1. УДИРТГАЛ
Эдийн засгийн мөчлөг нь бизнесийн хэлбэрээр голлон зохион байгуулагдсан
үндэсний эдийн засгийн үйл ажиллагаанд гарах хэлбэлзлийн нэг төрөл юм. Эдийн засгийн
олон үйл ажиллагаанд нэг зэрэг явагдах өргөжилтүүд, түүний дараа төстэй тохиолдох
зогсонги байдал, агшилт, сэргэлтээс аливаа мөчлөг бүрдэх ба сэргэлтийн араас дараагийн
мөчлөгийн өргөжилт залгана. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн мөчлөг нь хэлбэлзлэлийн
үечлэл бөгөөд түүний хэлбэлзэлд ямар нэг хууль, дүрэм, зүй тогтол гэж байдаггүй. Эдийн
засгийн мөчлөг нь тухайн улс орны өсөлт хөгжилтийг тодорхойлдог учир түүнийг судлан
үзэх шаардлагатай юм.
Манай улсын хувьд бизнесийн мөчлөг ямар байгаа, бизнесийн мөчлөг болон
нэгдсэн төсвийн орлого, зардал, хөрөнгийн зах зээлийн ТОП-20 индекс, зээлийн хүү,
чанаргүй зээл, М2 мөнгөний нийлүүлэлт, инфляци, валютын ханш зэрэг мөнгөний болон
сангийн бодлогыг төлөөлж чадахуйц үзүүлэлтүүдийн харилцан уялдаа болон Кейнсийн
онолын ямар түвшинд үйлчилж байгаа зэрэг эдийн засгийн өсөлтийн харилцан хамаарлыг
судлах болно.
Дээрх зорилготойгоо уялдуулан дараах зорилтуудыг тавьсан. Үүнд:
- Эдийн засгийн мөчлөгийн аргачлалуудыг судлах
- Эдийн засгийн мөчлөгийн тооцоололыг хийх
- Цаашдын таамаглал дэвшүүлэх
- Эдийн засгийн мөчлөгт салбаруудын үзүүлэх нөлөөллийг судлах
Эдийн засгийн мөчлөгт салбаруудын үзүүлэх нөлөөллийг авч үзсэнээр бил аль салбар
нь эдийн засгийн мөчлөгтэй илүү хамааралтай бөгөөд тухайн мөчлөгөө дагаж байна уу,
дагуулж байна уу гэдгийг мэдэх явдал юм.
Манай улсад бизнесийн мөчлөгийг тооцоолсон судалгаа төдийлөн байдаггүй.
• Монгол банкны судлаач Б.Цэнд-Аюуш “Төсвийн бодлогын төлөв ба мөчлөгийн
нөлөөг засварласан тэнцэл” /2013/
• Edward C.Prescott “Business cycle research: Methods and Problems” /1998/
• Sergio Rebelo “Real business cycle models: Past, present and Future” /2005/
• James D.Hamilton “What’s real about the business cycle” /2005/
хуудас 1/27

2. • Francis X.Diebold, Glenn D.Rudebusch “Measuring business cycles: A modern
Perspective” /1996/
I. Онолын хэсэг
Эдийн засгийн мөчлөгийг тодорхойлох загварууд
Мөчлөг гэдэг нь эдийн засаг доод цэгээсээ аажим аажмаар дээшилсээр оргил цэгтээ
хүрээд эргээд буухыг хэлсэн ойлголт юм. улсын төсөв мөнгө хариуцаж буй байгууллагууд
эдийн засгийн мөчлөгийг дагах бус, харин эсрэгээр мөчлөгийн нөлөөг зөөлрүүлэхийн тулд
үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй.1
Уг судалгааны хүрээнд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг аргууд байна. Үүнд:
1. Бизнесийн мөчлөг тодорхойлох шугаман трендийн арга (1992)
2. Hodrick болон Prescott нарын боловсруулсан HP фильтер (1997)
3. Beveridge болон Nelson нарын боловсруулсан BN арга (1981)
4. Авторегрессийн ба шилжих дунджын интегралчлагдсан загвар (ARIMA)
5. Baxter болон King нарын боловсруулсан Bend-Pass фильтер (1995)
6. Holloway (1984) болон Leeuw (1980) нарын боловсруулсан BEA арга
7. IMF болон OECD зэрэг байгууллагын боловсруулсан арга (1993, 1995)
8. Вектор авторегрессийн загвар (VAR model)
9. Хамгийн бака квадратын арга (LS method)
Бид уг судалгаагаа Craig Burnside болон Yuliya Meshcheryakova нарын 2004 онд хийсэн
судалгаан дээр тулгуурлан хийх ба тус судалгаанд дээрх аргуудыг ашигласан байдагч бид
үүнээс манай улсад хамгийн тохиромжтой гэж үзээд эхний 4 аргыг ашиглах болно. Иймд
энэ аргуудын талаар товч авч үзье.
1) Бизнесийн мөчлөг тодорхойлох шугаман трендийн арга (1992)
1
www.mongolbank.mn
хуудас 2/27

3. нь улирлын нөлөөг нь арилгаж засварласан бодит ДНБ –ээс натураль
логарифм авсан утга гэж үзвэл бизнесийн мөчлөг тодорхойлох шугаман трендийн загвар
нь дараах байдалтай байна. Үүнд:
(1)
Энд нь тухайн цувааны хугарлын цэгийн илтгэсэн дамми буюу
чанарын хувьсагч. Тухайлбал бодит ДНБ-д гарсан анхны шокыг бид гэвэл утга нь
хэрэв бол , харин бол утга авах болно.
Craig Burnside болон Yuliya Meshcheryakova (Nov 2004) нар “A Case Study of
Procyclical Fiscal Policy” судалгаандаа бодит ДНБ-ны хувьд 1989 оны 2-р улирлыг
хугарлын цэгээр сонгосон байна.
(2)
Энд буюу бодит ДНБ-ны логарифм өгөөж, хэрэв бол харин
бол байна. нь 1989 оны 2-р улирлын дамми хувьсагч бөгөөд үүнийг
сонголхдоо t статистикийн утгаар гол шалгуур болгосон байна.
2) Hodrick болон Prescott (1997) нарын боловсруулсан HP фильтер
HP фильтр нь энгийн бөгөөд түгээмэл ашиглагддаг текник арга юм. Нөгөө талаас
ДНБ нь стохастик трендтэй үед потенциал ДНБ-ийг тооцох трендыг арилгасан процедур
нь Hodrick болон Prescott (1997) нарын гаргасан арга бөгөөд тус арга шугаман трендыг
өөртөө агуулж байдаг. HP фильтер нь алдагдлын функц буюу бодит болон потенциал
ДНБ-ний зөрүүг хамгийн бага байхаар потенциал ДНБ -ыг тодорхойлдог. Алдагдлын
функц нь дараахь байдлаар илэрхийлэгдэнэ.
(3)
Тэгшитгэлийн эхний хэсэг нь бодит ДНБ ( ) болон потенциал ДНБ-ий ( )
зөрүүний квадратуудын нийлбэр бол 2 дахь хэсэг нь потенциал ДНБ-ий өсөлтийн
хуудас 3/27

4. өөрчлөлтийн квадратуудын нийлбэр байна. T нь түүврийн хэмжээ, λ нь потенциал ДНБ-ий
өсөлтийн хэлбэлзлийг тэгшитгэх жин бөгөөд хязгаарт оршино. λ нь загварын
гадна тодорхойлогдох бөгөөд хязгааргүй рүү дөхөх тусам потенциал ДНБ-ий өсөлтийн
хэлбэлзэл хамгийн бага байх буюу шугаман трендын үнэлгээтэй адил тогтмол өсөлтэй
болно. Харин λ=0 тохиолдолд бодит болон потенциал ДНБ-ий зөрүү боломжит хамгийн
бага түвшинд байх буюу эдгээр нь тэнцүү гэдгээс ДНБ-ий алдагдал бүх цаг хугацаанд тэг
байхад хүрнэ. Потенциал ДНБ-ий өсөлт нь λ-г хэдээр сонгохоос хамаардаг. Мөн λ нь
жилийн мэдээ ашиглаж байгаа үед 100, улирлын мэдээ мэдээ бол 1600, сарын мэдээ бол
14400 байвал оновчтой талаар Hodrick болон Prescott (1997) нар зөвөлсөн байдаг. Харин
Burnish (2000) -ийн санал болгож буй хэмжээ нь жилийн мэдээ ашиглаж буй үед ,
харин тухайн түүвэр нь сарын мэдээ бол нь оновчтой гэж санал болгосон
байдаг.
HP фильтерын хамгийн гол давуу тал нь ашиглахад энгийн арга юм. Харин сул тал
нь түүврийн эхэн болон сүүлээр потенциал ДНБ-ий хэмжээ бодит ДНБ-ий өөрчлөлтөөс
хүчтэй хамаардаг явдал юм. Учир нь HP филтер нь 2 талт фильтер буюу потенциал ДНБ-
ий утга бүрийн хувьд бодит ДНБ-ий өнгөрсөн болон ирээдүйн утгыг ашиглан тооцдог.
Өөрөөр хэлбэл, цувааны эхэнд зөвхөн ирээдүйн тоон утгатай, харин төсгөлд өнгөрсөн
тоон утга мэдэгдэх тул 2 талт фильтер 1 талт фильтерт шилжих тул бодит утгын
өөрчлөлтөөс хүчтэй хамаарах болдог.
3) Beveridge болон Nelson (1981) боловсруулсан BN арга
Энэ арга нь бодит ДНБ-ын логарифм өгөөжийн нэгдүгээр эрэмбийн ялгавар
-аас хамааруулсан авторегрессийн ба шилжих дунджын интегралчлагдсан загвар (ARIMA)
загварт үндэслэгдсэн байна. Энэ нь дараах хэлбэртэй байна.
(4)
Энд нь -ийн дундаж утга, болон нь p болон q-р эрэмбийн лаг
утгуудын зэрэг байна. Үнэлгээнд ашиглагдах анхны өгөгдлүүд стационар бус бол d-р
эрэмбийн уламжлал авах замаар стационар цуваанд шилжүүлж болдог. Хэрвээ цуваа -д
дараалалсан ялгаварыг d удаа хэрэглэсэний дараа
хуудас 4/27

5. (5)
ARMA(p,q) загварыг хангах гэсэн стационар цуваа үүссэн гэе. Тэгвэл -г
авторегрессийн ба шилжих дунджын интегралчлагдсан (autoregressive integrated moving
average) процесс гээд ARIMA(p,d.q) гэж тэмдэглэнэ.
a) Загвараа сонгох нь
Дараалал ялгавар авсаны дараа d-р эрэмбийн ялгавар дээр стационар цуваа үүсмэгц
ARMA(p,q) процессийн түүврийн AC, PAC байгуулана. Ингэснээр шилжих дундаж q
болон авторегрессийн боломжит эрэмбэ p-н тухай хэд хэдэн таамаглал дэвшүүлэх
боломжтой болно.
Дараагийн алхамд сонгон авсан загвар бүрийг үнэлж параметрүүд болон
үлдэгдэлийг бодно. ARMA загварыг үнэлэх хамгийн бага квадратын шугаман ба шугаман
биш арга, эсвэл хамгийн их үнэний хувь бүхий аргуудыг ашигладаг.
Жишээ болгож ARMA(1,1) загварыг дараах хэлбэрт авч үзье.
(6)
Үүнд: . -ийн өмнөх утгуудын
жигнэсэн төгсгөлгүй нийлбэр -г ямар нэг цэгээр тайлбарлах хэрэгтэй.
Хэрэв мэдэгдэх бол тэгшитгэл . -ийн хувьд шугаман боловч, ерөнхий тохиолдолд
параметрүүдийнхаа хувьд шугаман биш тэгшитгэл болно. Уг тэгшитгэлийг хамгийн их
үнэний хувь бүхий (condition LM) нөхцөлт аргыг хэрэглэе. Үнэний хувь бүхий нөхцөлт
функц дараах байдлаар илэрхийлэгдэнэ.
Загвар бүрийг үнэлсэний дараа загвар бүр өгөгдөлтэй хэр таарч байгааг шалгана.
Өөрөөр хэлбэл загварын коэфциентүүдийн үнэлэлт статистикийн үүднээс тэгээс ялгаатай
хуудас 5/27

6. байх ёстой. Мөн загварын алдаа White noise буюу цагаан шуугиан байна. Иймд
үлдэгдэлүүд тэг-автокорреляцтай байх ёстой. .
b) Загвараа шинжлэх нь
Өгөгдөлтэй сайн таарч байгаа загваруудаас сонгосны дараа хамгийн цөөн
параметрүүд бүхий загварыг шинжлэнэ. Эконометрикийн ихэнхи програмууд нь
Акиакийн(Akiaka information criterion) (Akike 1973) болон Шварцийн SC (Schwarz
criterion) шинжүүрүүдийг багтаасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл хугацааны хамгийн бага
лагийг тогтоож өгнө. Шинжүүр дараах хэлбэртэй.
Энд p,q нь ARMA загварын лагын тоо. Иймд болон утгууд хамгийн бага
байх тийм загварыг сонговол хамгийн цөөн параметр бүхий загвар олдоно.
II. Судалгааны хэсэг
1. Монгол улсын бизнесийн мөчлөгийг тодорхойлох нь.
Бизнесийн мөчлөг нь ДНБ-ий алдагдал буюу бодит болон потенциал ДНБ-ий
зөрүүгээр тодорхойлогддог байна. Энэ утгаараа ДНБ-ий алдагдал нь эдийн засаг дахь
нөөц ашиглалт ямар байдалтай байгааг илэрхийлэх үзүүлэлт болдог. Мөн ДНБ-ий
алдагдал нь эдийн засгийн хэлбэлзлийг хэмжих чухал үзүүлэлт болдог. Цаг хугацааны
туршид эдийн засгийн нөөцүүд үр ашигтай хуваарилагдах тохиолдолд эдийн засгийн
өсөлт тогтвортой, ДНБ-ий алдагдал нь тэг рүү дөхөж ажилгүйдэл болон инфляци
тогтвортой байх боломжтой гэж үздэг.
Потенциал ДНБ болон ДНБ-ий алдагдлыг шууд түүвэрлэх боломжгүй тул эдийн засагчид
макро эдийн засгийн түүвэрлэгдэх өгөгдлүүдэд агуулагдаж буй мэдээллээс эдгээрийг
тооцох олон төрлийн техник аргуудыг хөгжүүлээд байна.
хуудас 6/27

7. Харин бид уг судалгаандаа дээр дурьдсанчлан дараах аргуудыг хэрэглэх болно. Үүнд:
- Бизнесийн мөчлөг тодорхойлох шугаман трендийн арга (1992)
- Hodrick болон Prescott (1997) нарын боловсруулсан HP фильтер
- Beveridge болон Nelson (1981) боловсруулсан BN арга
Уг аргууд нь Craig Burnside ба Yuliya Meshcheryakova нарын судалгаа болон энэ төрлийн
бусад судалгаанд хамгийн түгээмэл ашиглагддаг.
Бид судалгаандаа дараах статистик мэдээллүүдийг улирлаар авч ашигласан болно. Үүнд:
Хүснэгт №1
№ Судалгаанд хамрагдсан хүчин зүйлс /логарифм/ хэмжих нэгж
1 TAXR2
Нийт татварын орлого
сая.төгрөг
2 NTAXR Нийт татварын бус орлого
3 HURC Хөрөнгийн зардал
4 URSC Урсгал зардал
5 CPI3
Инфляци /ХҮИ-ээр/ хувиар
6 IR4
Зээлийн хүү хувиар
7 M2 Мөнгөний нийлүүлэлт сая.төгрөг
8 Chanargui Чанаргүй зээл тэрбум:төг
9 EX Валютын ханш төгрөгөөр
10 GDP Бодит ДНБ сая.төгрөг
11 TOP20 ТОП-20 индекс хувиар
12 S1 Хөдөө аж ахуйн салбар сая.төгрөг
13 S2 Уул уурхайн олборлолтын салбар
14 S3 Боловсруулах үйлдвэрийн салбар
15 S4 Цахилгаан хий, уур, усан хангамж
16 S5 Барилгын салбар
17 S6 Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа
18 S7 Тээвэр ба агуулахын үйл ажиллагаа
19 S8 Мэдээлэл холбооны салбар
2
Нэгдсэн төсвийн орлого, зарлага болон ДНБ –ий мэдээг Сангийн яамнаас авч ашиглав.
3
Инфляци, чанаргүй зээл зэрэг тоон мэдээллийг ҮСГ, www.1212.mn сайтаас авав.
4
Зээлийн хүү, мөнгөний нийлүүлэлт, валютын ханшийн мэдээллийг Монголбанкны www.mongolbank.mn
сайтаас авсан бол ТОП-20 индексийг Монголын Хөрөнгийн Бирж, www.mse.mn сайтаас авав.
хуудас 7/27

8. 20 S9 Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа
Бодит ДНБ-ий улирлын нөлөөг арилгахда бид улирлын зохицуулалт хийхэд
хамгийн өргөн ашиглагддаг Census X-12 аргаар E-Views программын тусламжтай
боловсруулсан. Бодит ДНБ-ий натураль логарифм өгөөжийн улирлын нөлөөг арилгах
бүтцийн сонголтыг нийлбэр бүтэцтэйгээр (Additive) сонгосон болно. Энэ нь дараах
байдалтай байна.
График №1: ДНБ –ий логарифм өгөөж
График1-ээс Монгол улсын ДНБ-д улирлын нөлөөлөл багагүй байгаа нь харагдаж байгаа
бөгөөд үүний зэрэгцээ улирлын нөлөөг арилгасан ДНБ 2011 оныг хүртэл тогтвортой өсөж
байсан бол үүнээс хойш илүү эрчимтэй өсөлт харагдаж байна.
• Эдийн засгийн мөчлөгийн HP фильтер арга
Бидний өгөгдөл нь улирлын мэдээ тул Hodrick болон Prescott нарын санал болгосоноор
-аар авав. HP фильтерын хамгийн гол давуу тал нь ашиглахад энгийн арга юм.
Харин сул тал нь түүврийн эхэн болон сүүлээр потенциал ДНБ-ий хэмжээ бодит ДНБ-ий
өөрчлөлтөөс хүчтэй хамаардаг явдал юм.
Дээрхи HP фильтерийн үнэлгээний дагуу потенциал ДНБ-ийг тодорхойлж улмаар ДНБ-ий
алдагдал буюу HP фильтерт суурилсан бизнесийн мөчлөгийн хэмжээг тодорхойлов.
График №2: HP фильтерт суурилсан бизнесийн мөчлөг
хуудас 8/27

9. • Эдийн засгийн мөчлөг тодорхойлох шугаман трендийн арга (1992)
Энд нь улирлын нөлөөг арилгасан бодит ДНБ-ны логарифм өгөөж, нь
тухайн цувааны шугаман тренд, нь бидний сонгон авсан чанарын хувьсагчид
байна. Дээрхи тэгшитгэлийн дагуу үнэлж үзхэд нь болон –
оосоо статистикийн хувьд илүү ач холбогдолтой гарсан тул цаашид бид дараах үнэлгээг
сонгох болно. Үүнд:
Dependent Variable: GDP_SA
Method: Least Squares
Date: 03/08/14 Time: 13:14
Sample: 2000Q1 2013Q4
Included observations: 56
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 5.502036 0.027105 202.9926 0.0000
@TREND 0.012640 0.000591 21.38826 0.0000
DUMMY1 0.201855 0.027558 7.324860 0.0000
@TREND*DUMMY1 -0.004458 0.000640 -6.970946 0.0000
R-squared 0.988596 Mean dependent var 5.929244
Adjusted R-squared 0.987938 S.D. dependent var 0.138763
S.E. of regression 0.015240 Akaike info criterion -5.461047
Sum squared resid 0.012077 Schwarz criterion -5.316379
Log likelihood 156.9093 Hannan-Quinn criter. -5.404960
F-statistic 1502.598 Durbin-Watson stat 1.302453
Prob(F-statistic) 0.000000
Ингээд улирлын нөлөөг арилгасан бодит ДНБ-ий натураль логарифм өгөөжийн утга болон
дээрхи шугаман трендийн утгуудын зөрүүгээс шугаман трендийн хандлагад тулгуурласан
бизнесийн мөчлөгөө тодорхойлоё.
хуудас 9/27

10. График №3: HP фильтерт суурилсан бизнесийн мөчлөг
• Beveridge болон Nelson (1981) боловсруулсан BN арга
Уг аргаар AR болон MA хандлагуудын хоцролтын зэрэг болох p болон q-р эрэмбийн
утгуудын оновчтой лагыг тодорхойлохдоо бид Акиак болон Шварцийн шинжүүрүүдэд
тулгуурласан ба хамгийн бага алдаатай үнэлгээний загвараар5
тооцсон мөчлөг дараах
байдалтай байна. Үүнд:
График №4: HP фильтерт суурилсан бизнесийн мөчлөг
График №5: Бизнесийн мөчлөг буюу бодит ДНБ-ий алдагдал (аргачлал бүрээр)
5
Хавсралт №1 –ээс загварын тооцооллыг харна уу.
хуудас 10/27

11. График 5 дээр бид уг судалгаандаа ашигласан аргачлал бүрээр мөчлөгийг тооцож үзэхэд
том ялгаагүй байгаа тул бид зөв загваруудаа сонгож авсан нь харагдаж байна.
БИЗНЕСИЙН МӨЧЛӨГТ ТУЛГУУРЛАСАН БОДИТ ДНБ –ИЙ ПРОГНОЗ
Судалгаанд ашиглаж буй дээрх аргуудад тулгуурлан таамагласан бодит ДНБ /2014, 2015
онууд/дараах байдалтай байна. Үүнд:
График №6: Бизнесийн мөчлөгийн 2014:1-2015:4 –р улирлын таамаглал
хуудас 11/27

12. Дээрх аргуудаар тооцсон таамаглалууд маш ойроощлцоо байгаа юм. Харин өмнөх
улирлуудын хувьд бодит мэдээн дээр үндэслэн гаргасан бөгөөд 2014 болон 2015 онуудад
бодит ДНБ хэрхэн өөрчлөгдөхийг эдгээр аргуудын дунджаар тооцон гаргасныг график 7-д
харуулав.
График №7: Бизнесийн мөчлөгийн ирэх жилийн таамаглал
БИЗНЕСИЙН МӨЧЛӨГИЙН УЯЛДАА ХАМААРАЛ
Судалгааны энэ хэсэгт бизнесийн мөчлөг болон нэгдсэн төсвийн гол бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийн харилцан хамаарал, мөн мөнгөний бодлогыг илэрхийлэгч хүчин зүйлс болох
М2 мөнгөний нийлүүлэлт, зээлийн хүү, чанаргүй зээл, ХҮИ болон валютын ханш,
хуудас 12/27

13. түүнчлэн хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг илэрхийлэгч ТОП-20 индексийн өөрчлөлт
бизнесийн мөчлөгийн харилцан хамаарлыг судлах болно. Өөрөөр хэлбэл сангийн
бодлогын эдийн засагт үзүүлж буй нөлөө ямар байгааг Кэйнсийн онолд тулгууран шалгах
юм. Эдгээрийг бид Hodrick болон Prescott (1997) нарын боловсруулсан HP фильтерт
тулгуурлан боловсруулав6
.
Монгол улсын засгийн газрын орлого, зарилгын баримт бичиг түүнтэй холбоотой
хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг улсын төсөв гэнэ. Санхүүгийн тогтолцоонд улсын төсөв
чухал байр суурь эзэлдэг. Улсын төсөв нь нийт санхүүгийн харилцааны чухал бүрдэл
хэсэг болохын хамт төрийн мөнгөн сан хөмрөгийг бүрдүүлэн ашиглахтай холбогдсон
харилцааг илэрхийлдэг. Төр сан хөмрөгөө өөрийн өмчийн үйлдвэрийн газруудын ашиг
орлогоос гадна хувийн секторт бүтээгдсэн орлогын нэг хэсгийг заавал төлөх татвар,
хураамжиийн хэлбэрээр дайчлан бүрдүүлдэг.
Хүснэгт №2: Сангийн болон мөнгөний бодлого, хөрөнгийн зах зээлийг илэрхийлэгч
үзүүлэлтүүд, бизнесийн мөчлөгийн корреляци хамаарал
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
GAPTR 0.36 0.39 0.46 0.46 0.45 0.12 0.006 -0.05 -0.17
GAPNTR 0.06 0.36 0.43 0.09 0.06 -0.08 0.08 0.04 0.14
GAPUZ 0.12 0.13 0.35 0.36 0.43 0.25 0.17 0.34 0.13
GAPHZ -0.15 0.03 0.06 0.09 0.31 0.19 0.17 0.02 -0.03
GAPEX -0.10 -0.25 -0.0001 0.02 0.30 0.16 0.14 0.16 0.20
GAPIR -0.17 -0.12 -0.01 0.03 0.12 0.26 0.18 0.09 0.05
GAPCPI 0.09 -0.02 0.11 0.14 0.37 0.27 0.19 0.009 0.007
GAPM2 0.19 0.51 0.52 0.48 0.19 0.09 -0.06 -0.21 -0.32
GAPCHAZE -0.18 -0.17 -0.27 -0.22 -0.26 -0.28 -0.17 -0.11 0.06
GAPTOP20 0.32 0.27 0.21 0.09 -0.03 -0.03 0.01 -0.12 -0.13
Татварын орлого болон татварын бус орлогуудын мөчлөг
Татварын орлогын мөчлөг болон бизнесийн мөчлөгийн тухайн үеийн утгуудын
корреляци хамаарал нь 45.1 хувьтай, өмнөх нэг үеийн утга нь 46.4 хувь, өмнөх хоёр үе нь
45.6 хувийн хамааралтай байна. Өөрөөр хэлбэл бизнесийн мөчлөг нь татварын орлогын
мөчлөгийн өмнөх нэг үеийн утгатай хамгийн хүчтэй хамааралтай байгаа нь харагдаж
байна. Харин бизнесийн мөчлөгийн тухайн үеийн утга нь татварын бус орлогын
мөчлөгийн 2 болон 3 улирлын хоцрогдолтой илүү өндөр хамааралтай /43%, 36%/ байна.
Урсгал зардал болон бизнесийн мөчлөгийн хамаарал
Урсгал зардал нь 1 болон 2 улирлын хоцрогдолтойгоор бизнесийн мөчлөгийг дагаж
байна. Бизнесийн мөчлөг болон урсгал зардлын хамаарал тухайн үедээ илүү өндөр
6
Дэлгэрэнгүй тооцооллыг Хавсралт №2-оос харна уу.
хуудас 13/27

14. хамааралтай байна. Мөн өмнөх үеийн утгуудын корреляци хамаарал нь 35 хувь байгаа бол
бинесийн мөчлөгийн тухайн үеийн утга нь урсгал зардлын өмнөх 2 үеийн утгатай 36
хувийн буюу хамгийн өндөр корреляци хамааралтай байна.
Хөрөнгийн зардал болон бизнесийн мөчлөгийн хамаарал
Хөрөнгийн зардал нь найм болон есөн улирлын хоцрогдолтойгоор бизнесийн
мөчлөгийг дагаж байна. Хөрөнгийн зардалын мөчлөг болон бизнесийн мөчлөгийн өмнөх
найман үеийн утга нь 39 хувь, өмнөх есөн үеийн утга нь 41,5 хувийн хамааралтай байна.
Харин бусад үзүүлэлтүүдийн хувьд:
Чанаргүй зээл: Бизнесийн мөчлөгийг зарим үед дагуулах ч /сонгон авсан хугацааны
эхэнд/ дийлэнхдээ бизнесийн мөчлөгийг дагах буюу энэ нь урвуу хамааралтай байна.
Тухайлбал дэлхийн эдийн засгийн хямралын үеэр /2008-2009/ Монгол улсын эдийн засаг
хямралд мөн өртсөнөөр чанаргүй зээлийн хэмжээ ихэссэн байна.
ТОП-20 индекс: Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил нь бизнесийн мөчлөгөөс
хэрхэн хамаарч буйг үзэхэд эерэг хамааралтайгаар бизнесийн мөчлөг нь хөрөнгийн зах
зээлийг сүүлийн жилүүдэд дагуулж байна.
Валютын ханшны өөрчлөлт нь бизнесийн мөчлөгөөс төдйилөн хамааралтай бус,
инфляцийн өөрчлөлт нь шууд хамааралтай буюу өсөхөд нь адил өсөх ч бага хэмжээгээр,
эсрэг тохиолдолд мөн адил байна.
БИЗНЕСИЙН МӨЧЛӨГ БОЛОН ЭДИЙН ЗАСГИЙН САЛБАРУУДЫН ХАМААРАЛ
Бизнесийн мөчлөгийн үр дагавар үндэсний эдийн засгийн хэмжээнд нөлөөлөх
хэдий ч нөлөөлөл нь эдийн засгийн салбаруудад ялгаатай байдаг. Учир нь тухайн
салбарууд өөр өөрийн гэсэн онцлог, бүтэц, шинж чанартай байх бөгөөд гагцхүү тухайн
хугацаанд нэг цэгт төвлөрдгөөрөө л ижил талтай юм. Иймд бизнесийн мөчлөг нь тухайн
салбаруудаа дагуулж байна уу, эсвэл тухайн нэг салбарын хөгжил, уналт нь бизнесийн
мөчлөгийн араасаа дагуулж байна уу гэдгийг мэдэхэд бидний загвар ашиглан тооцсон
графикуудтай салбар болоод бизнес мөчлөг хоорондын корреляци хамаарлуудыг
зэрэгцүүлэн харахад илүү ойлгомжтой байх болно.
хуудас 14/27

15. График №8: Бизнесийн мөчлөг болон ХАА-н салбарын уялдаа
Монгол улсын ХАА-н салбар нь ДНБ –ий 20.6% бөгөөд ажиллах хүчний 42% -ийг эзэлдэг.
Хөдөө аж ахуйн салбарын үйл ажиллагаа нь бусад хүчин зүйлээс илүүтэйгээр байгаль, цаг
агаараас хамааралтай бөгөөд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн нь үндсэндээ хүн амын хүнсний
хэрэглээ, боловсруулах үйлдвэрлэлийн болон үйлчилгээний салбарын түүхий эдийн
хэрэглээг хангахад чиглэгддэг. Дэлхийн олон улс орнуудын нэгэн адил манай улсын
эдийн засгийн хөгжилд хөдөө аж ахуйн салбар нь ихээхэн чухал байр эзэлдэг салбарын
нэг юм. Тиймдээ ч бизнесийн мөчлөг буурах, өсөх нь уг салбартай шууд хамааралтай
байгаа нь дээрх графикаас харагдаж байна. Үүнийг дараах корреляци хамаарал болон
регрессийн тэгшитгэлээр баталгаажуулан харж болно. Үүнд:
S1 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.41012
6
0.4397
4
0.38421
5
0.43405
3
0.42630
6
0.28757
9
0.14965
7
GAPS1 = -0.00499277900764 + 0.733867381029*GAPGDP + 0.649283100661*GAPGDP(-2)
-1.16417 2.674764 2.216548
+ 0.569884515001*GAPGDP(-3)
2.0144957
GAPGDP = -2.10374501894e-05 + 0.15999526487*GAPS1(-1)
-0.01011 3.430943
2000 оны эхээр болоод 2005 оны үеэр ХАА –н салбарын өсөлт сайжирахад бизнесийн
мөчлөг харагдаж байгаачлан оргилдоо хүрсэн байна. ХАА-н салбар бизнесийн мөчлөгийн
тухайн үе дэх утгууд нь эерэг хүчтэй хамааралтай байгаа нь Т-статистикийн утгаас
7
Регрессийн тэгшитгэл дэх t-statistic утгууд.
хуудас 15/27

16. харагдаж байна. Мөн уг салбар нь бизнесийн мөчлөгийг нэг үеийн хоцрогдолтойгоор
дагахаас гадна зарим үед 2 үеээр түрүүлж дагуулдаг байна.
График №9: Бизнесийн мөчлөг болон Уул уурхай олборлолтын салбарын уялдаа
Хүндрэл бэрхшээлээс гарах замыг уул уурхайн салбартай холбож үздэг. Уул уурхай,
олборлолтын салбар хөгжсөнөөр улсын эдийн засаг хөгжинө гэж судлаачид үздэг. Үүний
дагуу уул уурхайн салабр нь бизнесийн мөчлөгийг дагуулах ёстой. Гэвч зарим үеүдэд
бизнесийн мөчлөгийн өсөлттэй үед уул уурхайн олборлолт бага хэмжээгээр нэмэгдэх
эсхүл буурсан байдалтай харагдаж байна. Гэвч эдийн засгийн хямралын үеэр эдийн засаг
буурахад торгоож байсан салбар нь уул уурхайн салбар байлаа.
S2 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.03246 -0.16518 0.10173
9
0.450571 0.185531 0.188035 0.033008
GAPS2 = 0.000118874036481 + 1.2515936383*GAPGDP - 0.670198579609*GAPGDP(-2)
0.025619 4.348206 -2.37734
Уул уурхайн салбар нь 2 улирлаар түрүүлж бизнесийн мөчлөгийг дагуулдаг боловч уул
уурхайн салбар өсөхөд эдийн засаг эсрэгээрээ унаж байгаа нь бизнесийн мөчлөг эдийн
засгийн бусад салбаруудаас хамаарч байгаа бөгөөд үүнээс гадна сүүлийн жилүүдэд манай
улсад багагүй яригдах болсон “голланд өвчин” –ий шинж тэмдэгтэй холбоотой.
хуудас 16/27

17. График №10: Бизнесийн мөчлөг болон барилгын салбарын уялдаа
S5 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
-0.05184 -0.01141 0.2842
5
0.376398 0.418119 0.34237 0.329541
GAPGDP = 0.000188793699473 + 0.0457254925139*GAPS5 + 0.0520722180357*GAPS5(-1)
0.094759 2.519631 2.841691
Сүүлийн үед манай улсад барилгын салбар нилээдгүй хөгжиж хаа сайгүй барилга
багууламж баригдаж, түүнтэй холбоотой түүхий эдийн импорт, үйлдвэрлэл ихсэх болсон
нь улирлын өмнөх эдийн засгийн өсөлттэй холбоотой. Мөн барилгын салбар болон
бизнесийн мөчлөг хоорондын тухайн үеийн утгууд бие биедээ хүчтэй хамааралтай байна.
График №11: Бизнесийн мөчлөг болон үйлчилгээний бусад үйл ажиллагааны салбарын уялдаа
хуудас 17/27

18. S9 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.420482 0.472589 0.447962 0.342459 0.181546 0.040862 -0.09338
GAPS9 = 0.000101870047865 + 0.205585467904*GAPGDP + 0.245965882878*GAPGDP(-1)
0.060987 1.774663 2.137337
+ 0.291232975828*GAPGDP(-3)
2.896194
Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагааны салбар гэдэгт үл хөдлөх хөрөнгө түрээс бизнесийн
бусад үйл ажиллагаа, санхүүгийн байгууллагын шууд бус үйл ажиллагаа, санхүүгийн
гүйлгээ хийх үйл ажиллагаа зэрэг ордог. Эдгээрийн нийт дүн болох уг салбарын өсөлт нь
бизнесийн мөчлөгийг 1-3 улирлын зайтай дагуулдаг нь банкны салбарын үйл
ажиллагаатай шууд холбоотой.8
Адам Смитийн үед эдийн засгийн гол үйл ажиллагаа нь ихэвчлэн мал аж ахуй болон газар
тариалан, гар урлалд тулгуурлаж байжээ. Аж үйлдвэрийн хувьсгалын үр дүнд гарсан
техник, технологийн дэвшилтэй зэрэгцэн хөгжингүй орнуудын ДНБ –ий талаас илүү хувь
нь үйлчилгээний салбараас бүрдэх болсон. Энэхүү салбарын бүтцийн өөрчлөлт Монгол
улсын хувьд зайлшгүй ирэх ирээдүйн чиг хандлага учраас бид үйлчилгээний салбарын
хөгжлийн зөв зохистой бодлогыг эртнээс үр ашигтайгаар тодорхойлох шаардлагатай
гэдгийг уг судалгаагаар нотолж байна.
ДҮГНЭЛТ
8
Бусад салбарын нөлөөллийн дэлгэрэнгүйг Хавсралт №3-аас харна уу.
хуудас 18/27

19. Эдийн засгийн салбар гэдэг нь өөр хоорондоо ижил төстэй эсвэл орлох түүхий эд
олборлож, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, үйлчилгээ үзүүлдэг бизнес эрхлэгч болон
компаниудын цогц юм.9
Эдийн засгийн мөчлөгийн аргуудыг судлаж тооцож үзэн бидэнд
хамгийн хялбар боловч бодит үр дүн өгч чадахуйц шинжтэй HP фильтер загвараар
Монгол улсын бизнесийн мөчлөгийг шинжилж, мөн тухайн загвараар эдийн засгийн
үзүүлэлтүүд болон салбаруудын хэлбэлзэл мөчлөгийн нөлөөлөл зэргийг судлаж дараах
дүгнэлтэнд хүрлээ. Үүнд:
Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн хувьд: Манай орны 2010 оноос хойш ашиглаж
буй тэнцвэржүүлсэн төсвийн тэнцэл нь төсөвт нөлөөлөгч гол нэрийн бүтээгдэхүүнээр
нийт тэнцлийг засварласан боловч мөчлөгийн нөлөөг тооцоогүй учраас төсвийн бодлогын
төлвийг үргэлж зөв тодорхойлж чадахгүй байгаа юм.
• Төсвийн орлого нь /татварын болон татварын бус/ бизнесийн мөчлөгтэй эерэг
хамааралтай бөгөөд дагуулах шинжтэй
• Дийлэнх үзүүлэлтүүд тухайн үедээ бизнесийн мөчлөгтэй эерэг хамааралтай байгаа
боловч мөнгөний нийлүүлэлт /М2/ бизнесийн мөчлөгөөс 1-3 улирлын өмнө
түрүүлж /эсрэгээр бизнесийн мөчлөг дагах/ 4 улирал буюу ойролцоогоор жилийн
дараагаар бизнесийн мөчлөгийг сөрөг хамааралтайгаар дагах буюу эдийн засаг
унах үед мөнгөний нийлүүлэлт багасаж байгаа юм. Харин чанаргүй зээл 1 улирлын
дараачаар бизнесийн мөчлөгийг дагадаг бол хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил 3-4
улирлын хоцрогдолтойгоор бизнесийн мөчлөгийг дагуулдаг байна.
Эдийн засгийн салбаруудын хувьд: Эдийн засгийн салбарууд онцлог, шинж чанараасаа
хамааран зарим нь бизнесийн мөчлөгийг тууштай дагах, зарим нь дагуулах нь байх ч нэг
хэсэг нь цаг хугацаанаас хамааран дагах, дагуудах гэсэн холимог шинжтэй байгаа юм.
Эдгээрээс онцлох салбаруудыг дурьдвал:
• Эдийн засагт чухал байр суурь эзлэгч ХАА салбар нь холимог шинжтэй буюу 2
улирлын хоцроглолтойгоор дагаж байгаа ч 1 болон 3 улирлаар араасаа бизнесийн
мөчлөгийг дагуулдаг гэсэн өвөрмөц шинжтэй.
• Бидний онцолж буй үйлчилгээний бусад үйл ажиллагааны салбар /S9/ Т-
статистикийн хувьд 1 болон 3 улилын хоцрогдолтойгоор бизнесийн мөчлөгийг
дагуулдаг гэдэг нь харагдаж байгаа юм.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
9
Майкл Портер “Өрсөлдөөний стратеги” /1980/
хуудас 19/27

20. 1. Б. Баярдаваа “Төсвийн бодлогын асуудлууд ба түүний макро эдийн засгийн үр
дагавар” 2011
2. Б. Цэнд-Аюуш “Төсвийн бодлогын төлөв ба мөчлөгийн нөлөөг засварласан тэнцэл”
/2013/
3. Майкл Портер “Өрсөлдөөний стратеги” /1980/
4. Edward C.Prescott “Business cycle research: Methods and Problems” /1998/
5. Sergio Rebelo “Real business cycle models: Past, present and Future” /2005/
6. James D.Hamilton “What’s real about the business cycle” /2005/
7. Francis X.Diebold, Glenn D.Rudebusch “Measuring business cycles: A modern
Perspective” /1996/
8. Cass .D “Optimum growth in an aggregative model of capital accumulation” /1997/
9. Craig Burnside, Yuliya Meshcheryakova (Nov 2004) “A Case Study of Procyclical Fiscal
Policy”
10. www.mongolbank.mn
11. www.1212.mn
12. www.mse.mn
13. Бусад
хуудас 20/27

21. ХАВСРАЛТ
Хавсралт №1
a) ARMA (авторегрессийн ба шилжих дунджын) загвар
Dependent Variable: GDP_SA
Method: Least Squares
Date: 03/08/14 Time: 14:07
Sample (adjusted): 2001Q2 2013Q4
Included observations: 51 after adjustments
Convergence achieved after 74 iterations
MA Backcast: 1999Q1 2001Q1
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 42.91593 1167.396 0.036762 0.9708
AR(1) 0.482079 0.144335 3.340012 0.0017
AR(2) 0.239508 0.146655 1.633138 0.1097
AR(5) 0.277838 0.131321 2.115725 0.0402
MA(2) 0.223902 0.079776 2.806626 0.0075
MA(6) 0.372985 0.088278 4.225137 0.0001
MA(8) -0.373928 0.115336 -3.242086 0.0023
MA(9) -0.336272 0.053722 -6.259434 0.0000
R-squared 0.990235 Mean dependent var 5.948404
Adjusted R-squared 0.988645 S.D. dependent var 0.130130
S.E. of regression 0.013867 Akaike info criterion -5.575552
Sum squared resid 0.008268 Schwarz criterion -5.272520
Log likelihood 150.1766 Hannan-Quinn criter. -5.459754
F-statistic 622.9004 Durbin-Watson stat 1.873835
Prob(F-statistic) 0.000000
Inverted AR Roots 1.00 .33+.65i .33-.65i -.59-.42i
-.59+.42i
Inverted MA Roots .88 .73+.64i .73-.64i .05-1.01i
.05+1.01i -.51-.63i -.51+.63i -.71+.31i
-.71-.31i
Estimated MA process is noninvertible
b) ARIMA (авторегрессийн ба шилжих дунджын интегралчлагдсан) загвар
Dependent Variable: D(GDP_SA)
Method: Least Squares
Date: 03/08/14 Time: 14:02
Sample (adjusted): 2001Q1 2013Q4
Included observations: 52 after adjustments
Convergence achieved after 17 iterations
MA Backcast: 1998Q4 2000Q4
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 0.008943 0.003190 2.803152 0.0074
AR(1) -0.276751 0.127746 -2.166413 0.0356
AR(3) -0.460643 0.152204 -3.026490 0.0041
MA(3) 0.578571 0.151160 3.827542 0.0004
MA(5) 0.472426 0.106990 4.415593 0.0001
MA(6) 0.338617 0.149265 2.268561 0.0281
хуудас 21/27

22. MA(9) 0.229991 0.121928 1.886288 0.0657
R-squared 0.327706 Mean dependent var 0.008468
Adjusted R-squared 0.238067 S.D. dependent var 0.017733
S.E. of regression 0.015479 Akaike info criterion -5.374064
Sum squared resid 0.010781 Schwarz criterion -5.111396
Log likelihood 146.7257 Hannan-Quinn criter. -5.273363
F-statistic 3.655839 Durbin-Watson stat 2.122840
Prob(F-statistic) 0.004847
Inverted AR Roots .30+.66i .30-.66i -.88
Inverted MA Roots .72+.55i .72-.55i .48+.59i .48-.59i
-.08-.91i -.08+.91i -.63-.42i -.63+.42i
-.99
Хавсралт №2
хуудас 22/27

23. хуудас 23/27

24. хуудас 24/27

25. Хавсралт №3
S3 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
-0.14414 0.053041 0.119062 0.228352 0.014548 -0.21966 0.01422
5
GAPGDP = -0.000401070111338 - 0.0566636922219*GAPS3(-2) + 0.0635117739121*GAPS3
-0.18471 -1.89698 2.115712
S4 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.198453 0.101967 0.044322 -0.05792 0.067266 -0.18323 -0.1787
GAPGDP = -0.000892999740009 - 0.341051406573*GAPS4(-2) - 0.211535304363*GAPS4(-3)
-0.40757 -1.69284 -1.06819
хуудас 25/27

26. S6 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
-0.21412 -0.03352 0.058136 0.388846 0.050315 -0.11596 -0.01902
GAPS6 = 0.0056390161132 + 2.00962019523*GAPGDP - 1.03907811903*GAPGDP(-3)
0.62084 3.580944 -1.95322
S7 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.146625 0.301205 0.190617 0.002333 -0.11396 0.01066
3
0.118027
GAPS7 = -0.0010056653291 + 0.707771876034*GAPGDP(-2)
-0.19124 2.277799
хуудас 26/27

27. S8 GAPGDP
-3 -2 -1 0 1 2 3
0.182329 0.325705 0.288849 0.257943 -0.07083 -0.25564 -0.16911
GAPS8 = 0.000447847523934 + 0.257017310291*GAPGDP + 0.312057482678*GAPGDP(-2)
0.18022 1.667269 2.066899
GAPGDP = -0.000424021461156 + 0.28440442512*GAPS8 - 0.257499167518*GAPS8(-2)
-0.20076 2.566268 -2.36734
хуудас 27/27