
göstergeler vardır.
(Ra’d/2-4)
52
De ki: “Hiç düşündünüz mü? Eğer Kur’ân, Allah katından olup da sonra siz bu gerçeği örtbas
etmişseniz… Kendisi uzak bir ayrılığın içinde bulunan kimseden daha sapık kim olabilir?”
(Fussılet/52)
7
Ve Biz Mûsâ'nın anasına vahyettik: “Onu emzir. Eğer o'nun için korkarsan o'nu nehre
bırakıver, korkma ve üzülme. Şüphesiz Biz o'nu sana döndüreceğiz ve kendisini elçilerden biri
yapacağız.”
(Kasas/7)
Aynı ayette konu edilen “... İsrailoğulları’ndan bir şahit”in kimliği ile ilgili
olarak klasik kaynaklarda şu bilgiler verilmiştir:
Birinci Görüş: Bu, ekseri ulemanın benimsediği görüş olup, bu şahit Abdullah b. Selâm'dır.
Keşşaf sahibi şunu rivayet etmiştir: "Hz. Peygamber (s.a.s) Medine'ye gelince, Abdullah b. Selam,
Hz. Peygamber (s.a.s)'in yüzüne baktı. Böylece bu yüzün yalancı bir yüz olmayacağını anladı, bu
9

10. hususta tefekkürde bulundu. Neticede onun beklenen peygamber olduğu kararına vardı. Bunun
üzerine Hz. Peygamber (s.a.s)'e "Ben sana sadece peygamberlerin bilebileceği şu üç şeyi soracağım"
dedi:
a- "Kıyamet alâmetlerinin ilki nedir?
b- Cennetliklerin yiyeceği ilk yiyecek nedir?
c- Çocuk babasına mı, anasına mı çeker?.."
Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurdu: "Kıyamet alametlerinin ilki, insanları
doğudan batıya doğru süren, batıda toplayan ateştir. Cennet ehlinin yiyeceği ilk yiyecek ise balık
ciğerinin fazlasıdır. Çocuğa gelince, erkeğin suyu daha önce gelirse, çocuk erkeğe; kadının suyu
daha erken gelirse, çocuk anneye çeker, benzer." Bunun üzerine Abdullah b. Selâm: "Ben senin
şüphesiz Allah'ın Resulü olduğuna şehâdet ederim" dedi ve sözüne şunları ekledi: "Yahudiler iftiracı
bir toplumdur. Eğer onlar, sen beni onlara sormazdan önce, benim İslâm olduğumu anlarlarsa, bana
senin yanında iftirada bulunurlar." Derken, Yahudiler gelince, Hz. Peygamber (s.a.s) onlara
"Aranızdaki Abdullah, nasıl bir kimsedir?" diye sordu. Onlar da "Bizim en iyimizdir, en iyimizin
oğludur, efendimizdir, efendimizin oğludur, en bilginimizdir ve en bilginimizin oğludur" dediler.
Bunun üzerine, Hz. Peygamber (s.a.s), "Ya Abdullah müslüman olursa, ne dersiniz?" deyince, onlar,
"Allah, onu bundan korusun" dediler. Derken, Abdullah huzura çıktı ve "Allah'tan başka ilâh
olmadığına, Muhammed (s.a.s)'in Allah'ın Resulü olduğuna şehâdet ederim" dedi. Bunun üzerine
onlar, "O bizim en kötümüz ve en kötümüzün oğludur" dediler ve Abdullah'ın hakkını ketmettiler
[değerini gizlediler]. Bunun üzerine Abdullah, "Ey Allah'ın Resulü, işte benim korktuğum buydu"
dedi. Sa'd b. Ebî Vakkas da: "Ben, Hz. Peygamber (s.a.s)'den, Abdullah b. Selâm hariç, yeryüzünde
yürüyen hiç kimse için, onun cennetliklerden olduğunu söylediğini duymadım. Ayetteki
"İsrailoğulları’ndan bir şahit de buna şahitlik etti" ifadesi de onun hakkında nazil olmuştur"
demiştir.3
Bil ki, Şa'bî, Mesrûh ve bir kısım âlim, bu ayette bahsedilen "Şâhid"in, Abdullah b. Selâm
olduğunu kabul etmeyip şöyle derler: "Çünkü Abdullah b. Selâm’ın müslüman oluşu Medine'dedir
ve Hz. Peygamber (s.a.s)]'in vefatından iki yıl öncesine rastlar. Bu sûre ise Mekkîdir. Binaenaleyh,
Mekkî olan bu ayeti, Hz. Peygamber (s.a.s)'in, Medine'de yaşadığı yılların sonunda vuku bulmuş bir
hâdiseye hamletmek nasıl mümkün olur?" Kelbî, bu görüşe şu şekilde cevap vermiştir: "Sûre
Mekkîdir, ama bu ayet Medenîdir. Çünkü ayetler nazil oluyor ve Hz. Peygamber (s.a.s) de bu
ayetleri belli surelerin belli yerine koymakla emrolunuyordu. Binaenaleyh bu ayet de Medine'de
nazil oldu, ama Hak Teâlâ peygamberine bunu bu Mekkî surenin, işte bu yerine koymasını
emretmiştir."4
Müfessirlerin çoğu, “Bu şahitten maksat Hz. Abdullah b. Selâm'dır” demişlerdir. Çünkü o,
Medine-i Münevvere'deki en meşhur Yahudi âlimiydi.
Hicretten sonra Allah Rasulü'ne iman ederek müslüman olmuştur. Bu hadise Medine'de
meydana geldiğinden müfessirlerin kavline göre bu ayet Medenîdir. Bu şekildeki yorumun kaynağı
Hz. Sa'd b. Ebi Vakkas'ın açıklamasıdır. O'na göre bu ayet Hz. Abdullah b. Selam hakkında nazil
olmuştur. [Buhari, Müslim, Nesai, İbn Cerir] Ve aynı kaynağa dayanarak İbn Abbas, Mücahid,
Katade, Dahhak, İbn Sirin, Hasan Basri, İbn Zeyd, Avf b. Malik el-Eşci' gibi pek çok büyük müfessir
bu görüştedirler. Diğer taraftan İkrime, Şa'bi ve Masruk "Bu ayet Abdullah b. Selâm hakkında
olamaz, çünkü bütün sure Mekkîdir. Mekke'de nazil olmuştur" demektedirler. İbn Cerir et-Taberî de
aynı görüşe katılarak şöyle söylüyor: "Yukarıdaki bu hitabet silsilesinin muhatabı Mekke
müşrikleridir. Daha sonraki ayetlerden de anlaşılıyor ki, hep Mekkeli müşrikler muhataptır. Bu siyak
ve sibak içerisinde, Medine'de nazil olmuş bir ayetin tek başına buraya girmesi düşünülemez." Daha
sonraki müfessirler bu ikinci görüşü tercih ederlerken Sa’d b. Ebi Vakkas'ın rivayetini de inkâr
etmemekteler. Hz. Sa'd, eskilerin âdetine göre bu ayetin tam tamına İbn Selam'a uygun düştüğü
mealinde konuşmuştur. Bu sözden, bu ayetin İbn Selam'ın iman etmesi üzerine nazil olduğu
çıkarılamaz. Ne var ki, bu ayet gerçekten de tam olarak onun tavsifine uygun düşmektedir.
Zahiren ikinci görüşün daha doğru olduğu anlaşılmaktadır. O zaman şöyle bir soru akla
gelir: "Bu şahitten maksat kimdir?" İkinci görüşe sahip olan bazı müfessirler bunun Musa (a.s)
olduğunu söylemekteler. Ama bir sonraki "O iman etmiş ve siz kibir içindesiniz" cümlesi böyle bir
yorumla hiç de uyum sağlamamaktadır. En doğru izah, müfessir Nisaburî ve İbn Kesir'indir. Yani
3
(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
4
(Razi; el-Mefatihu’l Gayb)
10

11. bunlar: "Burada şahitten belirli bir şahıs kastedilmemektedir. Bundan maksat İsrailoğulları'ndan
sıradan bir şahıstır" demişlerdir. Allah'ın buyruğunun maksadı şudur: Kur'an-ı Kerim size şimdi
sunulmaktadır, bu ilk karşılaştığınız yeni bir şey değildir ki böyle bir şeyi ilk defa görüyoruz diye
mazeret ileri sürebilesiniz. Bundan önce de bu gibi talimatlar İsrailoğulları'na vahiy yoluyla Tevrat
ve diğer semavi kitaplar şeklinde gelmiştir. Onları sıradan bir insan bile kabul etmişti. Allah'ın
kendi talimatlarını yalnızca vahiy vasıtasıyla gönderdiğini sıradan bir insan bile kabul etmiştir.
Onun için vahiy ve onun getirdiği talimatların acayip ve anlaşılmaz bir şey olduğunu iddia
edemezsiniz.5
Bizim kanaatimiz de ayetteki “şahit” ifadesiyle herhangi bir şahsın
kastedilmediği yönündedir. Ayette söz konusu edilen tanık, geleceği Tevrat ve
İncil’de haber verilen peygambere dair bilgilerden hareketle, Resulullah’ı
gözlemleyen, Kur’an’ı inceleyen her İsrailoğlunun bu hakikate tanık olacağı
anlamındadır.
Yukarıdaki nakiller dikkate alındığında bu ayetin Medeni olarak kabulü makul
görünmektedir. Ne var ki, ayet, bulunduğu pasajla da son derece uyumludur. Ayrıca
Mekke civarında Ehlikitap’tan birçok kimsenin varlığı ve Ehlikitap’a Mekki
surelerde de değinilmiş olması, söz konusu ayetin Mekkî olduğunu kanıtlar
niteliktedir.
53
Ve onlara o Söz [vahy/Kur’ân] okunduğu zaman onlar, “Biz, ona inandık. Şüphesiz o,
Rabbimizden gelen gerçektir. Kesinlikle biz, ondan önce müslüman olanlardık” dediler.
(Kasas/53)
17
Ve Biz Nûh'tan sonraki nesillerden nicelerini değişime/ yıkıma uğrattık. Ve kullarının
günahlarını hakkıyla haberdar olan ve en iyi gören olarak Rabbin yeter.
(İsra/107, 108)
199
Şüphesiz ki Kitap Ehlinden, Allah'a inananlar, size indirilene ve kendilerine indirilene –
Allah'a samimiyetle saygı duyanlar olarak– inananlar da vardır. Onlar, Allah'ın âyetlerini az bir
değere değişmezler. İşte onlar, ücretleri Rableri katında olanlardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk
görendir.
(Al-i Imran/199)
64
De ki: “Sizi ondan ve her sıkıntıdan Allah kurtarır. Sonra da siz ortak koşarsınız. 114
Ve O,
size Kur’ân'ı ayrıntılı/hak-bâtıl ayrılmış olarak indirdiği hâlde, Allah'tan başka bir hakem mi
arayayım?” Ve kendilerine Kitap verdiğimiz şu kişiler, Kur’ân'ın şüphesiz Rabbinden hak ile
indirilmiş olduğunu bilirler. O hâlde sen onların bu kitabın Allah tarafından indirildiğini bildikleri
hususunda sakın şüphecilerden olma.
(En’am/64, 114)
11
Ve kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş olan kişiler,
iman etmiş kişiler için: “Eğer bir hayır, çıkar olsaydı, onlar, ona bizim
önümüze geçemezlerdi; önce biz mü’min olur çıkarı biz alırdık” dediler.
Bununla kılavuzlandıkları doğru yola girmeyince de: “Bu eski bir
uydurmadır” diyeceklerdir.
12
Kur’ân'dan önce de bir önder ve rahmet olarak Mûsâ'nın kitabı vardı.
İşte bu Kur’ân da, şirk koşarak yanlış; kendi zararlarına iş yapan kimseleri
uyarmak, iyilik-güzellik üretenleri müjdelemek için Arap lisanı üzerine/ en
mükemmel ifade diliyle doğrulayan bir kitaptır.
Mekkeli müşriklerin kibirleri nedeniyle Kur’an’dan kaçtıklarının, Resulullah’a
meyletmediklerin dile getirildiği bu ayetlerde, onların “Bu, uydurmadır” deyip işin
5
(Derveze; et-Tefsirü’l Hadis)
11

12. içinden çıkamayacakları, elçilik görevinin ve kitap indirmenin eskiden beri -Musa
örneğinde olduğu gibi- “Sünnetüllah [Allah’ın insanlığa uyguladığı yasası]” olarak
devam ettiği hatırlatılarak aslında bunu Mekkelilerin de kabul ettiği onların
yüzlerine vurulmaktadır.
Ayette “Eğer bir hayır olsaydı onlar, ona bizim önümüze geçemezlerdi” diye
ifade edilenler, Ammâr, Suheyb ve İbn Mes'ud gibi fakir, gariban kimselerdir.
Şımarıklar bu genç ve maddi yönden yoksul olan müminlere bakarak, akılları sıra
çevrelerine: “Eğer bu din, iyi, güzel ve hayırlı bir şey olsaydı, gençler, yoksullar
bunu kabullenmede bizi geçemezlerdi. Onlardan önce biz Müslüman olurduk. Nasıl
olur ki, bir kaç tecrübesiz genç ve aşağı sınıftan birkaç köle bunu makul olarak
görür de, bizim ileri gelenlerimizden akıllı, dünya görmüş ve tecrübelerine,
zekâlarına herkesin itibar ettiği kişiler görmez? O halde Muhammed’in (as) sıradan
halkı inandırmak gayreti içerisinde oluşu da bu davette muhakkak bir yanlışlık
olduğunu ve bu yüzden de kavmin ileri gelenlerinin bunu kabul etmediğini
göstermektedir. O halde siz de ondan uzak durun” diye propaganda yapmaktaydılar.
Ayrıca bu ayet ile ilgili olarak “Esbab-ı Nüzul” kayıtlarında şu nakiller de yer
almaktadır:
Rivayet edildiğine göre, Cüheyne, Müzeyne, Eslem ve Gıfâr kabileleri müslüman olunca,
Âmir, Gatafan, Esed ve Eşca' kabileleri, "Eğer bu din, iyi, güzel ve hayırlı bir şey olsaydı,
kuzularımızın çobanları olan bu kabileler bizden önce ona girmezlerdi" demişlerdir.
Rivayet olunduğuna göre, Hz. Ömer'in bir cariyesi müslüman olmuş ve henüz müslüman
olmamış olan Ömer de onu yoruluncaya kadar dövüp dururmuş ve "Eğer yorulmasaydım daha fazla
döverdim" dermiş. Bunun üzerine Kureyş kâfirleri, "Eğer Muhammed (s.a.s)'in davet ettiği din hak
olsaydı, bu câriye bizden önce o dine giremezdi" dediler.6
Bu bahane ilk kez Mekke müşriklerince ileri sürülmüş değildir. Nuh
peygamberden bu yana bütün müşriklerin uygulaya geldikleri bir politik tavır ve
bahanedir.
27
Buna karşılık, toplumunun kâfirlerinin; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş
olanlarının ileri gelenleri: “Biz seni sadece bizim gibi sıradan bir insan olarak görüyoruz. Sana sığ
görüşlü aşağı tabakalarımızdan/ ayak takımımızdan başkasının uyduğunu görmüyoruz. Sizin bizim
aleyhimize bir fazlalığınızı da görmüyoruz. Tam tersine biz, sizi yalancılar sanıyoruz” dediler.
(Hud/27)
Onların bu bahanelerine karşılık, Yüce Allah da bu konuda elçisine şu
talimatları vermiştir.
52
Ve Allah'ın rızasını dileyerek sabah-akşam; sürekli Rablerine dua eden kimseleri kovma!
Onların hesabından sana hiçbir sorumluluk yoktur, senin hesabından da onlara hiçbir şey yoktur. Ki
onları kovarsan yanlış; kendi zararlarına iş yapanlardan olursun!
53
Ve Biz, “Allah, aramızdan bunlara mı iyilikte bulundu?!” desinler diye, onlardan bazısını
bazısı ile böyle ateşlere sürükledik, imtihan ettik. Allah, kendilerine verilen nimetlerin karşılığını
ödeyenleri daha iyi bilen değil midir?
(En’am/52, 53)
113,114
Hepsi bir değildirler. Kitap Ehli içinde doğruluk üzere bulunan bir önderli topluluk vardır
ki onlar, gecenin saatlerinde boyun eğip teslimiyet göstererek Allah'ın âyetlerini okurlar. Allah'a ve
âhiret gününe inanırlar, herkesçe iyi kabul edilen şeyleri emrederler, herkesçe kötülüğü kabul edilen
şeylerden vazgeçirmeye çalışırlar, hayırlarda da birbirleriyle yarışırlar. Ve işte onlar, iyi
insanlardandırlar.
6
(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
12

13. (Al-i Imran/113, 114)
13
Şüphesiz işte şu: “Rabbimiz Allah'tır” deyip, sonra da dosdoğru olan
kişiler üzerine hiçbir korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir.
14
İşte onlar cennet ashâbıdırlar. İşlemekte olduklarına karşılık orada
sonsuz olarak kalacaklardır.
Müşriklere gerekli uyarılar yapılıp gayet makul cevaplar verildikten sonra,
şirkten kurtulup Allah’a teslim olmanın, tek ve yegâne Rabb olarak Allah’ı
tanımanın getireceği sonsuz nimete dikkat çekilmiştir.
62
Şüphesiz şu, iman etmiş kişiler, Yahûdileşmiş kişiler, Nasrâniler ve Sabiîler/doğal dindarlar;
her kim Allah'a ve âhiret gününe iman eder ve sâlihi işlerse, artık Rableri katında bunlar için ecirleri
vardır. Bunlara bir korku yoktur. Bunlar mahzun da olmayacaklar.
(Bakara/62)
122
Ve iman eden ve düzeltmeye yönelik işler yapan kimseler de; Biz onları, Allah'ın gerçek bir
vaadi olmak üzere, içinde sonsuz kalıcılar olarak, altlarından ırmaklar akan cennetlere sokacağız. Ve
sözce Allah'tan daha doğru kim olabilir?
123
Bu iş, sizin kuruntularınızla ve Kitap Ehlinin kuruntularıyla değildir. Kim kötülük yaparsa
onunla cezalandırılır. Ve o kendisi için Allah'ın astlarından bir yol gösterici, koruyucu yakın ve iyi bir
yardımcı bulamaz.
124
Ve erkekten veya kadından, kim mü’min olarak düzeltmeye yönelik işler yaparsa, artık işte
onlar, cennete girerler. Ve hurma çekirdeğinin sırtındaki çukur kadar haksızlığa uğratılmazlar.
(Nisa/122- 124)
30-32
Şüphesiz, “Rabbimiz Allah'tır” deyip sonra dosdoğru olanlar; onların üzerine, haberci
âyetler sürekli iner; “Korkmayın, üzülmeyin. Size vaat edilen cennetle sevinin. Biz, dünya hayatında
ve âhirette sizin yol gösterenleriniz, yardımcılarınız, koruyanlarınızız. Cennette, kullarının
günahlarını çok örten, onları cezalandırmayan ve bağışı bol olan, engin merhamet sahibinden bir
ikram olarak sizin için nefislerinizin arzuladığı her şey var. Orada istediğiniz şeyler de sizin içindir.”
(Fussılet/30- 32)
49,50
Ve göklerde ve yeryüzünde bulunan canlılar ve doğal güçler, kibirlenmeden Allah'a boyun
eğerler. Kendilerinin üstündeki Rablerinden korkarlar ve emrolundukları şeyleri yaparlar.
(Nahl/49, 50)
62,63
Açın gözünüzü! Allah'ın yakınlarına, yardımcılarına –ki onlar inanan ve Allah'ın koruması
altına girmiş kimselerdir– kesinlikle kaygı yoktur. Onlar üzülmeyecekler de.
(Yunus/62, 63)
15
Ve Biz insana, ana ve babasına iyileştirmeyi-güzelleştirmeyi yükümlülük
olarak ulaştırdık. Anası onu zahmetle taşıdı ve zahmetle bıraktı/ doğurdu. Ve
onun taşınması ve ayrılması otuz aydır. Sonunda insan, olgunluk çağına
ulaştığı ve kırk seneye geldiğinde: “Rabbim! Bana ve anama-babama ihsan
ettiğin nimetlerine karşılık ödememi ve Senin hoşnut olacağın sâlihi işlememi
sağla. Benim için soyumun içinde düzeltmeler yap/sâlih kimseler ver. Şüphesiz
ben Sana yöneldim. Ve ben şüphesiz müslümanlardanım” dedi.
16
İşte bilgeleşmiş, bilinçlenmiş bu kimseler, vaat olunup durdukları doğru
bir vaat olarak ve kendileri haksızlığa uğratılmadan, Allah'ın onlara
amellerini tam olarak ödemesi için kendilerinden, yaptıklarının en güzelini
kabul edeceğimiz ve cennet ashâbı içinde kötülüklerden koruyacağımız
kimselerdir.
17
Ve anasına-babasına: “Öf size! Siz beni, benden önce nice nesiller gelip
geçmiş iken çıkarılmakla/ öldükten sonra dirilmekle mi tehdit ediyorsunuz?”
13

14. diyen kimse… Ve anası-babası, Allah'a yalvararak: “Yazık sana! Gel iman et,
şüphesiz ki, Allah'ın vaadi gerçektir” der. Sonra da o: “Bu Kur’ân, öncekilerin
masallarından başka bir şey değildir” der.
18
İşte anası-babası ile inanç çatışması olan, âhirete inanmayan çocuklar,
kendilerinden önce gelip geçmiş olan bilinen-bilinmeyen tüm kesimden önderli
toplumlar içerisinde aleyhlerinde Söz hak olmuş kimselerdir. Şüphesiz onlar,
gerçekten kayba/ zarara uğrayıp acı çeken kimseler idiler.
Bu ayet gurubunda Rabbimiz, aile ilişkilerine, hukuka ve aile içi eğitime dikkat
çekmiştir. Ayetlerde olgun, akıllı çocuk ile aklını kullanmayan asi çocuk örnek
verilerek bu ikisinin Allah’a ve anne-babalarına karşı tutumları belirtilmekte ve
uyarıda bulunulmaktadır. Ayrıca insanın anne-babasına ihsanda bulunması tavsiye
edilmektedir.
Ana-baba ve çocuk deyiminden sadece analık-babalık ve evlatlık
anlaşılmamalıdır. O dönemde okulların bulunmadığı, bu nedenle de ana-babanın
aynı zamanda bir öğretmen, eğitmen; evladın da bir öğrenci olduğu
unutulmamalıdır.
15. ayetteki “Anası, onu, zahmetle taşıdı ve zahmetle bıraktı [doğurdu]. Ve
onun taşınması ve ayrılması otuz aydır” ifadesi, ana hakkının baba hakkından daha
büyük olduğuna delâlet etmektedir. Çünkü Rabbimiz, bu ifadede anayı özellikle
zikrederek onun çocuk yüzünden çektiği zahmet ve meşakkati vurgulamıştır.
Ayetteki “Ve onun taşınması ve ayrılması otuz aydır” ifadesi, hamileliğin
başlaması ile çocuğun sütten kesilmesi arasındaki süreye işaret etmektedir. İnşallah
bu ifadeye Bakara/223’te detaylı olarak değinilecektir.
YİĞİTLİK/OLGUNLUK ÇAĞI
Ayette geçen “ ‫د‬ّE‫اش‬Eşüdd [yiğitlik/olgunluk] Çağı” ile ilgili olarak “onsekiz
yaş”, “otuzüç yaş” ve “kırk yaş” gibi görüşler ileri sürülmüştür. Ancak Rabbimiz
bu konuda herhangi bir rakam vermemiştir. “Eşüdd’ün [olgunluk/yiğitlik yaşının]”
kişiden kişiye, yöreden yöreye, ortamdan ortama değişeceği bir gerçektir. Bizim
kanaatimize göre, bu yaş toplum idaresinin bilirkişi raporları doğrultusunda karar
vereceği reşitlik yaşıdır.
5
Ve Allah'ın, ayakta kalmanız için size vermiş olduğu mallarınızı bu aklı ermezlere/ henüz reşit
olmamış yetimlere vermeyiniz. Ve onları o mallarda rızıklandırın ve onları giyindirin. Ve onlara örfe
uygun/herkesçe iyi olduğu kabul edilen söz söyleyin.
6
Ve bu yetimlerinizi nikâha ulaşıncaya kadar sıkı bir eğitim vererek olgunlaştırınız. Sonra da
eğer kendilerinde rüşt/erginlik çağına ulaşmışlık hissederseniz, mallarını kendilerine hemen teslim
ediniz. Onlar büyüyecekler diye onların mallarını saçıp savurup yemeyin de. Ve kim zengin ise
artık o iffetli davransın. Kim de fakir ise artık o da örfe uygun/ herkesçe kabul gören bir şekilde
yesin. Sonra da yetimlerin mallarını kendilerine teslim ettiğiniz zaman onlar üzerine şâhit tutunuz.
Hesap sorucu olarak da Allah yeter.
(Nisa/5, 6)
Ayette “ ‫د‬ّE‫اش‬eşüdd” ve “kırk sene” ifadeleri birbirine bağlı değildir. İki ifadeyi
bir araya getiren, mutlak cem ifade eden “ ‫و‬vav” bağlacıdır. O nedenle insanın
yiğitlik/olgunluk yaşına erişmesi ayrı bir şey; kırk yaşına erişmesi ise başka bir
şeydir.
Kırk yaştan sonra bedensel fonksiyonlar ve şehvet, hırs, kin gibi duygu ve
dürtüler zayıflamaya; akıl, muhakeme, merhamet, şefkat, tecrübe gibi zihinsel
fonksiyonlar ise artmaya başlar. Kırk yaş, buluğ yaşı değil “bilgeliğin başlama
14

15. yaşı”dır.
Nitekim kişi kırk yaşına varınca, “Rabbim! Bana ve anama-babama ihsan
ettiğin nimetlerine şükretmemi ve senin hoşnut olacağın salihi işlememi sağla.
Benim için soyumun içinde düzeltmeler yap [salih kimseler ver]. Şüphesiz ben Sana
yöneldim. Ve ben şüphesiz teslim olanlardanım” şeklinde dualar etmeye
başlamaktadır. Sadece yiğitlik çağı bu bilince yetmemekte, kişi ancak bilgeleşmeye
başladığı zaman bu tür dualara yönelmektedir.
15. ayetin iniş sebebi olarak Razi şu görüşü ileri sürmüştür:
Nüzul Sebebi: Hz. Ebu Bekir
Vahidî, İbn Abbas'tan ve pek çok kimse de önceki ve sonraki müfessirlerden bu ayetin Ebû
Bekir es-Sıddîk (r.a) hakkında nazil olduğunu naklederek şöyle demişlerdir: "Bunun delili, Allah
Teâlâ'nın, bu ayette hamilelik ile sütten kesilme müddetinin, bu hususlarda insanların farklılık
arzetmeleri sebebiyle, bazen daha az, bazen de daha fazla olabilecek belli bir miktar ile
sınırlamasıdır. Binaenaleyh, bu sınırlamanın, o kimsenin durumunu dile getirme olduğunun
söylenebilmesi için, bu ifadeden tek bir şahsın kastedilmiş olması gerekir. Binaenaleyh, hamilelik
süresi ile sütten kesilme süresi bu kadar olan şahsın, Ebû Bekir olması mümkündür.
Daha sonra Cenâb-ı Hak, bu insanın vasfı hakkında, "Nihayet o, delikanlılık çağına erdiği ve
kırk yaşma vardığı zaman, şöyle der: ‘Ya Rabbî, hem beni, hem de ana-babamı nimetlendirdiğin için
şükretmemi ... bana ilham et’ dediğini nakletmiştir. Her insanın bu sözü söylemediği malumdur.
Binaenaleyh, bu ayetten, bu sözü söyleyen belli bir kimsenin kastedilmiş olması gerekir. Hz. Ebû
Bekir (r.a), bu sözü, bu yaşa yakın bir zamanda söylemiştir. Çünkü Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber
(s.a.s)'den iki küsur yaş daha küçüktür. Hz. Peygamber (s.a.s) kırk yaşında peygamber olmuştur. Hz.
Ebû Bekir de kırka yakın bir yaştaydı. Dolayısıyla Hz. Ebû Bekir, Hz. Peygamber (s.a.s)'i tasdik ve
ona iman etmiştir. Bu anlattığımızla, bu ayetlerin, kendilerinden Hz. Ebû Bekir'in kastedilmesinin
uygun ve elverişli oldukları sabit olmuş olur. Böyle bir uygunluk sabit olunca da, biz diyoruz ki: Biz,
bu ayetten kastedilenin Hz. Ebû Bekir olduğunu iddia ediyoruz. Bu iddianın delili de, Cenâb-ı
Hakk'ın, bu ayetin sonundaki "İşte bunlar -ki cennet yârânı içindedirler- işlediklerinin en
güzellerini kabul edeceğimiz, günahlarını bağışlayacağımız kimselerdir" ifadesidir ki, bu da, bu
ayetten kastedilenin insanların en üstünü olduğuna delâlet eder. Çünkü Allah'ın, amellerinin güzelini
kabul edip günahlarını bağışladığı kimsenin insanların üstünlerinden ve ulularından olması gerekir.
Ümmet, Allah'ın resulünden sonra insanların en üstününün ya Hz. Ebû Bekir, ya da Hz. Ali olduğu
hususunda ittifak etmişlerdir. Bu ayetten Ali İbn Ebî Talib (r.a)'in kastedilmiş olması mümkün
değildir. Çünkü bu ayet ancak bu sözleri delikanlılık çağına vardığında ve kırk yaşına yaklaştığında
söyleyen kimseye uygun düşer. Hâlbuki Ali İbn Ebî Talib böyle değildir. Çünkü o, çocukluk
süresine yakın bir zamanda iman etmiştir. O halde, bu ayetten kastedilenin Hz. Ebû Bekir olduğu
sabit olmuş olur. Allah en iyisini bilendir
Nesli Islah
Cenâb-ı Hakk'ın "Soyum-sopum hakkında da benim için, salah nasib et" ifadesine gelince, yine
İbn Abbas bu hususta şöyle der: "Ebû Bekir'in, erkek-dişi ne kadar çocuğu varsa, hepsi iman
etmiştir. Yine, Ebû Bekir müstesna, sahabeden, ana-babasının ve oğlan-kız bütün çocuklarının
müslüman olması, başka hiç kimseye nasib olmamıştır.7
Yukarıda 16. ayetin teknik olarak bir öğesi olan 19. ayetteki “ve onlar
zulmedilmeden, O’nun [Allah], onlara amellerini tam olarak ödemesi için”
ifadesini ayet daha iyi anlaşılsın diye birleştirmiş bulunuyoruz. Bu ifade, iyi
insanların yaptığı iyiliklerde karşılıksız, kötü insanların da yaptığı kötülüklerde
cezasız kalmayacağını bildirmektedir. Eğer iyi bir insan, yapmış olduğu iyiliklerin
ecirlerinden mahrum kalır veya hak ettiğinden daha azını alırsa; ya da inkârcı bir
insan, işlediği günah ve cürümlere karşılık hak ettiği cezayı görmez ya da hak
7
(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
15

16. ettiğinden fazlasını bulursa, her iki durum da “zulüm” olacağı için Yüce Allah asla
kullarına zulmetmez.
8
Ve Biz, insana, ana-babasına iyi davranmasını yükümlülük olarak ulaştırdık. Eğer o ikisi, seni,
hakkında bilgin olmayan bir şeyi Bana ortak koşman için zora koşarlarsa, artık o ikisine itaat etme.
Dönüşünüz ancak Banadır. O zaman, size yapmış olduklarınızı haber vereceğim.
9
İman eden ve düzeltmeye yönelik işler yapan kimseleri de, kesinlikle onları sâlih kişiler içine
katacağız.
(Ankebut/8- 9)
151
De ki: “Geliniz, Rabbinizin size neleri tabulaştırdığını; dokunulmaz kıldığını okuyayım:
‘Kendisine hiçbir şeyi ortak koşmamanızı,
ana babaya iyilik yapmanızı- güzel davranmanızı,
fakirlik endişesiyle / fakirleştiriliriz korkusuyla çocuklarınızı öldürmemenizi, - Sizi ve onları
Biz rızklandırıyoruz.-
kötülüklerin açığına ve gizlisine yaklaşmamanızı,
haksız yere, Allah'ın haram kıldığı nefsi öldürmemenizi, -İşte bunlar, aklınızı kullanasınız diye
O’nun size yükümlülük olarak ulaştırdıklarıdır.-
(En’am/151)
23,24
Ve senin Rabbin kesin olarak, Kendisinden başkasına kul olmamanızı, anne ve babayı
iyileştirmeyi- güzelleştirmeyi karar altına aldı. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında ihtiyarlığa
ererse, sakın onlara “Öf” deme, onları azarlama; onlara çok duyarlı davran. Ve ikisine de onurlu, tatlı
ve güzel söz söyle. Ve merhametinden dolayı onlar için alçak gönüllülük kanatlarını indir. Ve de ki:
“Rabbim! Onların beni küçükten eğitip görgülü biri olarak yetiştirdikleri gibi, onlara rahmet et.”
(İsra/23, 24)
Ve Lokman/14, 15, Bakara/129, İbrahim/35- 41, Meryem/4- 6, A’raf/189, Furkan/74.
17. ayette “-Ve anasına- babasına: ‘Öf size! Siz beni, benden önce nice
nesiller gelip geçmiş iken çıkarılmakla [öldükten sonra dirilmekle] mı tehdit
ediyorsunuz?’ diyen kimse” ifadesiyle sanki özel birisine değinilmektedir. Anlaşılan
o ki, insanlardan biri kıyameti, ahireti yalanlamakta, anası-babası da onu
inandırmak için çaba harcamaktadır.
Bu ayetle ilgili olarak “Esbab-ı Nüzul” kayıtlarında şu nakiller mevcuttur:
Bu ayet, Abdurrahman b. Ebû Bekir (r.a) hakkında nazil olmuştur. Bu görüşü benimseyenler
şöyle demişlerdir: Abdurrahman'ın ebeveyni onu İslâm'a davet etmişler ama o diretmiş ve "üff size!"
demişti. Bu görüştekiler, görüşlerinin doğruluğuna da şu şekilde delil getirmişlerdir: Muaviye,
halkın, oğlu Yezid'e biat etmelerini temin konusunda Mervan'a mektup yazınca Abdurrahman b. Ebî
Bekir: "Siz Herakliyus [Bizans] sistemini yerleştirmek istiyorsunuz. Ne o, siz çocuklarınız lehine
biat mi istiyorsunuz?" demişti. Bunun üzerine Mervan, "Ey insanlar, Abdurrahman, Allah Teâlâ'nın,
hakkında, "Ana ve babasına, ‘Öf size...’ diyen kimse"dir" dedi.8
Böyle bir olay her ne kadar bu ayetle irtibatlandırılmış olsa da, ayette belli bir
şahıs kastedilmeyip bu karakterde olan her kişi kastedilmiştir. Açıktır ki, bu
karaktere sahip, her devirde ve her yerde çokça insan bulunabilir.
18. ayette geçen “... ümmetler içerisinde aleyhlerinde Söz hak olmuş kimseler”
ifadesindeki “Söz”, Rabbimizin “Ant olsun ki, cehennemi mutlaka senden ve onların
sana uyanlarından; hepinizden dolduracağım (Sad/84, 83; Secde/13)” sözüdür. Bu
8
(Razi; el Mefatihu’l Gayb)
16

17. konu “Söz’ün Gerçekleşmesi” başlığı altında Ya Sin suresinin tahlilinde ele
alındığından, detayın oradan okunmasını öneriyoruz.
19
Ve herkes için işledikleri şeylerden, birtakım dereceler vardır. –Ve onlar
haksızlığa uğratılmadan, Allah'ın onlara amellerini tam olarak ödemesi içindir.–
Bu ayette Rabbimizin adaleti ve lütufkârlığı ortaya konulmuştur. Mümin olsun,
kâfir olsun, cinlerden olsun, insanlardan olsun, her bir kişinin kıyamet gününde
Allah nezdinde amellerine göre dereceleri vardır. Cehennemliklerin dereceleri aşağı
doğru, cennetliklerin derecesi ise yukarı doğrudur.
Bu ayetin son bölümü olan “Ve onlar zulmedilmeden, O’nun [Allah], onlara
amellerini tam olarak ödemesi içindir.-” ifadesi “ ‫و‬ve” bağlacı ile gelmiştir. Bunun
anlamı, bu ifadenin daha önce dile getirilen bir yargının ikinci bir gerekçesi
olduğudur. Ayetin birinci cümlesine bakıldığında, “ ‫و‬ve” bağlacının bağlanacağı bir
ifadenin bulunmadığı görülmektedir. Bizim kanaatimize göre, ayetin ikinci cümlesi
olan bu ifade, 16. ayetteki “vaat olunup durdukları doğru bir vaat olarak”
cümlesine atfedilmelidir. Biz de 16. ayeti bu ifade ile birlikte vermiş bulunuyoruz.
20
Ve kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddetmiş kişiler ateş
üzerinde yayılacakları gün: “Siz iğreti dünya hayatınızda bütün güzel
şeylerinizi giderdiniz, onlar ile yararlandınız, artık yeryüzünde haksız yere
büyüklük taslamanız ve hak yoldan çıkıcılık edip durduğunuzdan dolayı bu
gün alçaltıcı bir azap ile karşılık göreceksiniz!”
Bu ayette, inanmadan, şükretmeden yaşayanları ahirette bekleyen akıbet ortaya
konulmuştur. Onlara: “Siz iğreti hayatınızda bütün güzel şeyleri; gençliğinizi,
servetinizi, sağlığınızı, bol rızkı, güç ve kuvvetinizi, rahatınızı ve zevkinizi
giderdiniz, onlar ile yararlandınız, artık, yeryüzünde haksız yere büyüklük
taslamanız ve fasıklık etmiş olduğunuzdan dolayı bu gün alçaltıcı bir azap ile
karşılık göreceksiniz, artık fırsatı kaçırdınız!” denilecektir. Onların ahırette
saltanatları bitmiş olacaktır. Onlar dünyada sürdükleri sefalarla kalacaklardır.
21
Âd'ın kardeşi Hûd'u da an! Hani o, Ahkâf'ta toplumunu uyarmıştı. –
Kesinlikle o'nun önünde ve ardında [her yanında], “Allah'tan başkasına kulluk
etmeyin. Şüphesiz ben sizin için büyük bir günün azabından korkuyorum” diyen
uyarıcılar geçmişti.–
22
Onlar: “Sen bizi ilâhlarımızdan çevirmek için mi geldin? Eğer
doğrulardan isen, hadi o bizi tehdit edip durduğun azabı hemen getir” dediler.
23
Âd'ın kardeşi; Hûd: “ Şüphesiz o azabın ne zaman geleceğine dair bilgi
Allah katındadır. Ben ise size benimle gönderileni tebliğ ediyorum. Velâkin
ben sizi cahillik edip duran bir toplum olarak görüyorum” dedi.
24,25
Sonunda onu, vadilerine doğru gelen geniş bir bulut hâlinde
gördüklerinde: “Ha işte! Bu, bize yağmur getirecek bir bulut!” dediler, Hayır,
aksine o, çabuklaştırmaya çalıştığınız şeyin ta kendisi; Rabbinin emriyle her
şeyi yerle bir eden, içinde acıklı bir azap olan rüzgâr... Sonunda o hâle geldiler
ki, konutlarından başka hiçbir şey görünmüyordu. Biz, günahkârlar
topluluğunu işte böyle cezalandırırız.
26
Ve andolsun ki Biz, sizi güçlü kılmadığımız şeylerde onları güçlü
kılmıştık; size vermediğimiz imkânları onlara vermiştik. Onlara da kulaklar,
gözler ve duygular vermiştik. Buna rağmen kulakları, gözleri ve duyguları
17

18. onlara hiçbir yarar sağlamadı/ kendilerinden hiçbir şeyi uzaklaştıramadı.
Çünkü onlar, Allah'ın âyetlerini bile bile inkâr ediyorlardı. Alay etmekte
oldukları şey de onları sarıp kuşatıverdi.
Bu ayet grubunda, tarihi bir örnek ve belge olarak, yaşantıları, inançları,
tavırları Mekke müşriklerine çok benzeyen, güç kuvvet açısından onlardan daha
ileride olan Ad kavmi konu edilmektedir.
Ayette “Âd’ın kardeşini [Hud’u] de an!” denilmiştir. Kardeş ifadesiyle din
kardeşliği değil, nesep kardeşliği ifade edilmektedir.
“‫القحقاف‬ Ahkaf”, Ad kavminin yurdu olup büyük kumluklar demektir. “ ‫قحقف‬
hıkf” sözcüğünün çoğuludur. “Hıkf”, dağ seviyesine ulaşmamakla birlikte
uzunlamasına devam edip giden ve eğrilip bükülen büyük kum tepeleri demektir.
Çoğulu “ ‫قححقاف‬hikaf”, “ ‫اقحقاف‬ahkaf” ve “ ‫قحقوف‬hukuf” gelir.9
“Ahkaf”ın coğrafi olarak neresi olduğu konusunda klasik kaynaklarda şu
bilgiler verilmiştir:
Katade dedi ki: Bunlar Şihr denilen yerdeki yüksekçe tepelerdir. Şihr, Aden'e yakın bir yerdir.
Umman Şihr'i ya da Uman Şehr'i denilir. Bu ise Umman ile Aden arasındaki deniz sahilidir. Yine
ondan nakledildiğine göre, bize Ad kavminin Yemende birtakım kabileler olduğu zikredilmiştir.
Bunların bulundukları yer kumluk olup denize bakardı ve buraya Şihr denilirdi.
Mücahid dedi ki: Burası Ahkaf diye adlandırılan Hisme topraklarından bir yerdir. Hisme ise
etrafları yumuşak, hemen hemen tepelerinden toz bulutunun ayrılmadığı oldukça yüksek dağları
bulunan çöldeki bir bölgenin adıdır.
İbn Abbas ve ed-Dahhak ise “Ahkaf, Şam topraklarında bir dağdır” demişlerdir. Yine İbn
Abbas'tan nakledildiğine göre Uman ve Mehre arasında bir vadidir. Mukatil de (şöyle demiştir): Ad
kavminin meskenleri Mehre diye adlandırılan bir vadide olup bu da Yemen'in Hadramut bölgesinde
idi. Mehri develeri de oraya nispet edilerek “Mehri develer" denilir. Bunlar bahar mevsiminde
göçebe bir çadır ahalisi idi.10
Kur’an çalışması yapan çağdaş bilginlerimizden merhum Mevdudi de Ahkaf”
bölgesi ile ilgili olarak şu bilgileri vermektedir:
Ahkaf, hikf'in çoğuludur. Sözlük manası "kum tepeleri" demektir. Fakat coğrafi bir terim
olarak Arabistan çölünün [Rub’ul-Hali] güney-batı kısmının ismidir. Bugün ise bu bölgede kimse
yaşamamaktadır. İbn İshak'ın rivayetine göre, Ad Kavminin yurdu, Umman'dan Yemen'e kadar
uzanmaktaydı. Kur'an, bunların asıl yurdunun El-Ahkaf olduğunu belirtmiştir. Buradan çıkarak
civarındaki ülkeler ve zayıf ülkeler üzerine hâkimiyet kurmuşlardı. Bugün bile, Arap Yarımadası'nın
güneyinde yaşamakta olan halklar, bu bölgede bir zamanlar Ad Kavminin yaşadığını bilmektedirler.
Şimdiki Mükella şehrinden 125 mil kuzeyde Hadramut taraflarında bir makam vardır. Burada
Hud'un (a.s) mezarının olduğuna inanılır. Kabr-i Hud ismiyle meşhurdur. Her yıl Şaban ayının
15'inde Arap Yarımadası'nın değişik yerlerinden binlerce kişi burada toplanarak bir merasim
düzenlerler. Her ne kadar tarihsel olarak bu mezar ispatlanmamışsa da burada bir kabrin inşa edilmiş
olması ve Güney Arabistan halkının çoğunun oraya rağbet etmesi, mahalli rivayetlere göre Ad
kavminin yurtlarının buralar olduğunu ispatlamaktadır. Öte yandan yöre halkı Hadramut'ta bulunan
birçok harabeyi bu güne kadar Ad kavminin evleri olarak anmaktadır. El-Ahkaf'ın bu günkü halini
gören kimse, bir zamanlar buralarda şanlı ve pek güçlü bir medeniyetin yaşamış olduğunu
düşünemez. Muhtemeldir ki, binlerce sene önce bu bölgeler verimli ve yeşillik idi. Daha sonra
meydana gelen bir iklim değişikliği dolayısıyla bir çöl haline gelmiş olabilir. Bu gün ise ıssız bir çöl
halindedir. İçerlerine girmeye kimse cesaret edememektedir. 1943 yılında Bavyeralı bir asker bunun
güney kenarına kadar ulaşmıştı. Bu şahıs anlatıyor: "Hadramut'un kuzeydeki yüksek tepelerinden
9
(Lisanü’l Arab, c. 2, s. 525, hgf mad.)
10
(Kurtubi; el Camiu li Ahkami’l Kur’an)
18

19. aşağıya bakınca bu çöl sanki bin feet (İngiliz ölçü birimidir. Bir feet = yaklaşık 30.5 cm) kadar
aşağıda gözüküyordu. Yer yer beyaz kısımları vardı ki, eğer onlara bir şey düşerse o kumun içinde
mahvolur gider ve tamamen çürürdü. Arabistan bedevileri bu bölgeden çok korkarlar ve katiyen
oraya gitmeye cesaret edemezler. Bir kere hiçbir bedeviyi razı edemeyince yalnız başıma gittim.
Buranın kumu adeta toz gibi çok incedir. Ucuna ip bağlı bir şakülü uzaktan fırlattım. Beş dakika
içerisinde hemen kumun içine gömüldü. İpin uç kısmı ise çürümüştü." (Daha fazla malumat için bkz:
Arabia and Isles Harold Ingrams, London, 1946, The Empty Quarter, Philby, London 1933. The
Unveiling of Arabia, R.H. Kirnan, London, 1937).11
Rabbimiz, Ahkaf halkının başına gelen felaketi hatırlattığı bu pasajla Mekke
kâfirlerini korkutmaktadır. Şöyle ki, helak ettiği bu kavmin, kuvvet ve beden
yönüyle kendilerinden daha ileri olduğunu bildirmiştir. Onlara: “Onlar, mal-mülk,
kuvvetçe sizden daha üstün idiler. Ama kuvvetçe ileri olmalarına rağmen, Allah’ın
cezalandırmasından kurtulamamışlardır. Böyle olunca sizin haliniz nice olur?”
şeklinde mesaj verilmiştir. Söz konusu kavmin Mekke müşriklerinden daha güçlü
olduğu Kur’an’da değişik surelerde ifade edilmiştir:
74
Hâlbuki Biz, onlardan önce, mal ve gösterişçe daha güzel nice kuşakları/asırlar halkını
değişime/yıkıma uğrattık.
(Meryem/74)
82
Daha yeryüzünde gezip de kendilerinden öncekilerin sonu nasıl olmuş bir bakmazlar mı? Onlar
kendilerinden hem daha çok, hem de kuvvetçe ve yeryüzündeki eserlerinin sağlamlığı bakımından
daha çetin idiler. Öyle iken o kazandıkları şeyler, kendilerine yarar sağlamadı.
(Mümin/82)
26. ayetteki “Onlara da kulaklar, gözler ve duygular kılmıştık [vermiştik].
Buna rağmen kulakları, gözleri ve duyguları onlara hiçbir fayda sağlamadı/
kendilerinden hiçbir şeyi uzaklaştıramadı. Çünkü onlar Allah’ın ayetlerini bile bile
inkâr ediyorlardı. Alay etmekte oldukları şey de onları sarıp kuşatıverdi” ifadesi,
Âd toplumuna her türlü nimetin ve fırsatın verildiğini açıklamaktadır. Maalesef bu
toplum, kendilerine verilen nimet ve fırsatı değerlendirmemiştir.
Âd kavmi ile ilgili detay A’raf, Hud, Şuara, Ankebut ve Fussilet surelerinde
yer almaktadır:
66
Sonra da aşağılık maymunluğu, çağdaşlarına ve sonrakilere müthiş bir ders ve Allah'ın
koruması altına girmiş kişiler için bir nasihat/öğüt yaptık.
(Bakara/66)
13
Buna rağmen onlar, yine yüz çevirirlerse hemen de ki: “Ben sizi Âd ve Semûd'un
yıldırımının benzeri bir yıldırıma karşı uyardım.”
14
Hani onlara, “Allah'tan başkasına kulluk etmeyin!” diye önlerinden-arkalarından [her
yanlarından] elçiler gelmişti. Onlar: “Eğer Rabbimiz isteseydi, kesinlikle melekler indirirdi. Bu
yüzden biz kendisiyle gönderilmiş olduğunuz şeyleri kesinlikle bilerek reddedenleriz/
inanmayanlarız” dediler.
(Fussılet/13,14)
13
Buna rağmen onlar, yine yüz çevirirlerse hemen de ki: “Ben sizi Âd ve Semûd'un
yıldırımının benzeri bir yıldırıma karşı uyardım.”
14
Hani onlara, “Allah'tan başkasına kulluk etmeyin!” diye önlerinden-arkalarından [her
yanlarından] elçiler gelmişti. Onlar: “Eğer Rabbimiz isteseydi, kesinlikle melekler indirirdi. Bu
yüzden biz kendisiyle gönderilmiş olduğunuz şeyleri kesinlikle bilerek reddedenleriz/
inanmayanlarız” dediler.
(Şura/18)
11
(Mevdudi; Tefhimü’l Kur’an)
19

20. 41,42
Âd'da da alâmetler/ göstergeler vardır. Bir zaman Biz onların üzerine, uğradığı her şeyi
bırakmayan, sadece onu kül gibi yapan, sonsuz bırakan bir rüzgâr gönderdik.
(Zariyat/42)
27,28
Kesinlikle, Biz kendi komşularınız olan memleketleri değişime/ yıkıma
uğrattık. Âyetleri, onlar dönsünler diye tekrar tekrar açıkladık. Öyleyse
Allah'ın astlarından güya O'na yakınlığa vesile edindikleri düzme tanrılar,
onların azabını savmaya yardım etmeli değil miydi? Tersine o düzme tanrılar
kendilerinden ayrılıp kayboldular. Bu, onların yalanlarıdır/ uydurmakta
oldukları şeydir.
Mekkeli müşriklere tarihten örnekler verildikten sonra söz yine o kavimlerin
helak ediliş nedenine getirilerek geçmişteki bu kavimlerin akıbetlerinden ibret
almaları gerektiği mesajı verilmiştir. Kur’an’dan anladığımıza göre, Mekkeliler,
kendilerine örnek verilen eski kavimler hakkında bir hayli bilgi ve belgeye sahip
idiler.
38
Âd ve Semûd toplumlarını değişime/ yıkıma uğrattık. Onların değişime/ yıkıma uğramaları,
onların yurtlarından size kesinlikle besbelli olmuştur. Ve şeytan onlara, yaptıklarını süsledi de onları
yoldan alıkoydu. Hâlbuki onlar görüp anlayan kimselerdi.
(Ankebut/38)
Ayetteki “kendi kıyınızda bulunan memleketler” ifadesi ile Yemen ve
Şam'daki Âd ve Semûd kavimleri kastedilmiştir.
Rabbimiz Mekke müşriklerine uyarı yaparken eski kavimlerin de kendileri gibi
sözde ilahları kendilerini Allah’a yaklaştırmaları için edindiklerini açıklamaktadır.
Müşriklerin bu kanaati defalarca reddedilmiş ve akıllarını başlarına almaları
istenmiştir.
18
Onlar, Allah'ın astlarından, kendilerine zarar vermeyen ve kendilerine yarar sağlamayan
şeylere tapıyorlar ve “Bunlar Allah katında bizim yardımcılarımız/ destekçilerimizdir” diyorlar. De
ki: “Siz Allah'a göklerde ve yerde Kendisinin bilmediği bir şeyi mi haber veriyorsunuz?” Allah,
onların ortak koştukları şeylerin hepsinden arınıktır ve çok yücedir.
(Yunus/18)
3
Dikkatli olun, halis din sadece Allah'a aittir. O'nun astlarından birtakım yardımcı, yol gösterici,
koruyucu yakınlar edinenler: “Allah'ın astlarından edindiğimiz yardımcı, yol gösterici, koruyucu
yakınlar, bizi Allah'a daha fazla yaklaştırsın diye biz onlara tapıyoruz.” Şüphesiz kendilerinin
ayrılığa/anlaşmazlığa düşüp durdukları şeylerde, onların arasında Allah hüküm verecektir. Şüphesiz
Allah, yalancı ve çok nankörün ta kendisi olan kişilere kılavuzluk etmez.
(Zümer/3)
29
Hani Biz gizli ajanlardan Kur’ân'ı dinlemek isteyen bir grubu sana
yöneltmiştik. Onlar, Kur’ân'a hazır oldukları zaman, “Susun!” dediler. Sonra
Kur’ân'ı dinleyince de birer uyarıcı olarak toplumlarına döndüler.
30-32
Onlar: “Ey toplumumuz! Şüphesiz biz Mûsâ'dan sonra indirilen ve
sadece içinde konu edilenleri tasdik eden, hakka ve dosdoğru yola kılavuz olan
bir kitap dinledik. Ey toplumumuz! Allah'ın davetçisine karşılık verin ve O'na
iman edin ki, Allah günahlarınızı bağışlasın ve sizi acı bir azaptan kurtarsın.
Her kim Allah'ın davetçisine karşılık vermezsee, bilsin ki, yeryüzünde Allah'ı
âciz bırakacak değildir. Onun için Allah'ın astlarından yardımcı, yol gösterici,
20

21. koruyucu yakın kimseler de yoktur. İşte onlar, apaçık bir sapıklık
içerisindedirler” dediler.
Daha evvel Cinn suresinde kendi istekleriyle Kur’an dinledikleri bildirilen
“yabancılar” konusuna bu ayetlerde de kısaca değinilmiştir. Sözü edilen bu
“yabancılar”, dinledikleri Kur’an’dan etkilenmişler ve ülkelerine dönünce de kabul
ettikleri hak ve hakikati kendi toplumlarına bildirmişlerdir. Ayetler gayet açık olup
herhangi bir izahı gerektirmemektedir.
Burada konu edilen cinler ile ilgili olarak klasik kaynaklarda akıl almaz
hikâyeler yer almaktadır. Allah’ın izniyle bu konuya ait tespitlerimiz, inancımız
sağlam ve katidir. Kısaca hatırlatmak gerekirse, burada konu edilen “cinden bir
grup”, Yesrib’den Mekke’ye gelerek gizlice Resulullah ile görüşüp ondan Kur’an
dinleyen, sonra da Akabe görüşmelerinin ve hicretin zeminini hazırlayan
Yesriblilerdir [Medinelilerdir]. Bu Medineli grubun 30–32. ayetlerde yer alan
konuşmasının detayı da yine Cinn suresindedir. Bu nedenle, o konuşmanın mealini
vermekle yetiniyor, ayetlerin tahlilinin oradan okunmasını öneriyoruz.
1-15
De ki: Bana vahyedildi ki, şüphesiz yabancılardan bir grup Kur’ân dinleyip de: “Şüphesiz
biz, rüşde kılavuzluk eden hayret verici bir Kur’ân dinledik. Bundan dolayı, biz ona iman ettik ve
Rabbimize hiçbir şeyi asla ortak koşmayacağız. 3
Gerçek şu ki, Rabbimizin şanı çok yücedir. O, bir
dişi arkadaş ve de bir çocuk edinmemiştir.
4
Ve hiç şüphesiz “bizim aklı ermez”, Allah üzerine saçma sapan şeyler söylüyormuş. 5
Doğrusu
biz, bildik-bilmedik her kişinin Allah'a karşı asla yalan söylemeyeceğine inanıyorduk.
6
Gerçekten de insten; çok iyi tanıdığımız kimselerden bazı kimseler, cinden; tanımadığımız
yabancı kimselerden bazı kişilere sığınırlar idi. Böylece de, o yabancı kimseler, onların
azgınlıklarını, ahmaklıklarını artırırlardı.
7
Gerçekten de onlar sizin inandığınız gibi, Allah'ın asla kimseyi peygamber
göndermeyeceğine/ diriltmeyeceğine inanmışlardı.
8
Ve gerçekten biz göğe dokunduk da onu kuvvetli bekçiler ve parlak alevlerle doldurulmuş
bulduk. 9
Ve hiç şüphesiz ki biz gökten duyum almak için oturulan yerlere oturur idik. Peki, şimdi her
kim duyum almak için uğraşsa, kendine, gözetleyen parlak bir alev buluyor. 10
Biz de,
yeryüzündekilere kötülük mü istendi, yoksa Rableri onlara bir doğruluk mu diledi bilmiyoruz.
11
Şüphesiz bizler; bizlerden bir kısmı sâlihlerdendir, bizden bazıları da bunun aşağısındandır.
Biz, çeşit çeşit yollarda idik.
12
Ve kesinlikle, Allah'ı yeryüzünde asla âciz bırakamayacağımızı, kaçmakla da O'nu asla âciz
bırakamayacağımızı iyice anladık. 13
Ve biz o kılavuzu/ Kur’ân'ı dinlediğimizde ona iman ettik. Onun
için kim Rabbine inanırsa, o hakkının eksik verilmesinden ve haksızlığa uğramaktan/ aptal yerine
konmaktan, kendisine aşırı yük yüklenilmesinden korkmaz.
14
Ve gerçekten bizim durumumuz ise; Müslümanlar bizdendir, yanlış; kendi zararlarına iş
yapanlar da bizdendir. Ama kimler Müslüman olduysa, işte onlar doğruya, güzele, iyiye, gerçeğe
gitmeyi arayanlardır. 15
Ama inanç konusunda yanlış; kendi zararlarına iş yapanlara gelince, onlar
da cehennem için odun olmuşlardır” demişlerdir.
(Cinn/1-15)
33
Onlar, şüphesiz gökleri ve yeryüzünü oluşturan ve onları oluşturmakla
yorulmamış olan Allah'ın ölüleri diriltmeye de güç yetiren olduğunu
görmediler mi/ düşünemediler mi? Evet şüphesiz ki, O, her şeye gücü yetendir.
Konu yine müşrikleren tutumlarına getirilip uyanmaları için kendilerine
“Onlar, şüphesiz gökleri ve yeryüzünü yaratan ve onları yaratmakla yorulmamış
olan Allah’ın ölüleri diriltmeye de kadir olduğunu görmediler mi?” diye
sorulmuştur. Bunun cevabı, “Elbette gördüler. Hem de çok gördüler, hala da görüp
durmaktadırlar” şeklindedir.
21

22. Ayetteki “yaratan ve onları yaratmakla yorulmamış olan Allah” ifadesi ile
Yahudilerin “Allah’ın yedinci gün dinlendiği” inancı reddedilmekte, Allah’ın
yorulmadığı, zaafa düşmediği vurgulanmaktadır.
38
Ve kesinlikle Biz gökleri, yeri ve ikisi arasında olanları altı evrede oluşturduk. Ve Bize hiçbir
yorgunluk dokunmadı.
(Kaf/38)
Konuya ait detay Kaf suresinin tahlilinde verilmiştir.
33. ayetin maksadı, Allah’ın gökyüzü ve yeryüzünü yaratmış olmasını,
Kendisinin, öldükten sonra diriltmeye kadir olduğuna kanıt göstermektir. Rabbimiz
surenin baş kısımlarında Kendisinin göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğunu
bildirmişti. Gökleri ve yeri yaratmanın öldükten sonra insanı yeniden hayata
döndürmekten daha zor ve daha büyük bir iş olduğu herkesçe kabul edilir. Bundan
hareketle, “Öyleyse, en zor ve en mükemmele güç yetiren, daha kolay ve daha azına
güç yetirmez mi?” mesajı verilerek insanlar düşünmeye davet edilmektedir.
57
Elbette göklerin ve yerin oluşturulması, insanların oluşturulmasından daha büyüktür. Ama
insanların çoğu bilmiyorlar.
(Mü’min/57)
15
Peki, Biz, ilk oluşturmada âcizlik mi gösterdik? Hayır, ama onlar yeni bir oluşturuluştan
kuşku içindedirler.
(Kaf/15)
34
Kâfirler; Allah'ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddeden şu kimselerin
ateş üzerine yayılacakları gün: “Bu, gerçek değil miymiş?” Onlar da: “Evet;
gerçekmiş. Rabbimize andolsun!” dediler. Allah: “O hâlde bilerek reddedip
durduğunuzdan/ inanmadığınızdan dolayı şimdi tadın azabı!” dedi.
Bıkmadan, usanmadan akılsızlık eden müşrikler, bu ayette şöyle bir ahiret
sahnesiyle uyarılmaktadır:
- Bu, gerçek değil miymiş?
- Evet [gerçekmiş]. Rabbimize ant olsun!”
- O halde inkâr edip durduğunuzdan dolayı şimdi tadın azabı!”
35
Artık elçilerden azim sahiplerinin sabrettikleri gibi sen de sabret! Onlar
için aceleci olma. Sanki onlar kendilerine vaat edilen şeyi gördükleri gün
dünyada sadece gündüzün bir saati kadar kalmış gibidirler. Bu, bir tebliğdir.
Artık hak yoldan çıkanlar topluluğundan başkası değişime/yıkıma uğratılır mı?
Rabbimiz rahmeti gereği bunca ayet detaylandırmasına rağmen müşriklerin
inatlarının sürmesi üzerine elçisini teselli ederek “Artık elçilerden azm sahiplerinin
sabrettikleri gibi sen de sabret! Onlar için aceleci olma!” Yani “Nasıl senden
önceki peygamberler kavimlerinin eziyet, muhalefet ve kötü davranışlarına karşı
senelerce yılmadan, usanmadan mücadele vermişlerse, sen de aynen onlar gibi
mücadeleye devam et! Bunların hemen iman edeceğini, eğer iman etmezlerse
Allah’ın onlara hemen azap indireceğini de hiç düşünme! Onlar kendi sonları
gelince bu dünyada bir saat kalmış gibi olacaklar. Hiç yaşamamış gibi olacaklar ve
yaptıklarına pişman olacaklar.”
22

23. 47
De ki: “Kendinizi hiç düşündünüz mü, Allah'ın azabı size ansızın veya açıkça gelirse, şirk
koşarak yanlış davrananlar; kendi zararlarına iş yapanlar toplumundan başkası mı değişime/yıkıma
uğratılmış olur?”
(En’am/47)
Ayette geçen “ ‫العزم‬ ‫اولوا‬ulü’l-azm” ifadesi, “kararlı ve sabır sahibi” demektir.
Klasik kaynaklarda peygamberlerden hangilerinin “ulü’l-azm” olduğu konusunda
birbirinden farklı birçok nakil bulunmaktadır. Kimisi üçü, kimisi beşidir demişler
ve bazı isimler zikretmişlerdir. İçlerinde peygamberlerin hepsinin “ulü’l-azm”
olduğunu söyleyenler de mevcuttur. Ancak ayetteki “ ‫رلسسسل‬ّ‫س‬ ‫ال‬ ‫مسسن‬mine’r-rusuli”
ifadesindeki “ ‫من‬min” edatı, “ ‫تبعيض‬teb’ız [bütünden koparma”] anlamı içerdiğinden
peygamberlerin hepsinin “ulü’l-azm” olmadığı anlaşılmaktadır.
Bizim kanaatimize göre, Kur’an’da yer alan peygamberlerden Âdem (as) ve
Yunus’un (as) dışındakilerin tamamı “ulü’l-azm” peygamberdir. Haklarındaki şu iki
ayete göre bu iki peygamberin “ulü’l-azm” olmadıkları rahatlıkla söylenebilir.
48
Öyleyse Rabbinin kararı için sabret, bunalan kişi gibi olma. Hani o, bir kez aşırı bunaldığında
Rabbine seslenmişti. 49
Eğer Rabbinden o'na bir iyilik ulaşmasaydı, kınanmış bir durumda, boş bir
yere atılacaktı. 50
Ancak, Rabbi o'nu seçti, sonra da iyilerden biri yaptı.
(Kalem/48)
115
Ve andolsun Biz, bundan önce Âdem'den söz aldık da o aklından çıkardı, yapmadı ve Biz,
onda bir kararlılık bulmadık.
(Ta Ha/115)
Giriş bölümünde de belirttiğimiz gibi, surenin bu son ayetinin Medeni olduğu
rivayet edilir. Pasajda görüldüğü üzere ayet pasaja hem anlam hem de teknik olarak
uygundur. Ayrıca içerik ve üslup itibariyle de Mekkî ayetler ile uyuşmaktadır.
Bunlar dikkate alındığında, bu ayetin Medenî olması uzak bir ihtimaldir.
Allah, doğrusunu en iyi bilendir.
23