1. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Танин мэдэхүйн процесс: Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
1. Сэрлийн шинж чанар ба ангилал
2. Хүртэхүйн тухай ухагдахуун, шинж чанар ба төрөл анги
Анхаарлын шинжүүд ба төрөл анги
Сэрлийн шинж чанар ба ангилал
Сэрэл бол бүх амьд биеийн ерөнхий шинж бөгөөд танин
мэдэхүйн процессийн хамгийн энгийн хэлбэр. Сэрэхүйн
процессгүйгээр ямар ч юмны шинж чанарыг танин мэдэж
чадахгүй.
Юмс үзэгдлийн тусгаар нэг шинж чанарыг хүлээн авах
процессийг сэрэл гэнэ.
Сэрлийн физиологи үндэс нь эффекторын үйлдэлтэй
холбоотой. Эффектор гэдэг нь ямар нэг эрхтэний гадаад
болон дотоод цочроогчдын үйлдэлд цочрох байдал. Рецептор
буюу хүлээн авуур нь цочроолын тодорхой хэмжээнд ажиллах
мөн энэ нөлөөлөлд хариу үзүүлэхэд зохицсон байдаг.
Сэрэхүйн ангилал. Сэрэхүйг ангилах оролдлого бүр
эртнээс хийгдсэн. Үүний нэг жишээ нь Эртний Грек
өрнө, дорнод хүний сэрэхүйг 5 мэдрэхүйтэй холбон
тайлбарласан байдаг /амт, үнэр, сонсох, харах,
тэмтрэх/. Одоо 20 гаруй ангиллыг хэрэглэдэг.
Тэнцвэрийн – Бие организмын байрлал, гар хөл,
толгойн байрлал, дотоод эрхтэнүүд энэхүү сэрэхүйг
үүсгэдэг.
Арьсны сэрэхүй - Өвдөх, халуун, хүйтний зэрэг
мэдрэмж нь энэ сэрэхүйг үүсгэнэ. Өвдөх мэдрэмж нь
арьсны гадаргууд харилцан адилгүй байна. 1 см2 –д
ойролцоогоор 100 өвдөлтийг мэдрэх цэг байна.
Шүргэлт даралтын сэрэхүй. Цочроол бага үед шүргэлт,
их үед даралтын сэрэхүй гэнэ. 1 см2 талбайд
ойролцоогоор 25 эс байдаг гэсэн тоо байдаг. Биеийн
хэсгүүдэд харилцан адилгүй тоогоор тархсан байдаг.
SS113 Д.Цогзолмаа

2. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Тэмтрэх. Гарын мэдрэмжтэй холбоотой. Харааны
хяналтын доор явагдах бөгөөд хараагүй хүний хувьд
унших, бичих гол тулгуур болно.
Үнэрлэх сэрэхүй /амьсгал авах, амьсгал гаргахад/
Цангах сэрэхүй /органик сэрэхүй/
Хөдөлгөөний сэрэхүй
Амтлах сэрэхүй. 4 янзын амтыг мэдэрдэг /давстай,
исгэлэн, чихэрлэг, гашуун/. Хэлний үзүүр хэсгээр
чихэрлэг зүйл, хэлний 2 хажуугаар шорвог зүйл,
хэлний угаар исгэлэн зүйлийг мэдэрдэг.
Сонсголын сэрэхүй. Дууны чанга, сул, өндөр нам,
давтамж зэргийг мэдрэхтэй холбоотой. Дунджаар 16,
20-16000, 20000 гц сонсдог. Баримжаалах үүргийг
давхар гүйцэтгэнэ.
Харааны сэрэхүй. Гаднаас ирж буй
мэдээллийн 80-90% нь энэ сэрлийн
тусламжтай хүлээн авагддаг. Гэрлийн
долгион 380-780 микрон урттай байхад
харааны сэрэхүй үүснэ. Долгионы
уртаас хамаарч өнгө ялгарч харагддаг.
Нил ягаан – 380-450
Цэнхэр - 480
Хөх ногоон – 500
Ногоон - 521
Шар ногоон – 540-560
Шар - 57 2
Улбар шар - 600-650
Улаан - 650-780
- Рецепторт хэрхэн үйлчилж байгаагаар нь:
- контакт /хүлээн авуурт биетээр үйлчилж байгаа/
дистант /тодорхой орон зайнд үйлчилж байгаа/
- Рецепторын байршлаар нь:
- интерорецептив
- проприорецептив
SS113 Д.Цогзолмаа

3. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
экстерарецептив
Хүн ба амьтан өөр өөрийн хувьд тодорхой заагийн хүрээнд
сэрж мэдэрдэг. Үүнийг сэрэхүйн зааг гэнэ. Цочроолыг сэрж
мэдрэх хамгийн доод хязгаарыг доод зааг гэнэ. Дээд
заагаас хэтэрвэл өөр нэг сэрлээр солигдоно. Харааны
хувьд: хүн хав харанхуй шөнө 48 км зайд асч байгаа лааны
гэрлийг харах, сонсгол: чив чимээгүй орчинд 6 м цаана
байгаа цагийн зүүний цохилтыг сонсох, амт: 8 л усанд
хийсэн нэг халбага сахарыг мэдрэх, үнэр: 6 өрөөний цаана
1 дусал үнэртэй ус асгарсныг, тэмтрэх: 1 см зайтай нисч
байгаа ялааны далавчийн хөдөлгөөнийг мэдрэх чадвартай
байдаг байна.
Цочроогчийн хэмжээ бага байх тусам сэрэхүйн хэмжээ ихэсдэг.
Мэдрэх чадвар мэргэжлийн онцлог, мэдрэхүйн эрхтэний
дутагдалтай байдал зэргээс хамааран хүн бүрт харилцан адилгүй
байна. Ж: Лион хотын нэхмэлчид хар өнгийг 40 янзаар ялгадаг.
Сенсибилизацийн үзэгдэл гэдэг нь сэрэхүйн чадвар дээшлэх
үзэгдэл юм /Бетховен. Сарны сонат/. Сэрлийн дасан зохицох
чадвар байна. Нэг төрлийн цочроол хэсэг хугацааны дараа хүчтэй
нөлөөлөхөө болих үзэгдлийг хэлнэ. Ж: Цэв хүйтэн усанд гараа
дүрэх. Синестезийн үзэгдэл – цочроол өөрийн мэдрэмж үүсгэх
эрхтэнд биш, өөр эрхтэнд нөлөөлөх үзэгдэл. Ж: Хөгжмийн
зохиолчид байгалийн сайхныг хараад аялгуу болгон төсөөлөх. Энэ
талаар Леонарда Да Винчийн хэлсэн үг байдаг.
Уран зураг бол харах яруу найраг
Яруу найраг бол сонсох уран зураг.
Хүртэхүйн тухай ухагдахуун, шинж чанар ба төрөл анги
Хүртэхүй гэдэг нь юмс үзэгдлийн шинж
чанарыг бүхэлд нь танин мэдэх процесс.
Хүртэгдэж буй юмс үзэгдлийн байршлаас
хамаарч
Орон зайн
Цаг хугацааны
Хөдөлгөөний гэж ангилдаг.
SS113 Д.Цогзолмаа

4. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Орон зайн хүртэхүй нь зайны болон алсын зүг
чиглэлийн хэмжээ хэмжигдэхүүн, хэлбэр дүрсийг хүртэхтэй
холбоотой. Орон зайн хүртэхүйн талаар эрдэмтэд нативист,
генетист хандлагыг баримталдаг. Нативист хандлагаар орон
зайн хүртэхүй нь төрөлхийн шинж чанар гэж авч үздэг. Мөн
чанараараа анхдагч бөгөөд бүтээлч бус шинжтэй. Генетист
хандлагаар орон зайн хүртэхүй нь хүний туршлагын үр дүн
бөгөөд насны дагуу тогтворждог гэж үздэг. Үүнийгээ
төрөлхийн хараагүй хүмүүст хагалгаа хийхэд хөдөлгөөнтэй
юмсыг тайван байдлаар харж, юмсын байрлалыг тогтоох
чадвар эхэндээ хангалтгүй байж байгаад яваандаа
тогтворжсон туршилтаар батлан үзүүлдэг. Нярай хүүхдийн
юмыг хурц тодорхой харах чадвар нь хөгжсөөр ойдоо хүрэх
үед нь насанд хүрсэн хүний түвшинд хүрдэг. Ялангуяа
нүүрнээсээ 19 см зайнд байгаа зүйлийг илүү тодорхой
хүртдэг болох нь тогтоогджээ. Төрснөөсөө хойш 4 дэх
өдрөөсөө эхлэн хүний нүүрийг илүү харах хандлагатай
байдаг. 4 сартайгаасаа хүүхэд цэнхэр, ногоон, шар, улаан
өнгүүдийг ялгаж чаддаг болно.
Конвергенцийн үзэгдэл – Харж буй обьектийн дүрс 2
нүдэнд илүү тод харагдах үзэгдэл.
Аккомодацийн үзэгдэл – Харж байгаа юмандаа дасах
Хөдөлгөөний хүртэхүй - Хөдөлж буй обьект, хүний
яриаг хүртэхтэй холбоотойгоор яригддаг. Ж: Муурын дөнгөж
төрсөн зулзаганд хийсэн туршилт байдаг.
Цаг хугацааны хүртэхүй. Гадаад орчинд явагдаж буй
өөрчлөлтөнд зохицсон зан байдлын хариу үйлдлийг судлахад
чиглэгдсэн. Тухайн агшин момент бүрт хувь хүн гадаад
дотоод 2 үйл явдалд тулгарч байдаг ба эдгээрийг янз
бүрийн түвшинд хүлээн авдаг. Цаг хугацааны хүртэхүйн 3
хэлбэр байдаг. Дэс дараалалтай байдлын хүртэхүй, урт
богино хугацааны хүртэхүй, цаг баримжааллын. Ж: 1 минутыг
баримжаалах, сэтгэлзүйн цаг. Цаг хугацааг хүртэхэд хүний
насны онцлог зарим талаар нөлөөтэй. Настай хүмүүсийн
хувьд цаг хугацаа түргэн өнгөрч байгаа юм шиг санагддаг
SS113 Д.Цогзолмаа

5. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
бол хүүхдүүдийн хувьд удаан, том болох болоогүй юм шиг
санагддаг.
Үүнээс гадна хүртэхүйг хүлээн авуураар нь ангилах
тохиолдол байдаг. Тэмтрэх, хараа, сонсгол, хөдөлгөөний,
үнэрлэх, амтлах г.м. Олон анализаторын тусламжтайгаар юмс
үзэгдлийн хэлбэр хэмжээ, хүнд хөнгөнийг тодорхойлдог.
Хүртэхүйн шинжүүд:
Тогтвортой. Хүртэхүй үүсэх нөхцлөөс үл хамааран дүрийн
хэлбэр, хэмжээ харьцангуй тогтмол хүртэгддэг. Энэ шинж
үгүй бол гадаад орчны физик шинжээс хамааран тухайн
объектийг танихад төвөгтэй болно. Нөхцөл байдал
өөрчлөгдсөн ч гэсэн хүнд тусгагдаж байгаа юмсын шинж
чанар тогтвортой тусгагддаг.
Биет, бодит шинж. Хүртэхүй нь бодит юмсын дүр. Объект нь
хүртэгдэж буй фоноос ялгарах байдал.
Бүхэллэг шинж. Бүхэл зүйл нь түүнийг бүрдүүлэгч
хэсгүүдийн байрлал солигдох байдлаас үл хамаарах шинж.
Дүгнэн цэгцэлсэн шинж. Дүр бүр ямар нэг объектод
хамааралтайгаар нэгдмэл нэг байдлаар хүртэгдэх шинж. Ө.х
дотоод мөн чанарын тогтмол байдал. Хүртэхүйн эдгээр шинж
нь төрөлхийн бус. Пиажегийн онолоор юмсыг хүртэх эдгээр
шинж нь балчир насанд яригддаг.
Хүртэхүйн өөрчлөлт
- Хүртэхүйн гаж үзэгдэл /иллюзи/. Гадаад орчны
мөн чанар тухайн хүнд гажуу тусгагдах үзэгдэл.
- Физиологийн иллюзи.
- Физикийн иллюзи.
Эмгэг иллюзи. /Дүрс, дуу авиа, түгшүүр/
Гиперстези. Юмны шинж чанарыг ихэсгэж тусгах
Гипостези. Ердийн хүч анализаторыг цочроож чадахгүй
байх
Галлюцинаци. Бодит байдалд байхгүй дуу чимээ, дүр
зураг, үнэр амтыг мэдрэх үзэгдэл.
Ашаффенбургийн хам шинж. Залгаагүй аппаратаар ярих
SS113 Д.Цогзолмаа

6. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Метаморфопси /биеийн хэмжээ өөрчлөгдөж тусгагдах/
Дереализаци /амьд шинж чанар өөрчлөгдөх/
Анхаарлын шинжүүд ба төрөл анги
Биднийг хүрээлэн байгаа гадаад ертөнцийн зүгээс асар олон
цочроол ирж байдаг. Үнэр, дуу чимээ, хэлбэр, дүрс өнгө
г.м. Тэр цочроолуудыг хүн нэгэн дор бүгдийг хүлээн авч
чаддаггүй. Зарим хэсэг нь ухамсрын хүрээнд хамрагдаж
байхад зарим хэсэг нь ухамсрын гадуур оршиж байдаг.
Анхаарал гэдэг нь ухамсартай болон ухамсаргүйгээр
мэдрэхүйн эрхтэний тусламжтайгаар хүлээн авч буй аль нэг
мэдээллийг бусдаас онцлон сонгохыг хэлнэ. И.П Павлов
анхаарлыг “энэ юу вэ” гэсэн баримжаалах рефлекс гэж
тодорхойлсон байдаг. Анхаарлын физиологи үндэс нь их
тархины гадарт явагдаж байгаа хөөрөл, саатлын харилцан
үйлдлээр тодорхойлогдоно.
Анхаарлын шинж
Тогтворжилт. Аль нэг объект, үзэгдэл дээр анхаарлаа
сарниулахгүйгээр удаан хугацаанд барих чадвар. Анхаарлын
тогтворжилт нь хүн бүрт харилцан адилгүй байдаг. Энэ нь
хүний физиологийн онцлог, тэр дундаа мэдрэлийн
тогтолцооны шинж чанар, организмын сэтгэл санааны байдал,
сэдэл сонирхол, үйл ажиллагааны учир шалтгаан зэргээс
хамаардаг.
Төвлөрөлт. Аль нэгэн обьект дээр анхаарлаа хүчтэй
хандуулах шинж. Ж: Сонирхолтой ном уншиж буй хүн гадаад
орчноо анзаардаггүй.
Шилжилт. Нэг обьектоос нөгөөд, нэг үйл ажиллагаанаас
нөгөөд шилжих үед үүсдэг. Хурд яригдана. Дээрх 3 шинж нь
мэдрэлийн тогтолцооны хөөрөл, саатал, уян хатан чанартай
холбоотой.
Хуваарилалт. Хэд хэдэн үйлдлийг нэгэн зэрэг хийх
чадвараар тодорхойлогдоно. Хүний сэтгэлзүйн болон биеийн
байдлаас хамаарна.
SS113 Д.Цогзолмаа

7. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Багтаамж. Нэгэн зэрэг хүлээн авах мэдээллийн тоогоор
тодорхойлогдоно. 5-7 нэгж мэдээллийг багтаах чадвартай
байдаг.
Анхаарлын хэлбэр, үүрэг. Анхаарал нь хүний амьдрал, үйл
ажиллагаанд олон үүрэг гүйцэтгэдэг. Үндсэн үүрэг нь зарим
зүйлийг идэвхжүүлж, зарим зүйлийг саармагжуулж байдаг.
Шилэн сонгох шинжтэй байна.
Анхаарлын ангилал.
Шууд анхаарал. Өөрийн сонирхол хэрэгцээний үндсэн дээр
обьект руу хандаж байгаа анхаарал.
Дам анхаарал. Тусгай хэрэглүүр, тухайлбал дохио зангаа,
үг хэл, заах тэмдэг г.м.-ийн тусламжтайгаар обьект руу
хандах.
Санамсаргүй анхаарал. Зоригийн процесс оролцохгүй, аяндаа
үүсч буй анхаарал. Энэ нь сайн, муу талтай байдаг. Нэг
талаар идэвхгүй анхаарлын үед хүмүүс онцын хүч
зарцуулалгүй мэдээллийн хүрээгээ өргөтгөж байдаг бол
сургалтанд муугаар нөлөөлөх талтай.
Зориудын. Өөрийн зорилго, хэрэгцээ, сэтгэлийн тэнхээний
үндсэн дээр үүсч байгаа анхаарал.
Тогтсон. Хожуу идэвхжих анхаарал гэж бас нэрлэдэг.
Санамсаргүйгээр үүсч, зориудын болон тогтворжиж байгаа
анхаарлыг хэлнэ.
1. Анхаарлын талаар сэтгэлзүйн онол. Т. Рибо анхаарал
сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй уялдаатай явагддаг ба
зориудын анхаарлын эрч хүч, үргэлжлэх хугацаа нь
сэтгэлийн хөдөлгөөний байдлын э рч хүчтэй шууд
хамааралтай болохыг тогтоосон. Түүнчлэн анхааралд
нөлөөлөх хүчин зүйл нь биеийн болон физиологийн
байдал гэж үзсэн. Үүнийг анхаарлын талаар
психофизиологийн онол гэдэг. Оросын эрдэмтэн П. Я
Гальперин:
2. Анхаарал нь баримжаалах үйл ажиллагааны нэг момент.
Өөртөө дүр зураг, бодол санааны агуулгад чиглэсэн
сэтгэлзүйн үйлдлийг агуулдаг.
SS113 Д.Цогзолмаа

8. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
3. Эдгээр агуулгыг хянах үүрэгтэй.
Танин мэдэхүйн процессоос ялгаатай нь тусгаар бие даасан
биш, тодорхой үр дүнгүй болохыг тодорхойлсон.
- Хүүхдийн анхаарлын үе шат.
- Эхний долоо хоногоос нэг сар хүртэл баримжаалах рефлекс
үүсдэг.
- Нэг насны сүүлээр баримжаалах, шинжлэх үйл ажиллагаа нь
зориудын анхаарлын урьдач нөхцөл болон үүсдэг.
- 2 насанд зориудын анхаарал нь хэлэхүйн хэрэглүүрийн
тусламжтайгаар илэрдэг.
- 2-3 насанд зориудын анхаарлын дээрх анхдагч хэлбэр
бүрэн гүйцэд хөгжинө.
- 4.5-5 насанд том хүний зааврын доор анхаарлаа чиглүүлэх
чадвар илэрнэ.
- 5-6 насанд өөрийн хүсэл зоригийн нөлөөн дор зориудын
анхаарлын энгийн хэлбэр үүснэ.
Сургуулийн наснаас эхлэн зоригийн процессийн нөлөөн
доор өөрийн анхаарлыг удирдаж сурдаг.
Танин мэдэхүйн процесс: Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
Мэдээлэл
Хүртэхүйд үүсэх алдаа. Хүртэж байгаа зүйлээ буруу тайлбарлах,
юмсыг буруу хүртэн тусгаж авахыг хүртэхүйд үүсэх алдаа гэнэ.
Энэ үзэгдлийг хүмүүс практикт өргөн ашигладаг. Жишээ нь:
намхан, махлаг хүмүүс өндөр туранхай харагдахын тулд босоо
шулуун хээтэй бараан өнгийн хувцас өмсөх, өрөө тасалгааг
цэлгэр уудам харагдуулахын тулд цайвар өнгөөр будаж, овор
багатай эд хогшил тавих г эх мэт. Юмсын хэлбэр дүрсийг
таниулах, зураг схем хийх зэрэгт хүртэхүйн эндүү ташаа
үзэгдлийг эергээр ашиглах боломжтой.
- Цаг хугацааг хүртэх.
- Сонирхолтой хичээлийн цаг нисэх мэт хурдан өнгөрдөг
SS113 Д.Цогзолмаа

9. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
- Хувь хүний зүгээс тухайн зүйлд хандах урьдчилсан чиг
хандлага цаг хугацааг хүртэхэд нөлөөлнө. Ж: шалгалтын
өдрүүдэд цаг хугацаа богиноссон мэт санагддаг
- Өнгөрсөн үйл явдал ямар байснаас цаг хугацааны дурсамж
хамаарна. Сонирхолтой үйл явдлаар дүүрэн он жилүүд хурдан
өнгөрсөн мэт санагддаг
- Цаг хугацааг хүртэхэд хүний нас хамааралтай. Настай
хүмүүсийн хувьд цаг хугацаа хурдан өнгөрч байгаа, амьдрал
богино мэт санагддаг бол хүүхдүүдийн хувьд удаан, том
болох болоогүй мэт санагддаг
Цаг хугацааг мэдрэх мэдрэмж нь хүний туршлага, ажил
мэргэжилтэй холбоотой: туршлагатай багш нар цаг харалгүйгээр
хичээлийн цагийг баримжаалах чадвартай болсон байдаг.
Хөдөлгөөнийг хүртэх. Энэ хүртэхүйн үндсэн дээр хүн өөрийн
хөдөлгөөнийг зохицуулах нь цөөнгүй. Жишээ нь, теннис тоглох,
бөмбөг шидэх гэж байгаа хүнийг хараад бөмбөг хүлээн авахад
бэлтгэх, унаж байгаа зүйлийг тосч авах, машин хараад зогсох,
мэдэж байгаа зүйлээ хэлэх гэсэн хүүхдийн дохио зангаа, нүүрний
хувирлыг хараад багш ярих зөвшөөрөл олгох гэх мэт.
- Харааны хүртэхүйн зарим баримт.
- Нярай хүүхдийн хурц, тодорхой харах чадвар нь хөгжсөөр
ойдоо хүрэх үед нь насанд хүрсэн хүний түвшинд хүрдэг.
Ялангуяа нүүрнээсээ 19 см зайд орших зүйлийг сайн хүртдэг
болох нь тогтоогджээ. Энэ нь хөхөө хөхөж байхдаа эхийнхээ
нүүрийг танихад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байж болох юм.
- Төрснөөсөө хойш 4 дэх өдрөөсөө эхлэн орчны юмс үзэгдлийн
дотроос хүний нүүрийг илүү харах хандлагатай байдаг
болохыг судалгаагаар тогтоожээ.
- Дөрвөн сартайгаасаа эхлэн хүүхэд цэнхэр, ногоон, шар,
улаан өнгүүдийг ялгаж хүртэж чаддаг бөгөөд цэнхэр, улаан
өнгийг илүүд үздэг байна.
Бага насны хүүхдүүд юмны гүнийг сайн хүртдэг учраас уначихмаар
огцом эрэг, өндөрлөг зүйл рүү төдийлөн дөхөж очдоггүй байна.
1960-аад оны үе д Гибсон, У ок нарын эрдэмтэд ширээний нэг
хагасыг шатрын хөлөг мэт хээлэн, нөгөө талыг шиллэн, хээлээгүй
SS113 Д.Цогзолмаа

10. Танин мэдэхүйн процесс : Сэрэл, хүртэхүй, анхаарал
байна. Уг ширээн дээгүүрээ хүүхдийг мөлхүүлэхэд шилний ирмэгт
тулж очмогц цааш мөлхөлгүй эргэж байжээ. Энэ нь хүүхдэд гүнийг
хүртэх төрөлхийн мэдрэмж байдаг гэсэн таамаглалыг батлах
үзүүлэлт байж болох юм.
Дасгал. 2 худалдаачин нэг газраас өндөг авч зэрэгцэж зогсоод
зардаг байжээ. Нэгнийх нь өндөг түргэн зарагддаг, нөгөөгийх нь
сүүлд зарагддаг байна. Учрыг нь хэрхэн тайлбарлаж болох вэ?
SS113 Д.Цогзолмаа