Ορυκτός πλούτος-μεταλλεύματα

1. 3ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΗΦΙΣΙΑΣ
ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012 – 2013
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Γ’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
«ΟΡΥΚΤΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΑΣ – ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΑ»
Υπεύθυνες καθηγήτριες:
Β. Λιόλιου, Τεχνολόγος
Μ. Παναγιωτίδου, Φυσικός

2. Το πρόγραμμα με λίγα λόγια από τις υπεύθυνες καθηγήτριες
Το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα με θέμα «Ορυκτός πλούτος της Ελλάδας –
Μεταλλεύματα» πραγματοποιήθηκε στο 3ο Γυμνάσιο Κηφισιάς κατά το σχολικό έτος
2012 – 2013.
Η παιδαγωγική ομάδα αποτελούνταν από 12 μαθητές της Γ’ Γυμνασίου (αν και
αρχικά ήταν 15), οι οποίοι συμμετείχαν ενεργά στο πρόγραμμα κάθε Παρασκευή
μεσημέρι, από το τέλος Οκτωβρίου μέχρι και το τέλος Απριλίου.
Κατά τη διάρκεια διεξαγωγής του προγράμματος πραγματοποιήθηκαν δυο ημερήσιες
εκπαιδευτικές εκδρομές οι οποίες ήταν, και οι δυο, εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Η
πρώτη στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λαυρίου και η δεύτερη στο
Μεταλλευτικό Πάρκο Φωκίδας «Vagonetto». Ο καιρός δεν ήταν σύμμαχός μας σε
καμία από τις δυο εξορμήσεις μας, αλλά αυτό δεν πτόησε κανέναν από την ομάδα
μας.
Πληροφορίες αντλήθηκαν από το διαδίκτυο, από επιστημονικά αλλά και τα σχολικά
βιβλία, από ταινίες που διέθετε η βιβλιοθήκη του σχολείου και, φυσικά, τις
εκπαιδευτικές επισκέψεις.
Ήταν χαρά μας να συνεργαστούμε με την ομάδα αυτή. Όλα τα παιδιά συνέβαλαν
εποικοδομητικά στο συλλογικό έργο, το καθένα μέσα από τα ενδιαφέροντα και τις
δεξιότητές του, με αποτέλεσμα μια δεμένη και δημιουργική ομάδα.

3. Το πρόγραμμα μέσα από τα μάτια των παιδιών της ομάδας
Χωρίς να γίνουμε ειδικοί στο θέμα, πήραμε μια γεύση από τον ορυκτό πλούτο της
Ελλάδας, που μέχρι τώρα ίσως και να μην φανταζόμασταν ότι υπάρχει. Ο χρόνος δεν
ήταν αρκετός για να μελετήσουμε όλες τις πτυχές του θέματος, που ήταν πολλές και
ενδιαφέρουσες, αλλά είχαμε μια πρώτη επαφή με το θέμα και δουλέψαμε με πνεύμα
ομαδικότητας και συνεργασίας.
Προσεγγίσαμε το θέμα αρχικά μελετώντας τις βασικές έννοιες όπως πέτρωμα,
ορυκτό, μετάλλευμα, μέταλλο. Ανατρέξαμε σε ιστορικά στοιχεία για τη χρήση και
την εκμετάλλευση των ορυκτών στον Ελλαδικό χώρο. Επίσης, προσπαθήσαμε να
εντοπίσουμε περιοχές της Ελλάδας που διαθέτουν ορυκτό πλούτο και με έκπληξη
διαπιστώσαμε ότι το υπέδαφος όλης της χώρας είναι πλούσιο και διαθέτει ποικίλα
ορυκτά. Τα στοιχεία του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών
(Ι.Γ.Μ.Ε.) μας βοήθησαν πολύ στο να γνωρίσουμε τα κυριότερα ορυκτά της Ελλάδας
καθώς και τις χρήσεις τους. Μελετήσαμε διεξοδικότερα την περιοχή της Μήλου – με
τη βοήθεια του διαδικτυακού τόπου του Μεταλλευτικού Μουσείου Μήλου – όπου θα
θέλαμε να είχαμε πραγματοποιήσει μια επίσκεψη. Επίσης, ασχοληθήκαμε με το
λιγνίτη, ως την κυριότερη πηγή παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπλέον, οι δυο
εκπαιδευτικές μας εκδρομές μας έφεραν κοντά στον άργυρο, το μόλυβδο και το
γαληνίτη από τη μια, μέσα από την αρχαία αλλά και τη σύγχρονη μεταλλευτική
ιστορία του Λαυρίου, και το βωξίτη και το αλουμίνιο από την άλλη, μέσα από την
επίσκεψη στοάς εξόρυξης στη Φωκίδα. Μέσα και πάνω από όλα αυτά, μας
ενδιέφερε η περιβαλλοντική διάσταση του θέματος, γιατί η εκμετάλλευση των πόρων
θέλουμε πάντα να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύεται το περιβάλλον και
η υγεία τόσο των κατοίκων της περιοχής όσο και των εργαζομένων. 0εν ξεχάσαμε να
διερευνήσουμε την ύπαρξη επαγγελμάτων που σχετίζονται με τον ορυκτό πλούτο,
δεδομένου ότι είμαστε ακόμη στο στάδιο επαγγελματικού προσανατολισμού και η
γνωριμία με διάφορα επαγγέλματα είναι απαραίτητη. Τέλος, διαπιστώσαμε ότι
υπάρχει νομοθεσία που διέπει την εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου, τόσο στο
επίπεδο της Ελλάδας όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά δεν αφιερώσαμε
περισσότερο χρόνο σε αυτό το κομμάτι, που μας φάνηκε κάπως δυσνόητο για μας.
Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τις δυο καθηγήτριες υπεύθυνες του
προγράμματος, που μας στήριξαν, μας ενθάρρυναν, μας οργάνωσαν, μας
συμβούλεψαν, μας καθοδήγησαν και μας συνόδευσαν στο ταξίδι γνωριμίας με τον
ορυκτό πλούτο και τα μεταλλεύματα.

4. Η ομάδα μας
Στο Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα συμμετείχαν οι μαθητές και μαθήτριες της Γ’
Γυμνασίου
Αλεξανδροπούλου Έλενα
Αλεξανδροπούλου Εύη
Αουάντ Ειρήνη
Βυτινίδης Φώτης
Γλυκού Αιμιλία
Ζωίδης Στέφανος
Κιοσσέ Εβίνα
Νταγκουνάκη Ιωάννα
Ντότσι Ρομίνα
Παράσχου Αθηνά
Πάτερου Γεωργία
Πρεβεζάνου Βερόνικα

5. Πετρώματα
Γενικά ως πετρώματα χαρακτηρίζονται τα υλικά από τα οποία αποτελείται ο στερεός
φλοιός της Γης, το ανώτερο δηλ. στρώμα της λιθόσφαιρας. Μερικά εξ αυτών
εμφανίζονται κατά συμπαγείς μάζες όπως ο γρανίτης ή ο ασβεστόλιθος. Άλλα είναι
δυνατόν να αποτελούνται από μαλακότερα ή ασύνδετα υλικά όπως η άμμος, η
άργιλος κλπ, ενώ κάποια άλλα είναι ρευστά, όπως το νερό και το πετρέλαιο.
Τα πετρώματα σχηματίζονται από ένα ή περισσότερα ορυκτολογικά συστατικά.
Κατηγορίες Πετρωμάτων.
Ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού τους τα πετρώματα διακρίνονται σε τρεις
κατηγορίες:
• Τα εκρηξιγενή ή πυριγενή ή μαγματικά πετρώματα
• Τα ιζηματογενή πετρώματα και
• Τα μεταμορφωσιγενή πετρώματα.
Από την παραπάνω ονομαστική σειρά των κατηγοριών των πετρωμάτων καθίσταται
έκδηλος και ο τρόπος δημιουργίας τους, καθώς αντικατοπτρίζουν της διεργασίες που
συντελέστηκαν κατά το χρόνο σχηματισμού τους.
Κύκλος Μετασχηματισμού Πετρωμάτων.
Σε βάθος γεωλογικών χρόνων, με την αντίθετη δράση δυνάμεων δημιουργίας και
καταστροφής, εξωγενών (π.χ. αποσάθρωση, διάβρωση) και ενδογενών διεργασιών
(π.χ. κίνηση λιθοσφαιρικών πλακών), παρατηρείται μια αέναη και δυναμικά
μεταβαλλόμενη κατάσταση μετάπτωσης- μετασχηματισμού των πετρωμάτων από μία
κατηγορία σε μία άλλη. Κάθε ένας από τους μετασχηματισμούς μπορεί να διακοπεί σ'
ένα στάδιο, γι' αυτό και πολλές φορές τα όρια της μεταξύ τους διάκρισης
ενδεχομένως να μην είναι ξεκάθαρα.

6. 1) Εκρηξιγενή πετρώματα
Τα εκρηξιγενή, ή πυριγενή, ή μαγματογενή πετρώματα δημιουργήθηκαν από
διάπυρο υλικό (μάγμα), που στερεοποιήθηκε στο εσωτερικό ή τελικά καλύφθηκε από
άλλα πετρώματα του εξωτερικού φλοιού της Γης. Μερικά από αυτά τα μάγματα
περιέχουν πολύ πυρίτιο, είναι πυκνόρρευστα όπως όταν λιώνει το γυαλί. Σε άλλες
περιπτώσεις το μάγμα έχει διεισδύσει σε πτυχώσεις, σχισμές βράχων σε μεγάλο
μήκος. Τα μάγματα αρχίζουν να προβάλλουν στην επιφάνεια της γης μετά πολύ καιρό
από τη σκλήρυνσή τους όταν πλέον η διάβρωση καταστρέψει τα υπερκείμενα
πετρώματα από τα οποία καλύπτονται.
Τα μάγματα καθώς ψύχονται απελευθερώνουν αέρια που περιέχουν. Εάν αυτή η ψύξη
γίνει αργά τότε η ολοκλήρωσή της θα απαιτήσει ίσως χιλιάδες χρόνια. Οι κρύσταλλοι
των ορυκτών που σχηματίζονται σε αυτή τη περίπτωση είναι κατά πολύ μεγαλύτεροι
από εκείνους της ταχείας ψύξης και, επειδή είναι εμφανείς με γυμνό μάτι
χαρακτηρίζονται ως φαινοκρύσταλλοι.
Το μάγμα που ψύχεται σε μεγάλα βάθη δίνει γένεση στα λεγόμενα πλουτώνεια
πετρώματα (γρανίτης, γάββρος).
Το μάγμα που ψύχεται διεισδύοντας σε ρωγμές, πτυχώσεις κτλ. δίνει γένεση σε
πετρώματα που ονομάζονται φλεβικά (ή μέσου βάθους), (πορφυρίτες).
Τέλος, το μάγμα που ψύχεται πολύ κοντά ή στην επιφάνεια του γήινου φλοιού δίνει
γένεση στα αποκαλούμενα ηφαιστειακά πετρώματα, (οψιδιανός).
2) Ιζηματογενή πετρώματα
Τα ιζηματογενή πετρώματα αποτελούνται από υλικά που έχουν συνήθως
μεταφερθεί από τον τόπο προέλευσής τους στον τόπο απόθεσής τους, παρατηρούμενα
συνήθως ως προσχώσεις.
Σημαντικό χαρακτηριστικό των ιζηματογενών πετρωμάτων είναι η διάταξή τους σε
επάλληλα στρώματα (strata, ενικός stratum), τα οποία είναι αντικείμενα μελέτης της
στρωματογραφίας. Εφόσον τα πετρώματα δεν έχουν υποστεί ισχυρή παραμόρφωση, η
αλληλουχία των επάλληλων στρωμάτων ορίζει και την (σχετική) ηλικία τους. Επειδή
τα ιζηματογενή πετρώματα είναι οι κύριοι φορείς των απολιθωμάτων, ο συνδυασμός
τους δίνει μια σχετικά ακριβή εικόνα της γεωλογικής ιστορίας των περιοχών στις
οποίες απαντούν.
3) Μεταμορφωσιγενή πετρώματα
Στη κατηγορία των μεταμορφωσιγενών ή κρυσταλλοσχιστωδών πετρωμάτων
ανήκουν τα πετρώματα εκείνα που έχουν ανακρυσταλλωθεί, δηλαδή έχουν
μετασχηματισθεί κάτω από θερμότητα και πίεση σε βαθμό τέτοιο, ώστε να
εμφανίζουν μορφή πολύ διαφορετική από τα αρχικά πετρώματα.
Συνεπώς και οι τρεις κατηγορίες των πετρωμάτων (ιζηματογενή, εκρηξιγενή και
μεταμορφωσιγενή) υπόκεινται σε μετασχηματισμούς. Κατά το στάδιο των
μετασχηματισμών αυτών τα εντός αυτών ορυκτά παίρνουν νέο προσανατολισμό και
σχηματίζουν κάθετες σειρές προς τη διεύθυνση της ασκουμένης πίεσης. Το
αποτέλεσμα είναι μια στρωματοειδής μορφή του πετρώματος, που, μερικές φορές,
καταμερίζεται σε λεπτά φυλλάρια.

7. Ορυκτά
Ορυκτό ονομάζεται κάθε χημικό στοιχείο ή ανόργανη ένωση φυσικής προέλευσης,
που βρίσκεται στο έδαφος ή στο υπέδαφος ή, υπό μορφή διαλύματος, στο νερό,
αποτελώντας συστατικό των πετρωμάτων, από τα οποία αποτελείται ο στερεός
φλοιός της Γης.
Ορισμένα ορυκτά, όπως για παράδειγμα το διαμάντι, το θείο και ο χρυσός είναι
καθαρά χημικά στοιχεία. Τα περισσότερα, όμως, αποτελούνται από κάποια ανόργανη
ένωση. Ο Βωξίτης, για παράδειγμα, είναι πέτρωμα που αποτελείται από τα ορυκτά
βαιμίτη, γιββσίτη και διάσπορο, των οποίων το κύριο (αλλά όχι το μοναδικό)
συστατικό είναι το οξείδιο του αργιλίου (Al2O3), ενώ ο γαληνίτης είναι θειούχος
μόλυβδος (PbS). Τέτοιου είδους ορυκτά βρίσκονται στα πετρώματα, αποτελώντας τα
συστατικά τους ενώ άλλα, όπως το χλωριούχο νάτριο (αλάτι) αφθονούν τόσο στη
θάλασσα όσο και σε ποταμούς ή λίμνες. 9στόσο, σπάνια ένα ορυκτό βρίσκεται
αυτούσιο στην Φύση. Τα περισσότερα ορυκτά περιέχουν και προσμίξεις άλλων
ορυκτών.
Το ορυκτό που αξιοποιείται ως πρώτη ύλη για την εξαγωγή κάποιου στοιχείου
ονομάζεται μετάλλευμα. Για παράδειγμα ο γαληνίτης είναι μετάλλευμα του
μολύβδου.
Τα ορυκτά αποτελούν κύριο αντικείμενο μελέτης της Ορυκτολογίας.
Φυσικά χαρακτηριστικά
Τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός ορυκτού είναι σημαντικοί παράγοντες
μακροσκοπικής αναγνώρισής τους. 0εν είναι όλα τα φυσικά χαρακτηριστικά
μακροσκοπικά αναγνωρίσιμα, π.χ. το σύστημα κρυστάλλωσης ταυτοποιείται με τη
βοήθεια ειδικού πολωτικού μικροσκοπίου και αφού γίνουν λεπτές τομές στο δείγμα
του ορυκτού.
Σύστημα κρυστάλλωσης
Αφορά στη συμμετρία που εμφανίζουν οι κρύσταλλοι των ορυκτών. Τα συστήματα
κρυστάλλωσης είναι τα εξής:
• Κυβικό
• Τετραγωνικό
• Ρομβικό
• Τριγωνικό
• Εξαγωνικό
• Μονοκλινές
• Τρικλινές
Το σύστημα κρυστάλλωσης είναι χαρακτηριστικό για κάθε ορυκτό. Η κρυσταλλική
δομή των ορυκτών (και όχι μόνο) αποτελεί αντικείμενο της Κρυσταλλογραφίας.
Να σημειωθεί ότι υπάρχουν αρκετά ορυκτά, τα οποία δεν εμφανίζουν καθόλου
κρυστάλλους (άρα στερούνται και συμμετρίας, ως στερεά). Αυτά τα ορυκτά
χαρακτηρίζονται άμορφα, όπως, π.χ., ο αλλοφανής, ο λιγνίτης κ. ά.

8. Χαρακτηριστικές μορφές κρυστάλλων για καθένα από τα επτά κρυσταλλικά
συστήματα:

9. Σκληρότητα
H σκληρότητα είναι η αντίσταση που εμφανίζουν τα ορυκτά σε εγχάραξη. Τα ορυκτά
είναι τόσο σκληρότερα όσο τα άτομά τους είναι μικρότερα και πυκνότερα. Για τη
μέτρηση της ιδιότητας αυτής χρησιμοποιείται η δεκάβαθμη σκληρομετρική κλίμακα
Μος (Mohs). Κατά τη κλίμακα αυτή, ο τάλκης φέρεται ως το μαλακότερο ορυκτό
(σκληρότητα 1), ενώ το διαμάντι ως το σκληρότερο (σκληρότητα 10). Αναλυτικότερα
η κλίμακα αυτή, που επινοήθηκε από τον Μος (γι' αυτό και φέρει το όνομά του),
αποτελείται από τα εξής δέκα ορυκτά, κατά σειρά από το μαλακότερο προς το
σκληρότερο:
• 1. Τάλκης,
• 2. Γύψος,
• 3. Ασβεστίτης,
• 4. Φθορίτης ή αργυροδάμας,
• 5. Απατίτης,
• 6. Άστριοι,
• 7. Χαλαζίας,
• 8. Τοπάζιο,
• 9. Κορούνδιο,
• 10. Αδάμας ή 0ιαμάντι.
Καθένα από αυτά τα ορυκτά χαράσσει τα προηγούμενά του. Έτσι ο τάλκης δε
χαράσσει κανένα και χαράσσεται από όλα, ενώ ο αδάμας χαράζει όλα και δε
χαράσσεται από κανένα.

10. Τρόπος σχηματισμού
0εν σχηματίζονται όλα τα ορυκτά με τον ίδιο τρόπο. Ορισμένα είναι πρωτογενή,
δηλαδή σχηματίζονται από την βαθμιαία κρυστάλλωση του μάγματος, όπως το
διαμάντι ή τη δράση θερμών διαλυμάτων που επιδρούν σε μια μάζα πετρώματος
(υδροθερμικός σχηματισμός). Άλλα είναι δευτερογενή και σχηματίζονται όταν
παράγοντες όπως το οξυγόνο ή άλλα αέρια του αέρα, η υγρασία, τα υπόγεια ή
επιφανειακά ύδατα, η θερμότητα του περιβάλλοντος επιδράσουν στα πρωτογενή
ορυκτά και τα αλλοιώσουν (εξαλλοίωση ή οξείδωση).
Συνήθως δεν απαντάται ένα ορυκτό μόνο του: Εμφανίζεται μαζί με άλλα που έχουν
παρόμοια χημική σύσταση ή προέρχονται από τον ίδιο παράγοντα σχηματισμού
(παραγενέσεις).
Ονοματοδοσία
Τα περισσότερα ορυκτά έχουν ονομαστεί από παλιά είτε από τη θέση που
πρωτοεντοπίστηκαν (π.χ. ατακαμίτης από την Ατακάμα της Χιλής) είτε από τα
συστατικά τους (π.χ. σιδηροπυρίτης από τον περιεχόμενο σίδηρο), από το σχήμα των
κρυστάλλων τους (π.χ. σταυρόλιθος), από τις λέξεις που χρησιμοποιούνταν
παλαιότερα κατά τις εμπορικές συναλλαγές, είτε από τους ανθρώπους που τα
ανακάλυψαν (π.χ. σερπιερίτης) ή από ανθρώπους που οι ονοματοδότες ήθελαν να
τιμήσουν (π.χ. τορμπερνίτης). Ορισμένες φορές το όνομα αποδίδεται λόγω της
σύγχισης με άλλα ορυκτά (π.χ. απατίτης). Όσα ονόματα είχαν καθιερωθεί στη
βιβλιογραφία πριν το 1959 παρέμειναν και χαρακτηρίζονται pre-IMA ή
grandfathered, ενώ αρμόδια για την ονοματοδοσία νέων ορυκτών ή τη
μετονομασία ήδη γνωστών αρμόδια είναι η ΙΜΑ (International Mineralogical
Association). Για το σκοπό αυτό η ΙΜΑ συγκροτεί επιτροπές (commissions), ομάδες
εργασίας (workgroups) και συμβούλια (committees)
Ταξινόμηση
Τα ορυκτά ταξινομούνται με βάση τη χημική τους σύσταση, κυρίως αυτή των
ανιόντων. Αυτό έγινε επειδή συνήθως τα ορυκτά συνίστανται από ένα μόνο ανιόν,
ενώ είναι πολύ συνηθισμένο να συμμετέχουν πολλά διαφορετικά κατιόντα.
Αυτοφυή στοιχεία
Είναι τα στοιχεία με σχετικά μικρή δραστικότητα που απαντούν ελεύθερα στη Φύση.
Τέτοια είναι τα μέταλλα χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός, ο λευκόχρυσος (και τα
μέταλλα της ομάδας του) και ορισμένα αμέταλλα, όπως ο άνθρακας και το θείο.

11. Μεταλλεύματα
Μετάλλευμα ονομάζεται ένα ορυκτό που παρουσιάζει βιομηχανικό ενδιαφέρον
εξαιτίας των διάφορων μετάλλων που περιέχει, συνήθως σε αξιόλογο ποσοστό. Πριν
χρησιμοποιηθεί από τη βιομηχανία, υπόκειται σε ειδική κατεργασία με θέρμανση,
χημική επίδραση κλπ. Τα περισσότερα από τα μεταλλεύματα είναι οξίδια (βωξίτης,
λειμωνίτης), ανθρακικές ενώσεις (μαλαχίτης), πυριτικές ενώσεις (γαρνιερίτης).
Το μετάλλευμα, μετά την εξαγωγή του από το έδαφος, περιέχει διάφορες ενώσεις
μετάλλων με άχρηστα υλικά. Γι` αυτό αρχικά υποβάλλεται σε επεξεργασία
καθαρισμού (με θραύση, μαγνητική διαλογή, λειοτρίβηση κλπ.). Κατόπι γίνεται ο
διαχωρισμός του μετάλλου (με εμπλουτισμό, πλύση ή επίπλευση) και τέλος το
απομονωμένο πια μετάλλευμα υποβάλλεται σε μεταλλουργική επεξεργασία.
Το υπέδαφος της Ελλάδας είναι πλούσιο σε μεταλλεύματα, κυρίως βωξίτη, νικελίου,
χρωμιτών, σιδήρου, μαγνησίου (λευκόλιθου), μαγγανίου (πυρολουσίτη), γαληνίτη,
σφαλερίτη κ.ά.
Μεταλλευτική
Μεταλλευτική είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα της εξόρυξης ορυκτών και
πετρωμάτων για χρήση στην οικοδομή, την εξαγωγή μετάλλων και την παραγωγή
αντικειμένων γενικότερα.
9ς επιστήμη, η μεταλλευτική αποτελεί τμήμα των επιστημών μηχανικού και
συμπεριλαμβάνει την μεταλλευτική έρευνα, την όρυξη και λειτουργία μεταλλείων,
ορυχείων και λατομείων, και τέλος, το κλείσιμο των μεταλλευτικών/λατομικών
χώρων μετά την εξάντληση των εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων. 9ς επιστήμη, η
μεταλλευτική συχνά αποκαλείται και μεταλλειολογία, μιας και οι μηχανικοί
μεταλλείων αποκαλούνται συχνά «μεταλλειολόγοι μηχανικοί».
Ο όρος μεταλλεία (η), (θηλυκού γένους), χρησιμοποιείται ειδικότερα με τη σημασία
της αναζήτησης μετάλλων, την ανόρυξη της γης και κατ΄ επέκταση την εκμετάλλευση
μεταλλείου ή ορυχείου, ως συνώνυμο της μεταλλευτικής δραστηριότητας κυρίως
στην νομική ορολογία. Πάντως, σύμφωνα με τον λατίνο φυσιοδίφη και ιστοριογράφο
Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, η λέξη μέταλλον επινοήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες οι
οποίοι παρατήρησαν ότι οι μεταλλοφόρες φλέβες που έβρισκαν ήταν κοντά η μία
στην άλλη (μετ' ἄλλης).
Με την γενικότερη έννοια, η μεταλλευτική συμπεριλαμβάνει και την εξόρυξη υγρών
και αερίων υδρογονανθράκων (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κ.λπ.). Όμως, εξαιτίας της
ιδιαιτερότητας που παρουσιάζει η εξόρυξη φυσικών υδρογονανθράκων, ο τομέας
αυτός αποτελεί ιδιαίτερο γνωστικό κλάδο και οι μηχανικοί που ασχολούνται μ' αυτό
το αντικείμενο αποκαλούνται «μηχανικοί πετρελαίων».
Η μεταλλευτική είναι μία από τις αρχαιότερες ανθρώπινες οικονομικές
δραστηριότητες και έχει παίξει πρωτεύοντα ρόλο στην μετάβαση του ανθρώπου από
την πρωτόγονη κατάσταση στον σύγχρονο πολιτισμό. 9στόσο, η μεταλλευτική έχει
συνδεθεί επίσης και με πολλά μελανά σημεία στην ανθρώπινη ιστορία όπως η
δουλεία, οι κατακτητικοί πόλεμοι, η αποικιοκρατία και πιο πρόσφατα η μόλυνση του
περιβάλλοντος.

12. Η μεταλλευτική στην Ελλάδα
Από την αρχαιότητα η μεταλλευτική και λατομική δραστηριότητα στα μεταλλεία
(ορυχεία) και τα λατομεία είχαν πάντα σημαντική θέση στην οικονομική ζωή της
Ελλάδας. Σήμερα οι πάσης φύσεως δραστηριότητες αυτές, είτε επιφανειακές.
(λατομεία), είτε υπόγειες (ορυχεία), διέπονται από τον Μεταλλευτικό Κώδικα,
αποτελώντας ιδιαίτερο είδος 0ικαίου, το λεγόμενο Μεταλλευτικό 0ίκαιο.
Η αρχαία Αθήνα χρησιμοποίησε τον άργυρο από τα μεταλλεία του Λαυρίου και τα
μάρμαρα της Πεντέλης για να χτίσει τον Παρθενώνα. Παρομοίως και ο Μέγας
Αλέξανδρος στηρίχθηκε στον χρυσό του Παγγαίου για να χρηματοδοτήσει την
εκστρατεία του κατά των Περσών.
Στα νεότερα χρόνια, τα μεταλλεία του Λαυρίου αποτέλεσαν τον πρώτο βιομηχανικό
χώρο της Ελλάδας. Η σμύριδα στην Νάξο, τα σιδηρομεταλλεύματα στην Σέριφο και
στην Θάσο, τα αργυρομεταλλεύματα και η βαρυτίνη στην Μύκονο, ο λευκόλιθος στο
Μαντούδι, και ο χρωμίτης και ο αμίαντος στην Κοζάνη αποτέλεσαν σημαντική πηγή
εισοδημάτων για την χώρα για πολλές δεκαετίες, αλλά και αφορμή σημαντικών
κοινωνικών αλλαγών.
Το 1946 ιδρύθηκε η Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων–Μεταλλουργών στο Εθνικό
Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το 1989 λειτούργησε και το Τμήμα Μηχανικών Ορυκτών
Πόρων στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Σήμερα η Ελλάδα συγκαταλέγεται στους
σημαντικούς Ευρωπαίους παραγωγούς βωξίτη, σιδηρονικελιούχων μεταλλευμάτων,
μικτών θειούχων μεταλλευμάτων, λευκόλιθου, μπεντονίτη, ελαφρόπετρας (θηραϊκή
γη), μαρμάρων και άλλων μεταλλικών και μη μεταλλικών (βιομηχανικών) ορυκτών.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το 56% της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγεται στην
Ελλάδα προέρχεται από την καύση λιγνίτη, ο οποίος εξορύσσεται σε λιγνιτωρυχεία
της Βορείου Ελλάδας και της Πελοποννήσου.
Μεταλλωρύχοι στα μεταλλεία σιδήρου της Σερίφου στα τέλη του 19ου αι.

13. Μεταλλευτική ορολογία
Όπως όλες οι επιστήμες, έτσι και η μεταλλευτική έχει την δική της ορολογία. Οι πιο
κοινοί μεταλλευτικοί όροι είναι:
• Μεταλλείο ή ορυχείο (αγγλ., mine) — όρυγμα στην γη με σκοπό την
ανάκτηση ορυκτών.
• Μεταλλωρύχος, - ο εργαζόμενος στην εξόρυξη μετάλλου.
• Ορυκτό (αγγλ., mineral)— φυσικό ανόργανο στοιχείο ή ένωση με
συγκεκριμένη δομή (συνήθως κρυσταλλική), συγκεκριμένη χημική σύσταση
και συγκεκριμένες φυσικές ιδιότητες.
• Πέτρωμα (αγγλ., rock) — γεωλογικός σχηματισμός που αποτελείται από ένα
ή περισσότερα ορυκτά.
• Κοίτασμα (αγγλ., deposit) — γεωλογικός σχηματισμός που περιέχει ορισμένα
ορυκτά με οικονομικό ενδιαφέρον. Τα όρια ενός κοιτάσματος καθορίζονται με
βάση την οριακή περιεκτικότητα (αγγλ., cut-off grade), δηλ. την ελάχιστη
απαιτούμενη περιεκτικότητα σε κάποιο ορυκτό ή στοιχείο για να είναι μία
μονάδα όγκου του κοιτάσματος οικονομικώς εκμεταλλεύσιμη.
• Μετάλλευμα (αγγλ., ore) — το υλικό που εξορύσσεται από ένα κοίτασμα.
• Στείρο (αγγλ., barren rock, waste) — το υλικό που εξορύσσεται μαζί με το
μετάλλευμα, αλλά δεν περιέχει ορυκτά με οικονομικό ενδιαφέρον.
• Συμπύκνωμα (αγγλ., concentrate) — το υλικό με οικονομικό ενδιαφέρον που
προκύπτει μετά από φυσική επεξεργασία του μεταλλεύματος (εμπλουτισμός).
• Απόρριμμα (αγγλ., reject, residue ή tailing) — το υλικό που διαχωρίζεται από
το συμπύκνωμα και συχνά απορρίπτεται σε χώρους εναπόθεσης εφόσον δεν
παρουσιάζει κανένα οικονομικό ενδιαφέρον.
Τα κοιτάσματα που περιέχουν ορυκτά κατάλληλα για εξαγωγή μετάλλων (π.χ.,
σίδηρος, χαλκός, χρυσός, κ.ά.) αποκαλούνται μεταλλικά κοιτάσματα. Τα
κοιτάσματα ορυκτών που δεν χρησιμεύουν για την παραγωγή μετάλλων (π.χ.
καολίνης, ποζολάνη, μαγνησίτης κ.ά.) αποκαλούνται μη-μεταλλικά κοιτάσματα ή
απλώς βιομηχανικά ορυκτά. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα ορυκτά καύσιμα ή
ενεργειακά ορυκτά, όπως το πετρέλαιο, οι γαιάνθρακες, το φυσικό αέριο, κ.λπ., που
χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενέργειας.

14. Αρχαία Μεταλλουργία
Με τον όρο μεταλλουργία νοείται η διαδικασία εξόρυξης των μετάλλων, καθώς και
όλα τα στάδια επεξεργασίας τους μέχρι τη μορφοποίησή τους σε χρηστικά
αντικείμενα, όπως κοσμήματα, εργαλεία και όπλα. Η ανάγκη εξεύρεσης λίθων
κατάλληλων για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων ή κοσμημάτων οδήγησε
τυχαία τον άνθρωπο σε περιοχές που διέθεταν μέταλλα. Ο χαλκός, ο μόλυβδος, ο
άργυρος και ο χρυσός είναι τα μέταλλα που μαγνήτισαν το ενδιαφέρον του
νεολιθικού παραγωγού με το λαμπερό τους χρώμα και τη μεταβαλλόμενη μορφή τους
με ένα απλό σφυροκόπημα.
Η τεχνική της εξαγωγής καθαρών μετάλλων από μίγματα και χημικές ενώσεις είχε
ήδη διαμορφωθεί από την εποχή του Χαλκού, για τα είδη αυτά που ήταν σε χρήση
στη συγκεκριμένη περίοδο. Ένα επόμενο, πολύ σημαντικό βήμα αποτέλεσε η
ανακάλυψη μεθόδων για την εξαγωγή σιδήρου από σιδηρούχα μεταλλεύματα, καθώς
και η ανακάλυψη μεθόδων για την κατεργασία του καθαρού μετάλλου. Οι σχετικές
ανακαλύψεις μεταφυτεύτηκαν στην Ελλάδα από την Ανατολή κατά τη διάρκεια του
11ο αιώνα π.Χ., ενώ η χρησιμοποίηση του σιδήρου το 10ο αιώνα π.Χ. γενικεύτηκε σε
μεγάλο βαθμό.
Η τήξη των μετάλλων σε πήλινες χοάνες (ανοιχτά και ρηχά σκεύη), με ελεγχόμενη
ενίσχυση της φωτιάς, χρησιμοποιώντας πήλινα ακροφύσια (φυσητήρες) και η
μορφοποίησή τους σε λίθινες και πήλινες μήτρες είναι επίσης γνωστή κατά τις
τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής. Χημικές αναλύσεις χάλκινων αντικειμένων και
σκωρίων υποδηλώνουν τέλος την ηθελημένη ανάμιξη χαλκού και αρσενίου
(μετάλλου που απαντά σε μεταλλεία χαλκού) ήδη από τη Νεότερη Νεολιθική. Η
παρασκευή ορείχαλκου (μπρούντζου) από χαλκό και κασσίτερο, για την κατασκευή
ανθεκτικών εργαλείων, συντελείται στο Αιγαίο κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού
και επιφέρει την αύξηση της αγροτικής παραγωγής και την ανάπτυξη της βιοτεχνίας.
Ίχνη μεταλλουργικών δραστηριοτήτων έχουν σωθεί σε διάφορα μέρη του ελληνικού
κόσμου. Στο Άργος εντοπίστηκε κλίβανος για την επεξεργασία αργύρου, που
χρονολογείται στην πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο. Οι ανασκαφές στο Θορικό
της νότιας Αττικής αποκάλυψαν ένα μεγάλο χώρο εφοδιασμένο με κτιστούς λίθινους
πάγκους και πολλές λεκάνες λαξευμένες στο δάπεδο και έδειξαν ότι ήδη από τον 9ο
αιώνα π.Χ. γινόταν κατεργασία αργύρου από τα γειτονικά μεταλλεία του Λαυρίου. Σε
δύο από αυτές τις λεκάνες βρέθηκε μία ουσία γνωστή ως λιθάργυρος, δηλαδή το
υπόλειμμα του μολύβδου που κατακαθόταν ύστερα από την εξαγωγή του αργύρου με
κυπέλλωση. Tα υπολείμματα από γύψινες μήτρες για την κατασκευή τριπόδων που
βρέθηκαν στο Λευκαντί δείχνουν ότι εργαστήρια χαλκουργών πρέπει να υπήρχαν εκεί
από τα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. περίπου.
Εξόρυξη μεταλλευμάτων
Η διαδικασία ξεκινούσε με την έρευνα για τα αργυρούχα κοιτάσματα, με το άνοιγμα
ερευνητικών ορυγμάτων και πηγαδιών. Τα πηγάδια του Λαυρίου έχουν στόμιο
σχεδόν τετράγωνο, με βάθος από οκτώ μέχρι εκατό μέτρα. Κάθε πηγάδι προχωρούσε
μέχρι να βρεθούν τα αργυρούχα κοιτάσματα. Έπειτα συνέχιζε οριζοντίως το άνοιγμα
στοάς, κατά το πλάτος του κοιτάσματος, η οποία προχωρούσε ως εκεί που
εξαντλούνταν το κοίτασμα. Οι γαλαρίες αυτές δεν ήταν ευρύχωρες και έτσι οι
μεταλλωρύχοι δούλευαν γονατιστοί ή ξαπλωμένοι. Για τη στήριξη της οροφής
αφήνονταν μέρη του πετρώματος κάθετα σαν στύλοι. Όταν η περιεκτικότητα σε
μέταλλο ήταν μεγάλη, εξορύσσονταν και αυτοί και στη θέση τους τοποθετούνταν

15. ξύλινα ή χτιστά στηρίγματα. Συνήθως υπήρχε και δεύτερη είσοδος στη στοά για τον
αερισμό του χώρου σε μεγάλο βάθος. Ο φωτισμός του χώρου πραγματοποιούνταν με
λυχνάρια. Λόγω των δυσμενών συνθηκών εργασίας μέσα στις γαλαρίες οι εργάτες
εναλλάσσονταν συχνά. 0ώδεκα χιλιάδες δούλοι υπολογίζεται πως εργάζονταν στο
Λαύριο την περίοδο της ακμής του. Γενικά οι μεταλλουργικές εργασίες γίνονταν από
τους δούλους, ορισμένοι από τους οποίους ήταν εξειδικευμένοι και γι' αυτό και
πανάκριβοι.
Για την εξόρυξη των σκληρών πετρωμάτων στα σύγχρονα χρόνια, χρησιμοποιούνται
εκρηκτικές ύλες, για την εύκολη θραύση του σκληρού μεταλλεύματος και συγχρόνως
για τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων από αυτό. Στην αρχαία όμως εποχή κάτι
τέτοιο δεν ήταν δυνατόν. Οι αρχαίοι δεν είχαν άλλη εναλλακτική λύση από τα
εργαλεία, τα οποία τα χρησιμοποιούσαν για τα σκληρά μεταλλεύματα με την ίδια
τεχνική, όπως και για τα μαλακά.
Αρχαίοι συγγραφείς όπως ο 0ιόδωρος και ο Πλίνιος αναφέρουν τη χρήση της φωτιάς
σε μεταλλεία για την εξόρυξη των σκληρών πετρωμάτων, για παράδειγμα στα
μεταλλεία χρυσού της Αιγύπτου, γεγονός που σημαίνει ότι πυράκτωναν με τη φωτιά
το πέτρωμα και απότομα το έψυχαν με νερό. Έτσι, προκαλούσαν τη ρηγμάτωση του
σκληρού πετρώματος, με αποτέλεσμα να ακολουθεί έπειτα η εξόρυξη με τη βοήθεια
των εργαλείων. Ο τρόπος εξόρυξης με τη χρήση της φωτιάς σε πολλές περιοχές της
Ευρώπης διατηρήθηκε έως και το 19ο αιώνα.
Η μέθοδος εξόρυξης με τη χρήση φωτιάς θα ήταν εφαρμόσιμη για την εξόρυξη
μεταλλεύματος στην ύπαιθρο και πιθανόν να ήταν αποτελεσματική για μεταλλεύματα
χρυσού σε πυριτικά σκληρά πετρώματα, παράλληλα με τη χρήση τρυπανιών. Για την
εξόρυξη μεταλλευμάτων όμως σε διάφορα βάθη, η φωτιά θα ήταν επικίνδυνη και
δύσκολη γιατί οι καπνοί της θα προκαλούσαν σοβαρά προβλήματα αερισμού για τους
εργαζομένους. Στο Λαύριο δεν είναι σίγουρο εάν εφαρμόστηκε η μέθοδος της φωτιάς
για την εξόρυξη των μεταλλευμάτων.
Εμπλουτισμός μεταλλευμάτων
Το μετάλλευμα αφού αποσπώνταν μέσα από τις στοές σε σχετικά μεγάλα κομμάτια,
μεταφέρονταν με καλάθια στην επιφάνεια όπου και υλοποιούνταν η πρώτη διαλογή
του. Τα κομμάτια με τη μικρή περιεκτικότητα απορρίπτονταν, ενώ τα υπόλοιπα
μεταφέρονταν στους πλυνούς, τα μεταλλοπλύσια, όπου υλοποιούνταν ένα πρώτο
πλύσιμο για να απαλλαγούν από τα πολλά χώματα. Έπειτα τα κομμάτια αυτά
σπάζονταν και ξαναπλένονταν. Ακολουθούσε άλλο θρυμμάτισμα και πλύσιμο και
τέλος μεταφέρονταν στο καμίνι για τήξη. Εάν το μετάλλευμα δεν ήταν πολύ
ανακατεμένο με χώματα και άλλες ξένες ύλες, το πολλαπλό πλύσιμο ήταν περιττό. Το
μετάλλευμα θρυμματίζονταν μέσα σε λίθινα γουδιά ώσπου να πάρει τη μορφή του
χοντροαλεσμένου σταριού.
Ενώ το πλούσιο μετάλλευμα μετά την εξόρυξή του πήγαινε κατευθείαν για τήξη, το
φτωχό μετάλλευμα έπρεπε, προτού πάει για τήξη, να «εμπλουτιστεί».
Ο εμπλουτισμός συνίστατο στο να χωριστεί το φτωχό μετάλλευμα σε δύο μέρη, στο
πλούσιο και στο φτωχότερο. Ο εμπλουτισμός του μεταλλεύματος γινόταν σε ειδικές
εγκαταστάσεις, που σήμερα ονομάζονται πλυντήρια.
Ο εμπλουτισμός πραγματοποιούνταν σε δύο φάσεις:
1. Τη θραύση και τη λειοτρίβηση του μεταλλεύματος
2. Τον κύριο εμπλουτισμό
Ο τρόπος που γίνονταν οι εργασίες αυτές κατά την αρχαιότητα, περιγράφεται σε
ορισμένα κείμενα της αρχαίας γραμματείας.

16. Τήξη (Μεταλλουργία)
Τήξη του συμπυκνώματος είναι η μεταλλουργική διαδικασία κατά την οποία το
μετάλλευμα τήκεται σε κατάλληλη κάμινο για να ληφθούν ορισμένα μέταλλα σε
μεταλλική κατάσταση. Από την τήξη, εκτός από το μέταλλο (χρυσό, άργυρο, χαλκό,
σίδηρο), προκύπτει και σκωρία σε τετηγμένη κατάσταση.
Αρχαία Γλυπτική
Μάρμαρο
Η ενασχόληση των αρχαίων γλυπτών με το μάρμαρο ξεκινά τον 7ο αλλά εξαπλώνεται
ιδιαίτερα μέσα στον 6ο αιώνα. Αρχικά μεγαλύτερη ζήτηση είχαν τα νησιωτικά
μάρμαρα, από την Πάρο και τη Νάξο. Στον 5ο αιώνα η Αθήνα ανέπτυξε δικά της
λατομεία στο όρος Πεντελικό και έτσι πολλά από τα αττικά γλυπτά είναι
κατασκευασμένα από αυτό το λεπτόκοκκο, γαλακτόχρωμο μάρμαρο, αν και το
κρυστάλλινο, διάφανο παριανό προτιμόνταν κυρίως για ανεξάρτητα αγάλματα. Κατά
περίπτωση χρησιμοποιούνταν το γαλαζωπό γκρι μάρμαρο Υμηττού, ενώ σε διάφορες
περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν και τοπικής προέλευσης μάρμαρα, όπως το μάρμαρο
της Θάσου και τα μάρμαρα 0ολιανών. Όλα τα ελληνικά μάρμαρα ήταν λευκά ή
υπόλευκα, ενώ οι πολύχρωμοι λίθοι που προτιμούνταν στη Ρώμη ή την Αίγυπτο δεν
ήταν αγαπητοί στην Ελλάδα.
Τα μαρμάρινα γλυπτά αποτελούν το πιο συχνό υλικό κατάλοιπο της αρχαίας
γλυπτικής, λόγω του υλικού τους που ήταν βαρύ, άρα δύσκολο δηλαδή να
μεταφερθεί, καθώς και του γεγονότος ότι για την καταστροφή τους χρειαζόταν
λιώσιμο σε ασβεστοκάμινο, γεγονός σπάνιο.
Χαλκός
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μία μακρά παράδοση στο να κάνουν αγάλματα από χαλκό,
τα οποία κοσμούσαν ιερά και δημόσιους χώρους σε όλες τις γνωστές ελληνικές
πόλεις. Ο χαλκός ήταν πιθανόν το πιο κοινό υλικό της αρχαίας γλυπτικής και οι
περίφημοι αρχαίοι γλύπτες, όπως ο Λύσιππος και ο Πολύκλειτος δούλευαν σχεδόν
αποκλειστικά επάνω σ' αυτό. Η αξία όμως του χαλκού ως μετάλλου είχε ως
αποτέλεσμα πολλά χάλκινα γλυπτά να λιώνονται με στόχο την επαναχρησιμοποίηση
του υλικού, με αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός από σχετικά έργα τέχνης να έχει
χαθεί. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας ελάχιστα χάλκινα αγάλματα σε σχέση το
σύνολο των χάλκινων γλυπτών της αρχαιότητας, ενώ αντίθετα ένα σύνολο από
χάλκινα αγαλματίδια ή αντικείμενα μικροτεχνίας σώζονται σε τάφους και ιερά σε
μεγάλες ποσότητες.
Ο χαλκός από τον οποίο κατασκευάζονταν τα αρχαία αγάλματα ήταν ένα κράμα από
90% χαλκό και 10% κασσίτερο, σύνθεση η οποία προσέδιδε στο υλικό χαμηλότερο
σημείο τήξης, δίνοντας του τη δυνατότητα να παραμένει υγρό για μεγαλύτερο
διάστημα κατά τη διάρκεια της έγχυσής του στο εκάστοτε καλούπι. Με μία τέτοια
σύσταση, το υλικό μπορούσε να χυθεί καλύτερα από τον καθαρό χαλκό και
ταυτόχρονα να είναι πιο ελαστικό.
Τα πρωιμότερα χάλκινα αγάλματα ήταν κατασκευασμένα από σφυρήλατα φύλλα
χαλκού συναρμοσμένα μεταξύ τους. Με την ανακάλυψη όμως της τεχνικής του
χαμένου κεριού στην αρχαϊκή περίοδο, η σφυρηλάτηση έπαψε να χρησιμοποιείται
ευρέως και η νέα μέθοδος έγινε ο βασικός τρόπος παραγωγής χάλκινων γλυπτών.

17. Αρχαία Αρχιτεκτονική
Πετρώματα
Τα ιζηματογενή πετρώματα είχαν για την αρχαία αρχιτεκτονική μεγάλη σημασία.
Πρόκειται για διάφορα είδη ασβεστόλιθων, όπως ο πωρόλιθος, ο τόφφος, ο
απολιθωματικός ασβεστόλιθος και ο ψαμμιτικός ασβεστόλιθος, καθώς και διάφορα
είδη αμμολίθων και μεταμορφωμένων πετρωμάτων με βάση τον ασβεστόλιθο,
δηλαδή διάφορα είδη μαρμάρου, κροκαλοπαγών και λατυποπαγών λίθων. Άλλα
μεταμορφωμένα πετρώματα, όπως ο γνεύσιος και ο μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος,
καθώς και σκληρά πλουτώνεια και ηφαιστειογενή πετρώματα (γρανίτης, πορφυρίτης,
βασάλτης) χρησιμοποιούνταν μόνο στις περιοχές γύρω από τα κοιτάσματα. Τα πιο
μαλακά ηφαιστειογενή πετρώματα, όπως ο ανδεσίτης, καθώς και τα ιζηματογενή
ήταν επίσης περιορισμένα σε τοπική χρήση.
Τον 6ο αιώνα όλα τα μεγάλα και σημαντικά μνημεία ήταν λίθινα, καθώς ήδη από 620
π.Χ. περίπου ξεκινά η εφαρμογή του λίθου στους ναούς, με αποτέλεσμα τη σταδιακή
εγκατάλειψη του ξύλου και του ωμού πλίνθου. Τον 6ο αιώνα μάλιστα εξαιρετικά
εκτεταμένη υπήρξε η χρήση του πωρόλιθου.
Πωρόλιθος
Ο όρος πωρόλιθος, πώρος ή λίθος πώρινος, περιλαμβάνει κατά περιοχές πετρώματα
διαφορετικής ποιότητας, μαλακά με ερυθροκίτρινο χρώμα που μπορούν να
δουλευτούν με το σκαρπέλο, καθώς και τόφφους και απολιθωματοφόρους
ασβεστόλιθους κυρίως γκρίζου χρώματος, η σκληρότητα των οποίων αυξάνεται με
την παραμονή τους στον αέρα. Τα πετρώματα αυτά συναντώνται σε μεγάλη ποικιλία
στην Ελλάδα, τη Σικελία, καθώς και τη Μικρά Ασία.
Κατά την αρχαϊκή, αλλά και την κλασική περίοδο χρησιμοποιούνταν πολλά
διαφορετικά είδη πωρόλιθου, όπως ο κογχυλιάτης λίθος, υποκίτρινος αλλά ελαφρά
σκληρός, περιέχοντας πολλά απολιθωμένα κοχύλια (παραδείγματα: ναός 0ία στην
Ολυμπία και Αθηνάς στην Αλίφειρα), ο καστανέρυθρος ωολιθικός πωρόλιθος
(παράδειγμα: θησαυροί στα πανελλήνια ιερά και μεγάλοι ναοί Κάτω Ιταλίας) και ο
υποκίτρινος Αιγινίτης (παράδειγμα: ναός Αφαίας στην Αλέα Τεγέας).
Εξωτερικά τα πώρινα μέλη δέχονταν ένα λεπτό στρώμα επιχρίσματος (stucco). Tο
πάχος του επιχρίσματος ήταν συνήθως λεπτό, ενώ η χρήση του είχε ως στόχο να
εξομαλύνει τις μικρές, φυσικές κοιλότητες, τους αρμούς, καθώς και να προστατεύσει
την επιφάνεια από την υγρασία και να διευκολύνει την τοποθέτηση των χρωμάτων. Ο
πωρόλιθος χρησιμοποιούνταν για τα ορατά μέρη των κτιρίων, ενώ αργότερα με τη
διάδοση της χρήσης του μαρμάρου, χρησιμοποιούνταν κυρίως για γεμίσματα ή δομές
ή δευτερεύοντα αρχιτεκτονικά μέλη, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει πως δεν
χτίζονταν και κτίρια εξ΄ ολοκλήρου από πωρόλιθο, όπως για παράδειγμα το
Αφροδίσιον της Επιδαύρου ή το Γυμνάσιο της Σικυώνος.
Ασβεστόλιθος
Την πιο συχνή χρήση πάντως απ' όλους τους λίθους είχε ο σκληρός, γκρίζος
ασβεστόλιθος ο οποίος χρησιμοποιούνταν για οικοδόμηση οχυρών, θεμέλια κτιρίων,
αλλά και για κτίρια με απλά μνημειακά χαρακτηριστικά. Ο ασβεστόλιθος
χαρακτηρίζεται από τον Παυσανία ως επιχώριος λίθος. Στην Πειραϊκή χερσόνησο
εξορυσσόταν ο ακτίτης λίθος, λευκόφαιου χρώματος, από τον οποίο είναι

18. κατασκευασμένος ο Κιμώνειος Πύργος της Αθηνάς Νίκης. Άλλο είδος ασβεστόλιθου
ήταν ο ροδόφαιος Αργυλεικός λίθος ο οποίος έχει χρησιμοποιηθεί για τις κρυπίδες
των ναών, όπως για παράδειγμα για την κρηπίδα του Ολυμπιείου της Αθήνας.
Μία άλλη κατηγορία εγχώριων φαιοκύανων ασβεστολίθων, οι μέλανες ασβεστόλιθοι,
χρησιμοποιούνταν σε πολλές περιοχές αντί για μάρμαρο. Ο μέλας αυτός
ασβεστόλιθος είχε χρησιμοποιηθεί και στα θεμέλια του Εκατόμπεδου της Ακρόπολης,
εξορυσσόμενος μάλιστα από τον ίδιο τον φαιοκύανο βράχο της Ακρόπολης. Άλλος
βαθυκύανος ασβεστόλιθος ήταν και ο ελευσινιακός λίθος, ο οποίος εξορυσσόταν
στην Ελευσίνα και είχε χρησιμοποιηθεί σε δευτερεύοντα αρχιτεκτονικά στοιχεία,
όπως στο δάπεδο του μεσαίου κλίτους του σηκού του ναού του 0ία στην Ολυμπία.
Μάρμαρο
Ήδη από τον 6ο αιώνα είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται το μάρμαρο αλλά σε
περιορισμένο βαθμό, κυρίως σε συνδυασμό με τον πωρόλιθο σε σημεία των κτιρίων
που θα δέχονταν γλυπτική ή ζωγραφική διακόσμηση ή και σε σημεία που θα ήταν
περισσότερο εκτεθειμένα στην υγρασία. Στην κλασική περίοδο η χρήση του
μαρμάρου αυξήθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα το υλικό να κυριαρχήσει τελικά στην
αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική. Κατά την περίοδο αυτή, το μάρμαρο ονομαζόταν
λίθος λευκός ή λίθος πεντεληικός, υμήττιος ή πάριος, ενώ πέρα από τα λατομεία
Πάρου και Νάξου που ήταν ήδη γνωστά από την αρχαϊκή εποχή, στην κλασική
περίοδο ξεκίνησε η εκμετάλλευση και του λατομείου της Πεντέλης. Άλλα γνωστά
λατομεία της αρχαιότητας ήταν αυτό της Ελευσίνας, της Τριπόλεως, του Άργους, του
Σελινούντα, των Συρακουσών, της Σκύρου, της Βραυρώνος, αλλά και διάφορων
άλλων περιοχών.
Το μάρμαρο της κάθε περιοχής είχε τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Το
μάρμαρο της Πεντέλης για παράδειγμα ήταν μάρμαρο λευκό, λεπτόκοκκο και σχετικά
διαφανές, με ελάχιστες προσμίξεις σιδήρου, το οποίο σε επαφή με την ατμόσφαιρα
έπαιρνε μια ερυθρωπή απόχρωση, σε αντίθεση για παράδειγμα με το μάρμαρο της
Τριπόλεως ή του ΄Αργους που ήταν σκοτεινού τόνου. Το μάρμαρο της Πάρου,
πάνλευκο, χονδρόκοκκο, εξαιρετικής ποιότητας και εύκολο στη λάξευση, ήταν
γνωστό ως λυχνίτης, γιατί η εξόρυξή του γινόταν μέσα σε βαθιές υπόγειες στοές που
φωτίζονταν με λύχνους. Το μάρμαρο της Νάξου, επίσης λευκό και χονδρόκοκκο,
αλλά όχι τόσο άριστης ποιότητας όσο το παριανό, χρησιμοποιούνταν όπως και το
παριανό τόσο στη γλυπτική, όσο και στην αρχιτεκτονική. Λευκό επίσης αλλά
δύσκολο στη λάξευση μάρμαρο παρήγαγε και η Θάσος, το οποίο μάλιστα εξαγόταν
στις ακτές της Θράκης και της Μικράς Ασίας.
Άλλα πετρώματα
Σε άλλα πάλι αφανή μέρη των ναών, κυρίως στα θεμέλια αλλά και στα αντιθήματα
(γεμίσματα τοίχων) χρησιμοποιούνταν πετρώματα λιγότερο πολυτελή και δαπανηρά,
όπως για παράδειγμα ο αρουραίος λίθος, κροκαλοπαγές ψαθυρό κοκκινωπό πέτρωμα
ή ο ακρυλικός ή ο ακτίτης, είδη ασβεστόλιθου. Παράλληλα, υπήρχαν και διάφορα
είδη τοπικών πετρωμάτων, όπως ο γνεύσιος τον οποίο χρησιμοποιούσαν στη 0ήλο, τη
Θάσο και τη Μίλητο για θεμέλια και απλή λιθοδομή. Άλλα πετρώματα ήταν ο
γρανίτης ο οποίος χρησιμοποιούνταν μόνο σε ορισμένες περιοχές της Μακεδονίας,
της Μυσίας, στη 0ήλο και τη Νάξο, ο ανδεσίτης στη Β0 Μικρά Ασία και την Κύπρο,
ο γυψόλιθος στην Πελοπόννησο, ο ψαμμιτικός ασβεστόλιθος στην Ολυμπία και ο
αμμόλιθος στη Σαμοθράκη και την Καλυδώνα.

19. Η Ιστορία της Μεταλλουργίας στην Ελλάδα
Η εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου στον Ελλαδικό χώρο άρχισε
ουσιαστικά από τα προϊστορικά χρόνια και συνέβαλε αποφασιστικά στην οικοδόμηση
και εξέλιξη όλων των καταπληκτικών πράγματι πολιτισμών που αναπτύχθηκαν
σ’αυτόν. Θα πρέπει όμως να παραδεχθούμε ότι όλες οι σχετικές πληροφορίες που
έχουν συγκεντρωθεί και αφορούν την προϊστορική περίοδο, δηλαδή από το 2500 π.χ.
έως και το 1125 π.χ. είναι μάλλον φτωχές. Πάντως κατά το τέλος αυτής της περιόδου
είχε εντοπισθεί η ύπαρξη χρυσού κυρίως στη Β. Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη, Θάσο),
τόσο σε αυτοφυή μορφή όσο και σε προσχωματικές αποθέσεις η απόληξη του οποίου
συνδέθηκε με τα πρώτα μεταλλεία στον Ελλαδικό χώρο. Τέλος οι ακριβείς πηγές που
αφορούν τη λήψη χρυσού και τη χρήση του στους Μινωικούς και Μυκηναϊκούς
χρόνους δεν είναι γνωστές. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι εισαγόταν και από άλλες
χώρες κυρίως την Μ. Ασία και την Αίγυπτο πράγμα βεβαίως εύκολο λόγω της
εκρηκτικής άνθησης του ελληνικού εμπορίου κατά την εποχή εκείνη. Εκτός όμως από
το χρυσό και τα άλλα μεταλλεύματα όπως άργυρο, χαλκό, μόλυβδο, σίδηρο και άλλα
κ.α είχαν επίσης εντοπισθεί κατά την ίδια περίοδο τόσο στον κυρίως Ελλαδικό χώρο
όσο και στα νησιά. Κατά την διάρκεια των επόμενων τριών αιώνων (1125 π.χ. – 800
π.χ.) η μεταλλοτεχνία που είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσεται από τους Μινωικούς
χρόνους γνωρίζει μια καταπληκτική άνθηση γεγονός που αυξάνει τη ζήτηση των
μετάλλων κυρίως δε του χρυσού του αργύρου και του χαλκού. Αξιοσημείωτο είναι
επίσης ότι ο χρυσός είναι ένα μέταλλο που αναφέρεται συχνά στην Ιλιάδα και την
Οδύσσεια. Με την αυγή του 8ου π.χ. αιώνα αρκετά μεταλλευτικά κέντρα αρχίζουν να
διαμορφώνονται και να αναπτύσσονται (Ροδόπη, Παγγαίο, Θάσος, Λαύριο, Κύθνος,
Σέριφος, Σίφνος και αλλού). Την ίδια εποχή η Κύπρος εξακολουθούσε να παράγει
χαλκό και άργυρο σε σημαντικές ποσότητες. 0εν υπάρχει πάντως αμφιβολία ότι
μεταξύ των μεταλλευτικών και μεταλλουργικών κέντρων της ελληνικής αρχαιότητας
το Λαύριο βρίσκεται στην κορυφή όχι μόνον λόγω της σημασίας και της διάρκειας
της δραστηριότητας του όσο και εξαιτίας των εκπληκτικών μεταλλευτικών και
μεταλλουργικών μεθόδων που εφαρμόστηκαν κατά την μακραίωνη λειτουργία του
αλλά και εξαιτίας της αξίας και σπουδαιότητας των θεαματικών πράγματι ευρημάτων
της περιοχής. Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι μέθοδοι και οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν
από τους αρχαίους Έλληνες κατά την μεταλλευτική και μεταλλουργική τους
δραστηριότητα προκαλούν τον θαυμασμό. Κατά την περίοδο από τον 7ο π.χ. έως και
τον 1ο π.χ. αιώνα παράχθηκαν στο Λαύριο τουλάχιστον 3.500 τόνοι αργύρου και
1.400.000 τόνοι μoλύβδου. Το μέγιστο της παραγωγής σημειώθηκε κατά την κλασική
περίοδο που δεσπόζουν οι ηγετικές φυσιογνωμίες του Θεμιστοκλή και Περικλή.
Είναι άλλωστε καλά γνωστό ότι η αύξηση της παραγωγής αργύρου στο Λαύριο
βοήθησε το Θεμιστοκλή να ναυπηγήσει τις απαραίτητες τριήρεις για να νικήσει στην
ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.χ. και να δημιουργήσει ουσιαστικά την Αθηναϊκή
αυτοκρατορία με τον χρυσό αιώνα του Περικλή που ακολούθησε. Η δραστηριότητα
στο αρχαίο Λαύριο διακόπηκε τελικά κοντά στο τέλος του 1ου αιώνα π.χ. Γύρω στα
μέσα του 4ου αιώνα π.χ. ο Φίλιππος Β’ βασιλιάς των Μακεδόνων, άρχισε εντατική
εκμετάλλευση των μεταλλίων χρυσού και αργύρου στο όρος Παγγαίο δημιουργώντας
έτσι μια αυτοκρατορία και παρέχοντας στο υιό του Αλέξανδρο τη δυνατότητα να
επιχειρήσει τις περίφημες προς την ανατολή εκστρατείες του μεταξύ του 334 και 323
π. Χ. Η επίδραση που είχαν οι μεταλλευτικές και μεταλλουργικές δραστηριότητες για
την ανάπτυξη του πολιτισμού και της ισχύος της αρχαίας Ελλάδας αντανακλάται
μεταξύ άλλων στο χρυσό αιώνα του Περικλή, της Πέλλας και των Αθηνών αλλά και
στην πολιτιστική ακτινοβολία όλου του Ελλαδικού χώρου.

20. H διαχρονική σημασία του ελληνικού ορυκτού πλούτου
Εάν επιχειρήσουμε μια γενικότερη θεώρηση της ελληνικής μεταλλείας κατά την 3η
και 2η χιλιετία π.Χ. θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η μεταλλευτική δραστηριότητα
στον πρωτο-ιστορικό Ελληνικό χώρο δεν παρουσίαζε αξιοσημείωτη ανάπτυξη.
Υπήρχε όμως αρκετός χρυσός στη Β. Ελλάδα (Μακεδονία, Θράκη, Θάσο) αυτοφυής
και προσχωματικός που η εξόρυξή του συνδέεται με τα πρώτα μεταλλεία στον
ελλαδικό χώρο. 0εν γνωρίζουμε επίσης ποιές ελλαδικές πηγές μετάλλων
χρησιμοποιήθηκαν αργότερα, μεταξύ 1125 και 800 π.Χ. Μη ξεχνάμε άλλωστε ότι
αρχαία συγγράμματα που να αναφέρονται ειδικά στον ορυκτό πλούτο και τη
μεταλλεία δεν υπάρχουν, εκτός από το “Περί Λίθων” του Θεόφραστου, που
γεννήθηκε στην Ερεσσό της Λέσβου το 372 π.Χ., παρ’ όλο ότι στοιχεία από
μεταλλευτική, μεταλλοτεχνική και μεταλλουργική δραστηριότητα δίδονται
περιστασιακά ή αποσπασματικά από πολλούς αρχαίους συγγραφείς, ιστορικούς και
γεωγράφους όπως ο Ησίοδος, ο Αριστοτέλης, ο Στράβων, ο 0ιόδωρος, ο Ηρόδοτος, ο
Ξενοφών, ο Πλίνιος, ο Πλούταρχος κ.ά.
Πάντως, από τους αρχαιοελληνικούς χρόνους που καλύπτουν τους τελευταίους οκτώ
προχριστιανικούς αιώνες, αναπτύσσονται σε σπουδαία μεταλλευτικά κέντρα η
Ροδόπη, η περιοχή Παγγαίου, η Θάσος, η Λαυρεωτική, η Κύθνος, η Σέριφος, η
Σίφνος κ.λπ., ενώ παράλληλα η Μήλος είχε αναπτύξει την εξόρυξη και εμπορία μιας
ποικιλίας ορυκτών για ειδικές κυρίως χρήσεις.
0εν υπάρχει αμφιβολία ότι στην κορωνίδα της αρχαίας ελληνικής μεταλλευτικής
δραστηριότητας ευρίσκεται το Λαύριο. Πότε άρχισε εκεί η παραγωγή αργύρου δεν
είναι γνωστό, ίσως το 1500 π.Χ. πιθανώς και νωρίτερα. Πάντως, κατά τους
αρχαιοελληνικούς χρόνους, από τον 8ο έως και τον 1ο αιώνα π.Χ. παρήχθησαν στο
Λαύριο 3.500 τόννοι αργύρου και 1.400.000 τόννοι μολύβδου. Είναι γνωστό ότι ο
ρόλος του Λαυρεωτικού αργύρου στην ιστορία της Αθήνας, της αρχαίας τότε πόλεως-
κράτους, υπήρξε σημαντική. Σε μερικές ιστορικές στιγμές υπήρξε τεράστιος και
καθοριστικός, όχι μόνο για την Αθήνα αλλά και την Ελλάδα. Η αυξημένη παραγωγή
αργύρου τρία χρόνια πριν από τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, έδωσε τη δυνατότητα
στους Αθηναίους να νικήσουν τους Πέρσες. Ανεξάρτητα όμως απ΄αυτό, στο Λαύριο
αναπτύχθηκε δια μέσου των προχριστιανικών αιώνων μια αξιοθαύμαστη
μεταλλευτική και μεταλλουργική τεχνική.

21. Παροιμίες – γνωμικά – αποφθέγματα
• Η τεμπελιά είναι για τον άνθρωπο, ό,τι η σκουριά για τα μέταλλα.
• Κάλλιο χρυσό όνομα, παρά χρυσό φόρεμα.
• Αργυρό το μίλημα και χρυσό το σώπα.
• Η σιωπή είναι χρυσός.
• Κάλλιο σε φτωχοκαλύβα, παρά σε φέρετρο χρυσό.
• Ο άρρωστος ούτε με χρυσό κρεβάτι δεν ευχαριστιέται.
• Αν αρτυθείς να φας αρνί κι αν κλέψεις να είναι ασήμι.
• Ό,τι γυαλίζει δεν είναι διαμάντι.
• Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός.
• Το διαμάντι κι αν μαυρίσει, σαν το τρίψεις θα γυαλίσει.
• Το χρυσάφι, το διαμάντι και στην κοπριά θα λάμπει.
• Ποιος θα πληρώσει το μάρμαρο;
• Η πέτρα δεν ξεφλουδίζεται.
• Το μάτι σπάει την πέτρα
• Μη ρίχνεις πέτρα στο πηγάδι που σε δρόσισε.
• Πέτρα που κυλά, χόρτο δεν πιάνει.
• Το ήσυχο νερό τρυπάει την πέτρα.
• Η σκουριά τρώει το σίδερο και το νερό την πέτρα.
• Όποια πέτρα κι αν σηκώσεις, θα τον βρεις από κάτω.
• Τα χρυσά φλουριά κάνουνε πέτρα τη καρδιά.
• Κεφαλή δίχως μέτρα, θέλει χτύπημα στην πέτρα.
• Στη βράση κολλάει το σίδερο.
• Θα φάει η μύγα σίδερο και το κουνούπι ατσάλι.
• Το σίδερο, όσο είναι ζεστό ακόμα το χτυπούν.
• Ο άνθρωπος είναι δυνατότερος απ' το σίδερο κι αδυνατότερος απ' το γυαλί.
• Εσύ που ξέρεις τα πολλά κι ο νους σου κατεβάζει, ένα καντάρι σίδερο πόσες
βελόνες βγάζει;
• Χιόνια του Φλεβαριού, χρυσάφι του καλοκαιριού.
το «μέταλλο της φωνής» του ανθρώπου.
«Σιδερένιος» για τον άρρωστο
«Σιδεροκέφαλος»
η αρχική σημασία του ρήματος «εκμεταλλεύω» είναι «εξαντλώ μεταλλείο».

23. Tα ορυκτά της Mήλου
Με την αυγή της νεολιθικής εποχής, δηλ. από το 8000 π.Χ. αρχίζει να αναπτύσσεται
μεταλλευτική δραστηριότητα στη Μήλο με την εξόρυξη και εμπορία του οψιδιανού,
ενός στιλπνού και σκληρού λίθου, κατάλληλου για την κατασκευή εργαλείων και
όπλων, ο οποίος αφθονούσε στο υπέδαφος του νησιού, λόγω της ηφαιστειακής του
προέλευσης.
Το υπέδαφος της Μήλου δεν διέθετε ορυκτά από τα οποία μπορούσαν να εξαχθούν
μέταλλα. 0ιέθετε όμως μια ποικιλία ορυκτών για ειδικές χρήσεις. Έτσι, αναπτύχθηκε
η παραγωγή και εμπορία:
• Θείου: Μεγάλες ποσότητες θείου εξορύχθηκαν κατά την αρχαιοελληνική
περίοδο στη Μήλο. Χρησιμοποιήθηκε για απολυμαντικούς, αντισηπτικούς και
θρησκευτικούς σκοπούς.
• Πωρολίθων: Χρησιμοποιήθηκαν από την αρχιτεκτονική σε μεγάλες για την
εποχή οικοδομές και δημόσια κτίρια.
• Τραχείτου: Μεγάλες ποσότητες τραχείτου εξορύχθησαν στα λατομεία της
Μήλου. Ο τραχείτης χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μυλόλιθων
(μυλόπετρες) για άλεση δημητριακών αλλά και σκληρότερων υλών. Πιθανόν
εξαγόταν και στο Λαύριο, για την κατάτμηση του μεταλλεύματος.
• Καολίνη: Τον χρησιμοποιούσαν οι ζωγράφοι για να επιτύχουν το λευκό
χρώμα. Ακόμη χρησιμοποιήθηκε στην αγγειοπλαστική.
• Κίσσηρης (ελαφρόπετρα): Χρησιμοποιήθηκε για τη λείανση των μωσαϊκών,
των δερμάτων κ.λπ.
• Αλουνίτη (στυπτηριάτη λίθου ή στυπηρίας): Χρησιμοποιήθηκε στη
φαρμακευτική ως δραστικό φάρμακο ή συστατικό φαρμάκων.
Πέραν τούτων, χαλαζιακές άμμοι και διάφορα σύμπλοκα πυριτικά ορυκτά ασφαλώς
χρησίμευαν σε ορισμένες εφαρμογές.
Η δραστηριότητα αυτή συνεχίσθηκε και άνθισε τόσο κατά τους χρόνους της
Ρωμαϊκής κυριαρχίας, όσο και της Βυζαντινής περιόδου, ενώ κατά την περίοδο της
Τουρκοκρατίας ατόνησε και περιορίσθηκε στην εξαγωγή ορισμένων ορυκτών και
αλατιού που παραγόταν στις αλυκές που βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι.
Μετά την απελευθέρωση, και ουσιαστικά από το 1860, το νεοσύστατο Ελληνικό
Κράτος, στην προσπάθεια αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου της χώρας δημοσίευσε
(στις 24.8.1862) τον πρώτο Νόμο “περί μεταλλείων, ορυχείων και λατομείων”.
Μέσα στο ίδιο έτος (1862) πραγματοποιείται η πρώτη παραχώρηση μεταλλείου στην
Ελλάδα προς εκμετάλλευση θείου στη Μήλο, οπότε ουσιαστικά αρχίζει η νεώτερη
μεταλλευτική ιστορία της Μήλου με τη σύσταση και εγκατάσταση πολλών εταιριών
εξόρυξης και εμπορίας βιομηχανικών κυρίως ορυκτών (θείου, καολίνη, βαρυτίνης,
μπεντονίτη, περλίτη, ποζολάνης, πυριτικών, κ.λπ.), αλλά και μεταλλευμάτων
μαγγανίου και μολύβδου.
Η Μήλος είναι σήμερα το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής και επεξεργασίας
μπεντονίτη και περλίτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Εξαιρετικά μεγάλες ποσότητες των εν λόγω ορυκτών εξορύσσονται, υφίστανται
κατάλληλη επεξεργασία επί τόπου και εξάγονται κυρίως στο εξωτερικό.
Η μεταλλευτική ιστορία της Μήλου, που άρχισε πριν από 10.000 χρόνια, συνεχίζεται.
Σύγχρονη παραγωγική δραστηριότητα
Τα βασικά ορυκτά που εξορύσσονται στη Μήλο είναι μπεντονίτης, περλίτης,
ποζολάνη, πυριτικό, καολίνης και ελάχιστες ποσότητες βαρυτίνης.

24. Καολίνης
Ο καολίνης είναι μείγμα ένυδρων πυριτικών οξειδίων του αργιλίου που περιλαμβάνει
τα ορυκτά καολινίτη, ανωξίτη, αλλοϋσίτη και αλλοφανή. Τα ορυκτά αυτά έχουν την
ίδια σχεδόν χημική σύσταση, αλλά διαφορετικές οπτικές ιδιότητες και διαφορετική
εσωτερική δομή των κρυστάλλων τους, όπως φανερώνει η μελέτη τους με ακτίνες Χ.
Στην Ελλάδα υπάρχει καολίνης κατάλληλος για τη χαρτοβιομηχανία και τη
βιομηχανία τσιμέντων σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου και κυρίως στη Μήλο, στη
Λέσβο και στην Κίμωλο.
Βαρύτης
Ο βαρύτης είναι ορυκτό βαρύ, αδρανές και ευσταθές. Οι ιδιότητές του αυτές το
καθιστούν χρήσιμο σε διάφορες βιομηχανικές και τεχνικές εφαρμογές. Το
μεγαλύτερο μέρος του παραγόμενου βαρύτη, περίπου το 80%, χρησιμοποιείται για
την παρασκευή πολφών εκπλύσεως γεωτρήσεων και κυρίως γεωτρήσεων (φρεάτων)
αντλήσεως πετρελαίου. Η προσθήκη του βαρύτη αυξάνει το ειδικό βάρος των
πολφών αυτών. ‘Aλλες χρήσεις, όπως η υαλουργία, η βιομηχανία ελαστικών, η
χαρτοβιομηχανία και η χημική βιομηχανία, απορροφούν μικρότερες ποσότητες
βαρύτη. Στην Ελλάδα, με το όνομα βαρυτίνη, είναι γνωστό το πτωχό σε άργυρο
μετάλλευμα αργυρούχου βαρύτη, που συναντάται στα νησιά Μύκονο, Μήλο,
Κίμωλο, Πολύαιγο. Μικρότερης σημασίας εμφανίσεις υπάρχουν στην Πελοπόννησο,
στη Μακεδονία (Κιλκίς) και στη Θάσο.

25. Μπετονίτης
Ο μπεντονίτης είναι πλαστική άργιλος που προέρχεται από την εξαλλοίωση –
μετατροπή ηφαιστειακής τέφρας. Η ευρεία χρήση του μπεντονίτη οφείλεται στις
χαρακτηριστικές του ιδιότητες, όπως:
• μεγάλη προσροφητική ικανότητα
• υψηλή πλαστικότητα
• δυνατότητα ιοντοανταλλαγής
• δυνατότητα να δρα ως συνδετικό υλικό
Κύριες χρήσεις του μπεντονίτη
Αγορές Κύριες Χρήσεις
Χυτήρια Συνδετικό υλικό της άμμου καλουπιών χυτηρίων
Παραγωγή Σιδήρου Συνδετικό υλικό στη σφαιροποίηση σιδηρομεταλλεύματος
Έργα Πολιτικού
Μηχανικού
Θιξοτροπικό πρόσθετο για θεμελιώσεις, σήραγγες και
εκσκαφές
Στεγανοποίηση χωματερών
Γεωτρήσεις Πετρελαίου Λειαντικό των γεωτρύπανων, στεγανοποιητικό των
τοιχωμάτων της γεώτρησης
Προσροφητικά Υλικά Άμμος υγιεινής κατοικιδίων ζώων
Βιομηχανία Χάρτου Βοηθητικό στην παραγωγή χάρτου, την απομελάνωση
χάρτου από ανακύκλωση και στα αυτογραφικά χαρτιά
Ειδικές Εφαρμογές Κατεργασία υδάτων και αποβλήτων, κεραμικά,
βιομηχανίες ποτών, χημικές βιομηχανίες

26. Περλίτης
Ο περλίτης είναι φυσική ηφαιστειακή ύαλος, που σχηματίζεται με την απότομη ψύξη
και στερεοποίηση ηφαιστειακής λάβας, παγιδεύοντας νερό στη μάζα της. Στην
ύπαρξη του παγιδευμένου νερού οφείλεται η πιο σημαντική φυσική ιδιότητα του
περλίτη, που είναι η ικανότητά του να διογκώνεται σε θερμοκρασίες 800 °- 950°C.
Μια λευκή μάζα από μικροσκοπικές γυάλινες φυσαλίδες σχηματίζεται με την
απότομη ελεγχόμενη θέρμανση, ο περλίτης τήκεται και διογκώνεται ως αποτέλεσμα
της εξάτμισης του παγιδευμένου νερού. Το ορυκτό αποκτά έτσι ξεχωριστές ιδιότητες
θερμικής και ηχητικής μόνωσης, ενώ παράλληλα γίνεται εξαιρετικά πορώδες.
Κύριες χρήσεις του περλίτη
Αγορές Κύριες Χρήσεις
Μορφοποιημένα δομικά
υλικά
Ψευδοροφές, μονωτικές πλάκες
Επιχρίσματα Σοβάδες, κονιάματα και άλλα χύδην δομικά υλικά
Γεωργικές εφαρμογές Υποστρώματα φυτών – Βελτιωτικό εδαφών και
φυτοχωμάτων, υδροπονικές καλλιέργειες
0ιήθηση υγρών Μέσα διήθησης χυμών, ποτών, ελαίων, χημικών,
φαρμακευτικών και πετρελαϊκών προϊόντων
Βιομηχανικές εφαρμογές Κρυογενικές μονώσεις, μονώσεις/κελύφη σωληνώσεων
κ.λπ., συσσωμάτωση σκωριών χυτηρίων
Χημικές Βιομηχανίες Πρώτη ύλη στην παραγωγή ποζολανικών τσιμέντων, πηγή
αμόρφων πυριτικών κ.λπ.

27. Ποζολάνες
Οι ποζολάνες είναι ηφαιστειακές γαίες (τόφφοι) συνήθως τραχειτικής-ανδεσιτικής
προέλευσης που χρησιμοποιούνται στα υδραυλικά κονιάματα ήδη από την εποχή των
Ρωμαίων, ίσως και προγενέστερα. Οι ποζολάνες που χρησιμοποιούνται σήμερα στη
βιομηχανία τσιμέντου αφθονούν στην επιφάνεια του πλανήτη μας ενώ στην Ελλάδα
μεγάλες ποσότητες υπάρχουν στην Κίμωλο, Μήλο, Ασπρονήσι, Γυαλί, Θήρα και
Θηρασία.
Το όνομά τους το οφείλουν στην περιοχή Pozzuoli της Νεάπολης της Ιταλίας.
Η σημαντικότερη χρήση των ποζολανών είναι για παραγωγή των τσιμέντων με
ποζολάνη (έως 20%) ή ποζολανικών τσιμέντων (20-48%), σύμφωνα με τις ελληνικές
προδιαγραφές.
Πυριτικά
Στα πυριτικά περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός ορυκτών. Στη δομή τους το πυρίτιο
παρουσιάζεται σε τετραπλό συνδυασμό με το οξυγόνο. Υπολογίζεται ότι το 95% του
στερεού φλοιού της Γης συνίσταται από πυριτικά και αργιλοπυριτικά ορυκτά. Το
πυριτικό υλικό της Μήλου είναι μικροκρυσταλλικός χαλαζίας τύπου α-quartz
(μέγιστο μέγεθος κόκκου 10μm) και προέρχεται από υδροθερμική εξαλλοίωση του
μητρικού ηφαιστειακού πετρώματος.
Το μικροκρυσταλλικό πυριτικό της Μήλου χρησιμοποιείται στην υαλουργία, στην
κεραμική βιομηχανία (πλακάκια, κόλλες πλακιδίων, είδη υγιεινής, κεραμικές μάζες),
σε οικοδομικές χρήσεις (κονιάματα blocks, διακοσμητικά πλακίδια), στη βιομηχανία
χρωμάτων, σαν άμμος χυτηρίων, στην παραγωγή Υδρυάλου, στη βιομηχανία
Πυριμάχων, στην τσιμεντοβιομηχανία.

28. Ορυκτά από διάφορες περιοχές της Ελλάδας
Γρανίτης
Ο Γρανίτης είναι ένα διαδεδομένο, φυσικό πυριγενές, πλουτώνιο πέτρωμα με
κοκκώδη ιστό και όξινη σύσταση με μεγάλη σκληρότητα. Ανήκει στα πλουτώνια
πυριγενή πετρώματα επειδή δημιουργήθηκε από την στερεοποίηση και κρυστάλλωση
του μάγματος στο εσωτερικό του φλοιού σε μεγάλο βάθος, γι' αυτό διαθέτει
ολοκρυσταλλικό, κοκκώδη ιστό. Το όνομά του μάλιστα προέρχεται από την λατινική
λέξη granum, δηλαδή κόκκος και οφείλεται στην κοκκώδη υφή του. Ένα πλουτώνιο
πέτρωμα, για να χαρακτηριστεί ως γρανίτης, πρέπει υποχρεωτικά να περιέχει
αστρίους, (αλκαλικούς αστρίους και πλαγιόκλαστα) και χαλαζία, συνήθως όμως,
εκτός από τα υποχρεωτικά συστατικά, οι γρανίτες περιέχουν σιδηρομαγνησιούχα
ορυκτά, (μαρμαρυγίες, αμφιβόλους, πυροξένους κ.α.) και σύνδρομα, (ζιρκόνια,
απατίτη, τιτανίτη κλπ.). Η σύστασή του καθορίζει και το χρώμα του. Χρησιμοποιείται
κυρίως ως διακοσμητικό υλικό σε κτήρια.
Λόγω της σκληρότητάς του, ο γρανίτης χρησιμοποιείται ευρέως ως διακοσμητικό
υλικό. Χρησιμοποιείται, επίσης, για την κατασκευή ειδικού σκυροδέματος, στην
οδοποιία και σε άλλες δομικές κατασκευές. Μετά από επεξεργασία και λείανση
χρησιμοποιείται για τη διακόσμηση κτιρίων και κυρίως με την εσωτερική και
εξωτερική επένδυση προσόψεων, επίσης στη διακόσμηση τζακιών, σε κουζίνες και
σπανίως σε δάπεδα λόγω της ακριβής τιμής του. Επίσης, λόγω της σκληρότητας, του
χρησιμοποιείται για την κατασκευή αγαλμάτων.
Στην Ελλάδα γρανίτες υπάρχουν άφθονοι στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης.
Επίσης υπάρχουν στο Λαύριο και σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου (Μύκονος,
Σαμοθράκη, Νάξος).
Πυρολουσίτης
Ο πυρολουσίτης (αγγλ. pyrolusite) είναι ορυκτό του μαγγανίου, αποτελούμενο κυρίως
από διοξείδιο του μαγγανίου (MnO2).
Το όνομά του προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις πυρ και λούω, επειδή αρχικά
τον χρησιμοποιούσαν για την αφαίρεση κηλίδων από το γυαλί. Οι ψευδομορφώσεις
του φέρονται υπό τη γενική ονομασία πολιανίτης (polianite).

29. Τάλκης
Ο τάλκης (αγγλ. talc, λέξη Περσικής προέλευσης) είναι πυριτικό ορυκτό του
μαγνησίου με χημικό τύπο Mg3Si4O10(OH)2. Περιέχει, επίσης, και ίχνη σιδήρου και
αργιλίου. Το όνομά του προέρχεται από την αραβική λέξη talq (=αγνός), πιθανότατα
λόγω του λευκού του χρώματος. Είναι το μαλακότερο από όλα τα ορυκτά,
χαράσσεται εύκολα με το νύχι και αφήνει λευκή γραμμή όταν συρθεί επάνω σε χαρτί.
Η αφή του είναι, πολλές φορές, λιπαρή. Οι (σπάνιοι) κρύσταλλοί του είναι φυλλώδεις
και κάμπτονται εύκολα, δεν παρουσιάζουν, ωστόσο, καμία ελαστικότητα. Παραλλαγή
του τάλκη είναι ο στεατίτης.
Η βασική του χρήση είναι η κατασκευή φαρμακευτικών και καλλυντικών
σκευασμάτων, όπου χρησιμοποιείται ως έκδοχο. Επειδή είναι απρόσβλητος από οξέα
και υψηλές θερμοκρασίες, δεν αναφλέγεται, έχει μικρή θερμική και ηλεκτρική
αγωγιμότητα, χρησιμοποιείται, επίσης, στην βιομηχανία χάρτου, κεραμικών,
ελαστικών και μονωτικών. Χρησιμεύει, επίσης, στην κατασκευή χρωμάτων.
Μαλαχίτης
Ο μαλαχίτης είναι ορυκτό του χαλκού. Χημικά χαρακτηρίζεται ως βασικός
ανθρακικός χαλκός. Έχει ζωηρό πράσινο χρώμα, στο οποίο οφείλει το όνομά του:
Ονομάστηκε από το φυτό μαλάχη (κοινώς μολόχα), καθώς έχει παρόμοιο χρώμα με
τα φύλλα του.
Ο μαλαχίτης είναι γνωστός από την αρχαιότητα. Οι επάλληλες ζωνώδεις αλλαγές
αποχρώσεων τον κάνουν κατάλληλο ως υλικό διακόσμησης. Οι εναλλαγές αυτές είναι
πολύ χαρακτηριστικές και τον διακρίνουν εύκολα από άλλα παρόμοιου χρώματος
ορυκτά. Οι έμπειροι τεχνίτες μπορούν να κατεργαστούν ένα κομμάτι μαλαχίτη όχι
μόνο για να του δώσουν το επιθυμητό σχήμα, αλλά για να κάνουν αυτές τις ζώνες να
ακολουθούν το περίγραμμα του σχήματος. Έτσι, από μαλαχίτη κατασκευάζονται
αντικείμενα όπως σταχτοδοχεία, βάσεις ανθοδοχείων, κοσμηματοθήκες και άλλα
αντικείμενα διακόσμησης. Χρησιμοποιείται, επίσης, και στην κοσμηματοποιία, όπου,
συνήθως, δένεται με άργυρο. Για την χρήση του στην κατασκευή κοσμημάτων
αποκαλείται, επίσης, και ψευδής σμάραγδος (ψευδοσμαράγδι).