1. Лекц №4
Танин мэдэхүйн үндэс:
Сэрэл, хүртэхүй,
анхаарал

2.  Сэрлийн шинж чанар ба
ангилал
 Хүртэхүйн тухай ухагдахуун,
шинж чанар ба төрөл анги
 Анхаарлын шинжүүд ба төрөл
анги

3. Сэрлийн шинж чанар ба ангилал
 Сэрэл бол бүх амьд биеийн ерөнхий шинж бөгөөд танин
мэдэхүйн процессийн хамгийн энгийн хэлбэр. Сэрэхүйн
процессгүйгээр ямар ч юмны шинж чанарыг танин мэдэж
чадахгүй.
 Юмс үзэгдлийн тусгаар нэг шинж чанарыг хүлээн авах
процессийг сэрэл гэнэ.
 Сэрлийн физиологи үндэс нь эффекторын үйлдэлтэй холбоотой.
Эффектор гэдэг нь ямар нэг эрхтэний гадаад болон дотоод
цочроогчдын үйлдэлд цочрох байдал. Рецептор буюу хүлээн
авуур нь цочроолын тодорхой хэмжээнд ажиллах мөн энэ
нөлөөлөлд хариу үзүүлэхэд зохицсон байдаг.

4. Сэрэхүйн ангилал
 Сэрэхүйг ангилах оролдлого бүр эртнээс
хийгдсэн. Үүний нэг жишээ нь Эртний Грек
өрнө, дорнод хүний сэрэхүйг 5 мэдрэхүйтэй
холбон тайлбарласан байдаг /амт, үнэр,
сонсох, харах, тэмтрэх/. Одоо 20 гаруй
ангиллыг хэрэглэдэг.

5.  Тэнцвэрийн – Бие организмын байрлал, гар хөл,
толгойн байрлал, дотоод эрхтэнүүд энэхүү сэрэхүйг
үүсгэдэг.
 Арьсны сэрэхүй - Өвдөх, халуун, хүйтний зэрэг
мэдрэмж нь энэ сэрэхүйг үүсгэнэ. Өвдөх мэдрэмж
нь арьсны гадаргууд харилцан адилгүй байна. 1
см2 –д ойролцоогоор 100 өвдөлтийг мэдрэх цэг
байна.
 Шүргэлт даралтын сэрэхүй. Цочроол бага үед
шүргэлт, их үед даралтын сэрэхүй гэнэ.
 Тэмтрэх. Гарын мэдрэмжтэй холбоотой. Харааны
хяналтын доор явагдах бөгөөд хараагүй хүний
хувьд унших, бичих гол тулгуур болно.

6.  Үнэрлэх сэрэхүй /амьсгал авах, амьсгал
гаргахад/
 Цангах сэрэхүй /органик сэрэхүй/
 Хөдөлгөөний сэрэхүй
 Амтлах сэрэхүй.
 Сонсголын сэрэхүй. Дууны
чанга, сул, өндөр нам, давтамж зэргийг
мэдрэхтэй холбоотой. Дунджаар 16, 20-
16000, 20000 гц сонсдог. Баримжаалах
үүргийг давхар гүйцэтгэнэ.

7.  Харааны сэрэхүй. Гаднаас ирж буй
мэдээллийн 80-90% нь энэ сэрлийн
тусламжтай хүлээн авагддаг. Гэрлийн долгион
380-780 микрон урттай байхад харааны
сэрэхүй үүснэ. Долгионы уртаас хамаарч өнгө
ялгарч харагддаг.
 Нил ягаан – 380-450
 Цэнхэр - 480
 Хөх ногоон – 500
 Ногоон - 521
 Шар ногоон – 540-560

8.  Рецепторт хэрхэн үйлчилж байгаагаар нь:
 контакт /хүлээн авуурт биетээр үйлчилж байгаа/
 дистант /тодорхой орон зайнд үйлчилж байгаа/
 Рецепторын байршлаар нь:
 интерорецептив
 проприорецептив
 экстерарецептив

9.  Хүн ба амьтан өөр өөрийн хувьд тодорхой
заагийн хүрээнд сэрж мэдэрдэг. Үүнийг
сэрэхүйн зааг гэнэ. Цочроолыг сэрж мэдрэх
хамгийн доод хязгаарыг доод зааг гэнэ. Дээд
заагаас хэтэрвэл өөр нэг сэрлээр солигдоно.
Харааны хувьд: хүн хав харанхуй шөнө 48 км
зайд асч байгаа лааны гэрлийг харах,
сонсгол: чив чимээгүй орчинд 6 м цаана
байгаа цагийн зүүний цохилтыг сонсох, амт: 8
л усанд хийсэн нэг халбага сахарыг мэдрэх,
үнэр: 6 өрөөний цаана 1 дусал үнэртэй ус
асгарсныг, тэмтрэх: 1 см зайтай нисч байгаа
ялааны далавчийн хөдөлгөөнийг мэдрэх
чадвартай байдаг байна.

10. Цочроогчийн хэмжээ бага байх тусам сэрэхүйн хэмжээ ихэсдэг.
Мэдрэх чадвар мэргэжлийн онцлог, мэдрэхүйн эрхтэний
дутагдалтай байдал зэргээс хамааран хүн бүрт харилцан
адилгүй байна. Ж: Лион хотын нэхмэлчид хар өнгийг 40
янзаар ялгадаг. Сенсибилизацийн үзэгдэл гэдэг нь сэрэхүйн
чадвар дээшлэх үзэгдэл юм /Бетховен. Сарны сонат/.
Сэрлийн дасан зохицох чадвар байна. Нэг төрлийн цочроол
хэсэг хугацааны дараа хүчтэй нөлөөлөхөө болих үзэгдлийг
хэлнэ. Ж: Цэв хүйтэн усанд гараа дүрэх. Синестезийн
үзэгдэл – цочроол өөрийн мэдрэмж үүсгэх эрхтэнд биш, өөр
эрхтэнд нөлөөлөх үзэгдэл. Ж: Хөгжмийн зохиолчид
байгалийн сайхныг хараад аялгуу болгон төсөөлөх. Энэ
талаар Леонарда Да Винчийн хэлсэн үг байдаг.
Уран зураг бол харах яруу найраг
Яруу найраг бол сонсох уран зураг.
ϰ

11. Хүртэхүйн тухай ухагдахуун, шинж
чанар ба төрөл анги
Хүртэхүй гэдэг нь юмс үзэгдлийн шинж
чанарыг бүхэлд нь танин мэдэх процесс.
Хүртэгдэж буй юмс үзэгдлийн байршлаас
хамаарч
Орон зайн
Цаг хугацааны
Хөдөлгөөний гэж ангилдаг.

12.  Орон зайн хүртэхүй нь зайны болон алсын зүг чиглэлийн
хэмжээ хэмжигдэхүүн, хэлбэр дүрсийг хүртэхтэй холбоотой
 Мөн чанараараа анхдагч бөгөөд бүтээлч бус шинжтэй.
Генетист хандлагаар орон зайн хүртэхүй нь хүний туршлагын
үр дүн бөгөөд насны дагуу тогтворждог гэж үздэг. Үүнийгээ
төрөлхийн хараагүй хүмүүст хагалгаа хийхэд хөдөлгөөнтэй
юмсыг тайван байдлаар харж, юмсын байрлалыг тогтоох
чадвар эхэндээ хангалтгүй байж байгаад яваандаа
тогтворжсон туршилтаар батлан үзүүлдэг. Нярай хүүхдийн
юмыг хурц тодорхой харах чадвар нь хөгжсөөр ойдоо хүрэх
үед нь насанд хүрсэн хүний түвшинд хүрдэг. Ялангуяа
нүүрнээсээ 19 см зайнд байгаа зүйлийг илүү тодорхой хүртдэг
болох нь тогтоогджээ. Төрснөөсөө хойш 4 дэх өдрөөсөө эхлэн
хүний нүүрийг илүү харах хандлагатай байдаг. 4 сартайгаасаа
хүүхэд цэнхэр, ногоон, шар, улаан өнгүүдийг ялгаж чаддаг
болно.

13.  Конвергенцийн үзэгдэл – Харж буй обьектийн
дүрс 2 нүдэнд илүү тод харагдах үзэгдэл.
 Аккомодацийн үзэгдэл – Харж байгаа
юмандаа дасах
 Хөдөлгөөний хүртэхүй - Хөдөлж буй обьект,
хүний яриаг хүртэхтэй холбоотойгоор
яригддаг. Ж: Муурын дөнгөж төрсөн
зулзаганд хийсэн туршилт байдаг.

14.  Цаг хугацааны хүртэхүй. Гадаад орчинд явагдаж
буй өөрчлөлтөнд зохицсон зан байдлын хариу
үйлдлийг судлахад чиглэгдсэн. Тухайн агшин
момент бүрт хувь хүн гадаад дотоод 2 үйл явдалд
тулгарч байдаг ба эдгээрийг янз бүрийн түвшинд
хүлээн авдаг. Цаг хугацааны хүртэхүйн 3 хэлбэр
байдаг. Дэс дараалалтай байдлын хүртэхүй, урт
богино хугацааны хүртэхүй, цаг баримжааллын. Ж:
1 минутыг баримжаалах, сэтгэлзүйн цаг. Цаг
хугацааг хүртэхэд хүний насны онцлог зарим
талаар нөлөөтэй. Настай хүмүүсийн хувьд цаг
хугацаа түргэн өнгөрч байгаа юм шиг санагддаг
бол хүүхдүүдийн хувьд удаан, том болох болоогүй
юм шиг санагддаг.

15. Хүртэхүйн шинжүүд:
 Тогтвортой. Хүртэхүй үүсэх нөхцлөөс үл хамааран дүрийн
хэлбэр, хэмжээ харьцангуй тогтмол хүртэгддэг. Энэ шинж
үгүй бол гадаад орчны физик шинжээс хамааран тухайн
объектийг танихад төвөгтэй болно. Нөхцөл байдал
өөрчлөгдсөн ч гэсэн хүнд тусгагдаж байгаа юмсын шинж
чанар тогтвортой тусгагддаг.
 Биет, бодит шинж. Хүртэхүй нь бодит юмсын дүр. Объект
нь хүртэгдэж буй фоноос ялгарах байдал.
 Бүхэллэг шинж. Бүхэл зүйл нь түүнийг бүрдүүлэгч
хэсгүүдийн байрлал солигдох байдлаас үл хамаарах
шинж.
 Дүгнэн цэгцэлсэн шинж. Дүр бүр ямар нэг объектод
хамааралтайгаар нэгдмэл нэг байдлаар хүртэгдэх шинж.
Ө.х дотоод мөн чанарын тогтмол байдал. Хүртэхүйн
эдгээр шинж нь төрөлхийн бус. Пиажегийн онолоор юмсыг
хүртэх эдгээр шинж нь балчир насанд яригддаг.

16. Хүртэхүйн өөрчлөлт
 Хүртэхүйн гаж үзэгдэл /иллюзи/. Гадаад орчны мөн чанар
тухайн хүнд гажуу тусгагдах үзэгдэл.
 Физиологийн иллюзи.
 Физикийн иллюзи.
 Эмгэг иллюзи. /Дүрс, дуу авиа, түгшүүр/
 Гиперстези. Юмны шинж чанарыг ихэсгэж тусгах
 Гипостези. Ердийн хүч анализаторыг цочроож чадахгүй байх
 Галлюцинаци. Бодит байдалд байхгүй дуу чимээ, дүр
зураг, үнэр амтыг мэдрэх үзэгдэл.
 Ашаффенбургийн хам шинж. Залгаагүй аппаратаар ярих
 Метаморфопси /биеийн хэмжээ өөрчлөгдөж тусгагдах/
 Дереализаци /амьд шинж чанар өөрчлөгдөх/

32. Àíõààðëûí øèíæ¿¿ä áà òºðºë àíãè
 Àíõààðàë ãýäýã íü óõàìñàðòàé áîëîí óõàìñàðã¿éãýýð
ìýäðýõ¿éí ýðõòýíèé òóñëàìæòàéãààð õ¿ëýýí àâ÷ áóé
àëü íýã ìýäýýëëèéã áóñäààñ îíöëîí ñîíãîõûã õýëíý. È.Ï
Ïàâëîâ àíõààðëûã “ýíý þó âý” ãýñýí áàðèìæààëàõ
ðåôëåêñ ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Àíõààðëûí
ôèçèîëîãè ¿íäýñ íü èõ òàðõèíû ãàäàðò ÿâàãäàæ
áàéãàà õººðºë, ñààòëûí õàðèëöàí ¿éëäëýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.

33. Àíõààðëûí øèíæ
 Òîãòâîðæèëò. Àëü íýã îáúåêò, ¿çýãäýë äýýð àíõààðëàà
ñàðíèóëàõã¿éãýýð óäààí õóãàöààíä áàðèõ ÷àäâàð. Àíõààðëûí
òîãòâîðæèëò íü õ¿í á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ýíý íü õ¿íèé
ôèçèîëîãèéí îíöëîã, òýð äóíäàà ìýäðýëèéí òîãòîëöîîíû øèíæ
÷àíàð, îðãàíèçìûí ñýòãýë ñàíààíû áàéäàë, ñýäýë ñîíèðõîë, ¿éë
àæèëëàãààíû ó÷èð øàëòãààí çýðãýýñ õàìààðäàã.
 Òºâëºðºëò. Àëü íýãýí îáüåêò äýýð àíõààðëàà õ¿÷òýé õàíäóóëàõ
øèíæ. Æ: Ñîíèðõîëòîé íîì óíøèæ áóé õ¿í ãàäààä îð÷íîî àíçààðäàãã¿é.
 Øèëæèëò. Íýã îáüåêòîîñ íºãººä, íýã ¿éë àæèëëàãààíààñ íºãººä
øèëæèõ ¿åä ¿¿ñäýã. Õóðä ÿðèãäàíà. Äýýðõ øèíæ íü ìýäðýëèéí
òîãòîëöîîíû õººðºë, ñààòàë, óÿí õàòàí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé.
 Õóâààðèëàëò. Õýä õýäýí ¿éëäëèéã íýãýí çýðýã õèéõ ÷àäâàðààð
òîäîðõîéëîãäîíî. Õ¿íèé ñýòãýëç¿éí áîëîí áèåèéí áàéäëààñ õàìààðíà.
 Áàãòààìæ. Íýãýí çýðýã õ¿ëýýí àâàõ ìýäýýëëèéí òîîãîîð òîäîðõîéëîãäîíî.
- íýãæ ìýäýýëëèéã áàãòààõ ÷àäâàðòàé áàéäàã.

34. Àíõààðëûí àíãèëàë
 Øóóä àíõààðàë. ªºðèéí ñîíèðõîë õýðýãöýýíèé ¿íäñýí äýýð îáüåêò
ðóó õàíäàæ áàéãàà àíõààðàë.
 Äàì àíõààðàë. Òóñãàé õýðýãë¿¿ð, òóõàéëáàë äîõèî çàíãàà, ¿ã
õýë, çààõ òýìäýã ã.ì.-èéí òóñëàìæòàéãààð îáüåêò ðóó õàíäàõ.
 Ñàíàìñàðã¿é àíõààðàë. Çîðèãèéí ïðîöåññ îðîëöîõã¿é, àÿíäàà ¿¿ñ÷
áóé àíõààðàë. Ýíý íü ñàéí, ìóó òàëòàé áàéäàã. Íýã òàëààð
èäýâõã¿é aàíõààðëûí ¿åä õ¿ì¿¿ñ îíöûí õ¿÷ çàðöóóëàëã¿é
ìýäýýëëèéí õ¿ðýýãýý ºðãºòãºæ áàéäàã áîë ñóðãàëòàíä ìóóãààð
íºëººëºõ òàëòàé.
 Çîðèóäûí. ªºðèéí çîðèëãî, õýðýãöýý, ñýòãýëèéí òýíõýýíèé ¿íäñýí
äýýð ¿¿ñ÷ áàéãàà àíõààðàë.
 Òîãòñîí. Õîæóó èäýâõæèõ àíõààðàë ãýæ áàñ íýðëýäýã.
Ñàíàìñàðã¿éãýýð ¿¿ñ÷, çîðèóäûí áîëîí òîãòâîðæèæ áàéãàà
àíõààðëûã õýëíý.

35. Õ¿¿õäèéí àíõààðëûí ¿å øàò
 Ýõíèé äîëîî õîíîãîîñ íýã ñàð õ¿ðòýë áàðèìæààëàõ ðåôëåêñ ¿¿ñäýã.
 Íýã íàñíû ñ¿¿ëýýð áàðèìæààëàõ, øèíæëýõ ¿éë àæèëëàãàà íü
çîðèóäûí àíõààðëûí óðüäà÷ íºõöºë áîëîí ¿¿ñäýã.
 íàñàíä çîðèóäûí àíõààðàë íü õýëýõ¿éí õýðýãë¿¿ðèéí
òóñëàìæòàéãààð èëýðäýã.
 -3 íàñàíä çîðèóäûí àíõààðëûí äýýðõ àíõäàã÷ õýëáýð á¿ðýí ã¿éöýä
õºãæèíº.
 .5-5 íàñàíä òîì õ¿íèé çààâðûí äîîð àíõààðëàà ÷èãë¿¿ëýõ ÷àäâàð
èëýðíý.
 -6 íàñàíä ººðèéí õ¿ñýë çîðèãèéí íºëººí äîð çîðèóäûí àíõààðëûí
ýíãèéí õýëáýð ¿¿ñíý.
 Ñóðãóóëèéí íàñíààñ ýõëýí çîðèãèéí ïðîöåññèéí íºëººí äîî𠺺ðèéí
àíõààðëûã óäèðäàæ ñóðäàã.