лекц 3
- 2. Төв ба зах мэдрэлийн тогтолцоо
Их тархины гадрын гүйцэтгэх үүрэг
Баруун ба зүүн тал бөмбөлгийн
асимметрийн асуудал
Рефлекс
- 3. Төв ба зах мэдрэлийн
тогтолцоо
Мэдрэлийн тогтолцоо үндсэн 2
хэсгээс бүрдэнэ:
Төв
Зах мэдрэлийн тогтолцоо
- 4. Төв мэдрэлийн тогтолцоо нь тархи,
нугаснаас бүрдэнэ.
Нугасанд нөхцөлт болон нөхцөлт
бус рефлексийг удирдах төвүүд
байна. Хүний биеийн булчингийн
хөдөлгөөн болон дотоод эрхтний
үйл ажиллагааг удирддаг.
- 5. Тархи нугасны зааг дээр байх тархийг
уртавтар тархи гэнэ.
Уртавтар тархинд амьсгал, зүрх судас,
хоол боловсруулах эрхтний төв,
найтаах, ханиах, эвшээх, хөхөх,
залгих, зажлах, шүлс ялгаруулах зэрэг
төв байрлана.
- 6. Дунд тархи нь мэдрэмжийн болон
хөдөлгөөний үүргийг удирдан
зохицуулна. Баримжаалах рефлексийн
төвүүд байрлана.
Бага тархи нь биеийн тэнцвэр,
ухамсартай, ухамсаргүй үйл
хөдөлгөөнийг удирдан зохицуулна.
Завсрын тархи нь зөн билэг, мэдрэмжийн
үйл ажиллагаанд гол үүргийг гүйцэтгэнэ.
Биеийн температурыг удирдан жолоодох
үүрэгтэй.
- 7. Зах мэдрэлийн тогтолцоо.
Мэдрэхүйн эрхтнүүд нь бие
махбодод гадаад орчноос үзүүлсэн
цочроолыг хүлээн авч төв рүү
тэмүүлэх замаар дамжуулан хүргэх
процессыг зах мэдрэлийн
тогтолцоо гэнэ. Үндсэн үүрэг нь
хүрээлэн буй гадаад орчныг төв
мэдрэлийн тогтолцоотой холбох
явдал юм.
- 8. Их тархины гадрын
гүйцэтгэх үүрэг
Баруун ба зүүн тал бөмбөлөг. Тархины
2 тал бөмбөлөг өөр өөрийн үүрэгтэй.
19-р зуунд П. Брокк, К. Вернике нарын
ажлаас хойш тархины баруун, зүүн тал
бөмбөлгийн үйл ажиллагааны онцлог
бүтцийг анхааран судлах болжээ.
Францын эмч Поль Брокк /1861/ огт
ярьж чадахгүй болсон хүмүүсийн
тархинд шинжилгээ хийж үзэхэд зүүн
тал бөмбөлгийн духны доод хэсэгт
гэмтэлтэй байсныг илрүүлжээ.
- 9. 1874 онд Германы эмч К. Вернике
зүүн тал бөмбөлгийн чамархайн
хэсэгтээ шархадсан цэргийг
эмчилсэн. Тэрээр сонсож байсан
боловч огт ойлгохгүй байсан.
- 10. Бичих, ярих, ойлгох, унших чадвар
зүүн тал бөмбөлөгтэй холбоотой.
Үнэрлэх, баруун гарын хөдөлгөөн,
тэмтрэн мэдрэх, сонсох, тоолох, харах
үйл ажиллагааны төвүүд байна.
Баруун тал бөмбөлөг нь үнэрлэх, зүүн
гарын хөдөлгөөн, сонсгол, орон зайн
баримжаа.
- 11. Ихэнх хүн баруун гараараа голлон хийдэг
нь уураг тархины зохион байгуулалт,
гүйцэтгэх үүрэг, ажиллагаатай холбоотой.
Зөвхөн зүүн тал бөмбөлөг ажиллавал хүн
зөв буруугүй чалчаа яриатай болно. Баруун
тал бөмбөлөг үүнийг зохицуулдаг. Инээж
баярлахыг голдуу зүүн тал бөмбөлөг,
уйтгарлаж гуних нь баруун тал бөмбөлөгтэй
холбоотой. Зүүн тал бөмбөлөг хийсвэр,
баруун тал бөмбөлөг нь тодорхой
сэтгэхүйтэй холбоотой.
- 12. Киног баруун нүдээр контакт линзээр
харахад амархан уйддаг. Зүүн нүдээр
харахад амархан сэргэдэг. Хүний
баруун тал бөмбөлөг доминант бол
түгшүүр ихтэй, нейротизмтай байдаг,
харин зүүн тал доминант бол түгшүүр
багатай байдаг байна.
- 13. Баруун ба зүүн тал бөмбөлгийн
асимметрийн асуудал
Түүхийн онол. Баруун гар жад барин
дайрах, зүүн гар зүрхээ хамгаалахад
эвтэйхэн.
Анатомийн онол. Баруун талд орших
элэг биеийн жингийн төвийг зохицуулдаг.
Үүнтэй холбоотой баруун гар илүү
хөгжсөн. Зүүн гар бага хөдөлгөөнтэй
байдаг нь зүрхийг ачааллаас хамгаалдаг.
Геоэкологийн онол. Дэлхийн хойд тал
бөмбөрцөгт баруун гартан, урд талд
солгойчууд олон.
- 14. Цэвэр баруун
Баруун зонхилсон
Амбидекстер
Зүүн зонхилсон
Цэвэр зүүн /солгой/
- 15. Солгойчуудын ихэнх нь айлын отгон,
эсвэл айлын ууган, эрэгтэй хүмүүс
байдаг.
Солгой хүмүүс тодорхой онцлогтой. Ж:
гар бөмбөг, туялзуур жадны спортод
амжилт гаргасан хүмүүс ихэнх нь солгой.
Түргэн хөдөлгөөнтэй, алиа хошин зүйлд
дуртай, зохион бодохуйн хөгжил сайтай,
бүтээлч, сэтгэлийн хөдөлгөөн их, өрөвч
сэтгэлтэй хүмүүс байдаг.
- 16. Сүүлийн үеийн судалгаагаар
хүмүүсийн 90 хувь нь баруун гартан
байна гэсэн тоо байна.
Ихэнх хүмүүсийн хэл ярианы төв зүүн
тал бөмбөлөгт байдаг гэнэ. Баруун
хүмүүсийн 5 хувь, зүүн хүмүүсийн 30
хувь, бүх хүмүүсийн 8 хувь нь баруун
тал бөмбөлгийн тусламжтайгаар
ярьдаг гэнэ.
- 17. Уураг тархины тал бөмбөлөг болгон
хүний мэдрэмжийг хариуцаж байдаг.
Ж: Эпилепси өвчтөний эмгэг голомт
нь баруун талд бол шалтгаангүй
уйтгарладаг, зүүн талд бол юу ч
болоогүй байхад инээдэг.
- 18. Эмэгтэй эрэгтэй хүний тархины бүтэц
үндсэндээ өөр байдаг. Эмэгтэйчүүд
хэл яриа, ой тогтоолт, задлан
шинжлэх чадвар, гарын ур дүй, идэвх
зэргээрээ илүү байдаг. Хүртэхүй, орон
зайн хандлагыг үнэлэх, уран бүтээл
зэрэг чадвараар эрчүүд илүү байдаг.
- 19. Рефлекс
Сэтгэцийн үзэгдлийн үндэс нь рефлекс.
Рефлекс гэдэг нь цочроолд хариу үйлдэл
үзүүлж байгаа явдал.
Бие махбодь нь өөрийн мэдрэхүйн эрхтэнд
гаднаас үзүүлсэн цочроолд хариу үйлдэл
үзүүлэх процессыг рефлекс гэнэ.
А. Мэдрэхүйн эрхтэнд цочроол өгөгдөхөд
түүнээс хөөрөл үүсэн тархинд дамжих үе
Б. Их тархины гадарт очсон мэдээлэл
боловсрох үе
В. Энэхүү мэдээлэл хүний үйл ажиллагаа,
хариу үйлдэл болон илрэх шат
- 21. Нөхцөлт бус рефлекс гэдэг нь нөхцөлт бус
цочроогчийн үндсэн дээр явагдах рефлекс
юм. Төрөлхийн, автомат, удамшигдсан
шинжтэй бөгөөд ухамсаргүй хэлбэрээр
явагддаг. Ж: уйлах, зогьсох, халуун юманд
гараа хүрмэгц татаж авах г.м. Хүүхэд том
болох тусам нөхцөлт бус рефлексийн үүрэг
багасдаг. Адгуусан амьтны бүхий л үйл
ажиллагаа гол төлөв нөхцөлт бус
рефлексийн үндсэн дээр явагддаг. Хооллох,
хамгаалах, бэлгийн, хөдөлгөөний гэх мэтээр
ангилна.
- 22. Нөхцөлт рефлекс. Хүний амьдрал үйл
ажиллагааны явцад үүсэн бүрэлддэг
рефлексын хэлбэр юм. Их тархины гадрын
оролцоотойгоор явагдана. Нөхцөлт
рефлексийг цочроогчийн шинжээр
хөдөлгөөний, дотоод эрхтэний, мөн үйл
ажиллагаанд нөлөөлөх байдлаар нь эерэг,
сөрөг г.м-ээр ангилдаг. Анхдагч хоѐрдогч,
гуравдагч гэх мэтээр ангилна. Төрөлхийн
рефлексийн үндсэн дээр бий болсон
рефлексийг анхдагч, өмнө бий болсон
нөхцөлт рефлексийн үндсэн дээр үүсч
байгааг хоѐрдогч гэнэ.
- 23. Нөхцөлт ба нөхцөлт бус рефлексийн
ялгаа
Нөхцөлт бус
- ямар ч цочроолын хариуд илэрдэг
- тархины гадрын оролцоогүй үүснэ
- бүх амьдралын туршид тогтвортой
хадгалагдана
ϰНөхцөлт
- амьдралын явцад үүснэ
- удаан хугацаагаар батжуулахгүй бол
устдаг
- төрөлхийн рефлекс дээр суурилж үүснэ
- бүрэлдэх үндэс нь их тархины гадар
- 24. Амьтдын зан байдал ба сэтгэцийн
хөгжлийн үе шат
Ухамсрын үүсэл, мөн чанарын
асуудал
- 25. Амьтдын зан байдал ба сэтгэцийн
хөгжлийн үе шат
Зан байдал гэдэг нь организмыг
гадаад орчинтой холбож байгаа
зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа
юм.
Мэдрэлийн тогтолцооны хөгжилт ба
сэтгэцийн үйл ажиллагааны хөгжлийн
түвшингээр амьтдын орчинтойгоо
зохицон амьдрах чадварыг 3 хэсэгт
хуваадаг.
- 27. Зөн билэг нь зан байдлын хамгийн
энгийн үйлдэл бөгөөд төрөлхийн
автомат, удамшигдсан бэлэн байдал,
зорилгын ухамсарлагдаагүй байдал
юм. Механизм нь нөхцөлт бус
рефлекс.
- 28. Амьтдын гадаад орчинтой зохицон
амьдрах үндэс болсон төрөлх чадварыг
зөн билэг гэнэ. Амьтдын зөн билэг нь
удамшлаар дамжин хадгалагдаж байдаг.
Ж: Торонд байрлуулсан минж нь
амьдралын шинэ нөхцөл байдлыг
ойлгохгүйгээр хуучин орчинд амьдарч
байгаа мэтээр тэрхүү торонд амьдрах
байраа барихыг оролддог. Мөн ахуйн
шувууны өндгийг бөөрөнхий чулуугаар
сольж тавихад удаан хугацаагаар дарж
хэвтдэг.
- 29. Зөн билэг нь ялангуяа доод хөгжилтэй амьтдад
илүү хөгжсөн байдаг. Үүнээс гадна дээд зэргийн
хөгжилтэй амьтдад тэр байтугай хүнд хүртэл
хөгжсөн байдаг. Гэхдээ хүний амьдралд зөн билэг
нь 2-р зэргийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Амьтдын зөн
билэг нь тэдний оршин байгаа орчны нөхцөл
өөрчлөгдөхөд түүнийг дагаж аажмаар урт
хугацаанд хувьсаж өөрчлөгдөнө. Ж: Тахиа, нугас,
галуу зэрэг гэрийн тэжээмэл амьтад амьдралын
хэрэгцээ шаардагдахгүй болсон үед нисэх
чадвараа алдсан байдаг. Хүний хоол тэжээлийн
болон хамгаалах зэрэг үйлүүд нь зөн билгийн
буюу нөхцөлт бус рефлексийн үндсэн дээр
явагдана. Гэвч энэ нь голдуу хүүхдийн нялх
балчир үед ач холбогдолтой байдаг.
- 30. Дадал гэдэг нь дасгал ажиллагааны дүнд
төлөвшиж байгаа зан үйлийн хэлбэр юм. Дадал
нь олон дахин давтан хийсэн үйлдлийн дүнд
амьтанд шинээр хуримтлагдаж байдаг. Амьтдын
олон тооны дадал нь нарийн төвөгтэй замаар
бий болдог учир төрөлхийн мэт санагдах нь
цөөнгүй байдаг. Дадал нь сурах болоод бодгаль
туршлагаар бий болж, автомат байдлаар
явагдах үйлдэл юм. Механизм нь нөхцөлт
рефлекс. Дадлыг адгуусны амьдралын жирийн
нөхцөлд болон зориудын сургах үйл
ажиллагааны үр дүнд төлөвшүүлдэг.
- 31. Ухаалаг чанар- Эд юмсын хооронд
холбоо тогтоох үндсэн дээр явагдах
сэтгэхүйн үйлийн хамгийн жирийн
хэлбэрийг амьтны зан үйлийн ухаалаг
чанар гэнэ. Зан үйлийн ухаалаг чанар
нь дээд зэргийн хөгжилтэй амьтанд
төлөвшдөг /сармагчин, дельфин,
нохой зэрэг/.
- 32. Жишээлбэл сармагчны урд 2 мөч нь
хүрэхгүй газар жимс өлгөж, тасалгаанд олон
жижиг модон тавиур өрсөн. Гэтэл сармагчин
тасалгаанд байсан тавиуруудыг дээр дээр
нь давхарлан тавьж гарах гэсэн боловч
тавиурууд нурна. Эцэст нь шийдвэр
гаргаж, хамгийн доор том тавиур тавьж,
түүн дээр дараалуулан жижиг тавиурыг
тавих маягаар таазнаас дүүжилсэн жимсийг
авч идсэн байна. Энэ үйлдэл нь сармагчинд
сэтгэхүйн жирийн хэлбэр байгааг нотолж
байна.
- 33. Дээд зэргийн хөгжилтэй амьтны зан
үйлийн ухаалаг чанар нь хязгаарлагдмал
бөгөөд бүдүүлэг болхи хэмжээнд байгаа
чадвар юм. Ийм учраас дээд зэргийн
хөгжилтэй амьтанд сэтгэхүйн эх үүсвэр
байдаг бөгөөд энэхүү эх үүсвэр нь 3-4
орчим насны хүүхдийн сэтгэхүйн
хөгжлийн түвшинд байгаа нь нотлогдсон
байна. Амьтны зан үйлийн ухаалаг чанар
нь хүний ухамсар үүсэхийн угтвар
болсон юм.
- 34. Хүний ухамсар. Сэтгэцийн хөгжлийн
дээд шат нь ухамсар юм. Үг ярианы
тусламжтайгаар бодит байдлын
юмс үзэгдлийг тусгах тусгалын дээд
хэлбэрийг ухамсар гэнэ.
Амьтан нь хөдөлмөрлөхгүй бөгөөд
орчиндоо зөвхөн зөн билгийн үндсэн
дээр дасан зохицож амьдардаг.
- 35. Хүний ухамсар үүсч хөгжихөд
нөлөөлсөн хэд хэдэн хүчин зүйл
бий. Үүнд:
хүний овгийн амьдрах хэв маяг
модноос газар луу шилжсэн
4 хөл дээр биш, босоо явах болсон
урд 2 мөч чөлөөлөгдсөн учир гарын
хөгжил нь хөдөлмөрийн багаж
хэрэглэх боломжтой болсон
- 36. - гарын хөдөлгөөний явцад хөдөлгөөний эвсэл
холбоо бүрэлдэж хөгжсөн
- энэ нь дээд мэдрэмжийг хөгжүүлсэн. Ялангуяа
хүний үйлдэл хөдөлгөөн нь харааны хяналт дор
явагддаг
- мэдрэмж нарийсах бүр үүнтэй холбоотой хүний
үйлдэл зориудын шинж чанартай болсон, оюун
ухаан хөгжихөд нөлөөлсөн
- хамтын хөдөлмөрийн явцад хэл яриа үүссэн
- энэ нь хүний тархи цаашид хөгжих гол хүчин
зүйл болсон
- хэл ярианы тусламжтайгаар хуримтлагдсан
туршлага дамжих болсон
