Mất bù hô hấp ở bệnh nhân suy hô hấp mãn CTMT Quốc gia phòng chống bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và hen phế quản http://benhphoitacnghen.com.vn/ Chuyên trang bệnh hô hấp mãn tính: http://benhkhotho.vn/

1. MẤT BÙ HÔ HẤP CẤP Ở BỆNH NHÂN
SUY HÔ HẤP MÃN
MỤC TIÊU BÀI GIẢNG
1. Biết được: nguyên nhân gây suy hô hấp mãn có nhiều, nhưng đứng hàng đầu là các bệnh lý phế
quản – phổi mãn tính thể tắc nghẽn.
2. Những nguyên nhân gây mất bù hô hấp trên nền suy hô hấp mãn cũng rất hay gặp trong đời
thường: bội nhiễm hô hấp (vi khuẩn, siêu vi…), sử dụng thuốc không thích hợp, gây mê – phẫu
thuật, chấn thương lồng ngực nhiều khi rất nhẹ.
3. Bíêt được: các biện pháp điều trị mất bù hô hấp cấp trên nền suy hô hấp mãn hoàn toàn khác
với suy hô hấp cấp: chủ yếu là bảo tồn, không xâm lấn (thở máy, mở khí quản).
I. MỞ ĐẦU:
II.1.Đặc điểm của SHHM:
- Không duy trì được sự trao đổi Oxy bình thường ở phổi.
- Suy hô hấp được đánh giá là nặng khi PaO2 lúc nghỉ ngơi, khi thở tự nhiên với khí trời, thấp
hơn 60 mmHg. Có thể kèm theo ưu thán hay không.
- Nguyên nhân của SHHM có nhiều, nhưng đứng hàng đầu là các bệnh lý phế quản phổi mãn
tính thế tắc nghẽn, do viêm phế quản mãn, có biến chứng khí phế thũng hay không. Thường gặp ở
người nghiện thuốc lá.
II.2.Những con đường dẫn đến SHHM:
II.2.1. Suy thở thế tắc nghẽn:
- Bệnh lý phế quản – phổi:
+ Sau nghiện thuốc lá
+ Sau hen phế quản
- Khí phế thũng.
II.2.2. Suy thở thể co thắt:
- Di chứng của bệnh lao phổ
- Bệnh bụi phổi và xơ phổi các loại
- Cắt nhu mô phổi
II.2.3. Biến dạng, thoái hoá lồng ngực:
- Lệch vẹo cột sống
- Béo bệu
- Các bệnh lý thần kinh – cơ mãn tính
II.2.4. Giảm thông khí phế nang do nguyên nhân trung ương.
II.3.Hậu quả của SHHM:
Có 2 kiểu suy thoái ở người bị SHHM, có tính chất thường trực, dễ gây nguy hiểm:
- Thiếu oxy: do tỷ lệ thông khí/ tưới máu giảm, làm tăng áp lực phổi, gây trở ngại tuần hoàn
phổi, dẫn đến tâm phế mãn. Sự Oxy hoá các mô được duy trì là nhờ các cơ chế bù đắp, như tăng số
lượng hồng cầu, tăng hiệu số Oxy động – tĩnh mạch. Nhưng tình trạng cân bằng tạm thời và mỏng
manh đó dễ bị đổ vỡ trước bất kỳ một sự suy giảm cung cấp Oxy nào, dù nhỏ.
- Các cơ thở phải làm việc nhiều nhưng hiệu suất kém: Do lồng ngực tăng thể tích, các cơ thở
hoạt động theo một tỷ lệ không cân đối giữa sức căng và chiều dài. Thiếu Oxy gây tăng thông khí
và công hô hấp do sức cản lớn của dòng chảy không khí trong các đường thở. Do vốn bị mệt nhọc
quá mức, cho nên dễ bị mất bù đột ngột trước một yêu cầu thông khí bổ sung bất kỳ.
II. NHỮNG NGUYÊN NHÂN GÂY MẤT BÙ HÔ HẤP:
II.1.Bội nhiễm:
Là nguyên nhân thường gặp nhất. Có khi chỉ là bội nhiễm phế quản, thậm chí một tình trạng
cảm cúm thông thường, gây phù nề, tăng tiết các niêm mạc đừơng thở, cũng đủ gây trở ngại, suy
giảm các điều kiện thông khí. Hoặc một bệnh lý phổi thực sự do vi khuẩn hay siêu vi khuẩn, có ổ
viêm khu trú ở nhu mô phổi.
II.2.Tắc mạch phổi:
45

2. Thiếu Oxy được bù đắp bằng hiện tượng tăng hồng cầu. Kết hợp với các giai đoạn suy thất
phải, dễ hình thành các hòn máu tắc, di chuyển về tuần hoàn phổi, gây tắc mạch phổi. Ít xảy ra hơn
so với các giai đoạn bội nhiễm. Chẩn đoán khó khăn, nếu không có các triệu chứng chắc chắn của
viêm tĩnh mạch và chụp XQ mạch máu phổi. Đây là nghiệm pháp chẩn đoán chắc chắn nhất, nhưng
lại khó thực hiện trong bối cảnh suy hô hấp.
II.3.Những biện pháp điều trị không thích hợp hoặc không được theo dõi đầy đu:
- Việc cho các thuốc an thần một cách mù quáng thường là do các tiền triệu của hội chứng mất
bù hô hấp, như các cơn ho dữ dội, hoặc ngược lại ho nhiều về đêm. Các loại thuốc an thần gây trở
ngại cho sự trao đổi khí, bởi vì muốn có được một thông khí có hiệu quả, cần phải có các kích thích
tối đa đến các trung tâm hô hấp. Do vậy, cần phải hết sức thận trọng khi cho các xi-rô chống ho
hoặc các thuốc an thần, khi nghi ngại có hội chứng mất bù hô hấp khởi đầu.
- Oxy liệu pháp thường được sử dụng cho các bệnh nhân SHHM nặng. Tuy nhiên, cần phải
được theo dõi, vì bệnh nhân có thể bị ưu thán hoặc bị bệnh lý não do ưu thán, nếu lưu lượng Oxy sử
dụng cao. Theo dõi bằng các triệu chứng lâm sàng, nhưng chính xác nhất là định lượng các khí
trong máu, chủ yếu là PaCO2.
II.4.Tràn khí phế mạc:
Thường xảy ra khi có khí phế thũng. Nếu không dẫn lưu kịp thời sẽ rất nguy hiểm. Chẩn đoán
khó khăn khi tràn khí đóng kén hoặc khi khí phế thũng đã có nhiều bóng hơi lớn.
II.5.Chấn thương lồng ngực:
Nhiều khi chấn thương nhẹ hoặc vừa, chỉ gãy 1 – 2 xương sường cũng đủ để gây mất bù hô
hấp, bởi vì đau đớn sẽ làm giảm biên độ cử động lồng ngực, làm suy giảm sự trao đổi khí, đồng
thời tạo điều kiện ứ đọng phổi. Nạn nhân không dám thở sâu, không dám ho, cho nên các chất tiết
của niêm mạc hô hấp không được tống ra ngoài.
II.6.Phẫu thuật – gây mê:
Thường xảy ra các biến chứng hô hấp vào giai đoạn sau mổ, đôi khi rất nghiêm trọng, mặc
dầu trước đó bệnh nhân không có SHHM. Tất nhiên, tai biến sẽ nặng hơn trên nền SHHM vốn có.
Phẫu thuật bụng và lồng ngực là đáng sợ nhất, nhưng những phẫu thuật ở cổ, ở đầu, hoặc các phẫu
thuật khác, mà thời gian mổ kéo dài, cũng gây mất bù hô hấp đáng kể.
II.7.Suy hô hấp tiến triển:
Trong một số trường hợp, nguyên nhân cụ thể, chính xác cho một tình trạng mất bù hô hấp cấp
không tìm ra được. Chức năng hô hấp bị suy giảm có tính chất bán cấp, thường kết hợp với suy tim
xung huyết gây ảnh hưởng đến hô hấp, và ngược lại.
III. TRIỆU CHỨNG:
III.1. Lâm sàng:
Chủ yếu là bệnh cảnh của giảm thông khí phế nang.
 Hô hấp: Suy thở với biên độ nông, nhịp bình thường nhanh, lắm khi không đều. Đồng thời có
dấu hiệu co kéo chứng tỏ có sự tham gia các cơ thở phụ, cử động thở giữa cơ hoành và các cơ liên
sườn cuối cùng không nhịp nhàng, mỗi khi thở vào thì các khoảng liên sườn cuối cùng lõm xuống.
Bệnh nhân không khạc nhổ, không ho được. Nghe phổi thấy có dấu hiệu ùn tắc phế quản nặng,
thường kết hợp với co thắt phế quản.
 Thần kinh: Sau một giai đoạn xen kẽ giữa các trạng thái lú lẫn, kích thích, giãy giụa, ngủ gà
ngủ gật, bệnh nhân rơi vào hôn mê. Hôn mê theo kiểu chuyển hoá, không có dấu hiệu khu trú,
thường có những cử động bất thường (chim tập vỗ cánh – Flapping tremor) đôi khi kèm theo động
kinh.
 Tim – mạch: Huyết áp động mạch thường rối loạn nặng. Hay rối loạn nhịp và đa dạng. Các dấu
hiệu suy tim phải thường hay xảy ra, nhưng không nhất thiết lúc nào cũng có. Trên điện tim có biểu
hiện rối loạn nhịp kết hợp với tâm phế mãn.
 Những dấu hiệu đặc biệt có liên quan với mức độ ưu thán:
- Vã mồ hôi.
- Giãn mạch, nhất là ở màng kết hợp: đỏ, cương tụ máu.
- Phù gai thị (soi đáy mắt).
III.2. Sinh vật học:
46

3.  Thiếu Oxy nghiêm trọng (PaO2 dưới 50mmHg) kết hợp với nhiễm toàn bộ hô hấp mất bù
(PaCO2 trên 70mmHg) – pH ≤ 7,30.
 Điện giải: K+
huyết tương tăng, tương ứng với nhiễm toan. Thường thấy suy thận cấp kết hợp,
urê và créatinine máu tăng, chứng tỏ có rối loạn chuyển hoá toàn thể.
 Có hiện tượng cô máu (do thiếu Oxy) và số lượng bạch cầu tăng (đa nhân trung tính có thể
tăng hay không tùy theo nguyên nhân gây mất bù).
IV. ĐIỀU TRỊ:
IV.1. Điều trị nguyên nhân:
 Tùy tình hình mà cắt bỏ các thuốc an thần, theo dõi chặt chẽ Oxy liệu pháp, dẫn lưu tràn khí
phế mạc.
 Tìm nguyên nhân gây bội nhiễm:
- Do vi khuẩn: Phế cầu trùng hay Hemophilus influenzae (điều trị bằng Peniciline hay
Amoxiciline).
- Nếu soi đờm trực tiếp không thấy, thì cấy trùng, bệnh phẩm lấy từ các phế quản ở sâu
bằng các phương pháp đặc biệt (qua ống nội khí quản hoặc chọc khí quản bằng các cathéter có
vỏ bọc ngoài).
 Nếu tắc mạch phổi: Khó giải quyết. Điều trị chống đông bằng Heparine với liều giảm đông,
chỉ được tiến hành khi nào có bằng chứng chắc chắn (chụp XQ mạch máu phổi).
Tuy nhiên, có thể dùng Héparine liều thấp với mục đích phòng ngừa tai biến lấp mạch do các
hòn máu tắc. Tùy thuộc vào ý định chống thrombine (chống yếu tố Xa) hay chống đông (chống yếu
tố IIa) mà sử dụng liều lượng cho thích hợp.
IV.2. Điều trị triệu chứng:
IV.2.1. Nếu thiếu Oxy nặng, áp dụng Oxy liệi pháp:
Rất cần, bởi vì chỉ khi nào phục hồi được SaO2 # 90% thì mới đảo bảo năng lượng cho sự hoạt
động các cơ thở, cũng như các suy giảm về chức năng thần kinh, tim-mạch, thận… Tuy nhiên, phải
theo dõi chặt chẽ để đề phòng nhiễm toan hô hấp (do tăng CO2) vì yếu tố kích thích trung tâm hô
hấp do thiếu O2 bị mất. Nếu tai biến ấy xảy ra thì Oxy liệu pháp với sự tự thở của bệnh nhân sẽ trở
nên nguy hiểm. Lúc này phải tiến hành thông khí nhân tạo.
IV.2.2. Nếu công năng hô hấp tăng quá mức, nhưng không hiệu quả, cần:
- Giảm nhẹ công năng hô hấp và làm cho nó có hiệu quả hơn.
- Hoặc cải thiện hoạt động của các cơ thở đặc biệt là cơ hoành: các thuốc giãn phế quản như:
+ Thuốc ngừa Beta: Khi có co thắt phế quản mạnh. Có thể dùng spray, nhưng nếu bệnh
nhân không phối hợp, thì dùng khí dung hay tiêm. Đối với bệnh hen phế quản, hiệu quả của thuốc
này tỏ ra hạn chế.
+ Các dẫn xuất của Aminophylline: Có tác dụng giãn phế quản đồng thời tăng co bóp các cơ
thở. Cần tránh sử dụng quá liều, bởi vì thông thường, bệnh nhân đã sử dụng các loại thuốc này dưới
dạng tác dụng chậm. Để chắc chắn, cần định lượng nồng độ thuốc ở huyết tương (liều điều trị 10 –
20 mg‰).
+ Corticoides : Có tác dụng tốt, nhất là đối với bệnh phế quản trên nền hen phế quản. Tuy
nhiên, nếu quá trình bội nhiễm không được khống chế thì cũng có hại nhất định.
+ Vận động liệu pháp hô hấp: tiến hành thận trọng với bệnh nhân kiệt sức. Nếu bệnh nhân
phối hợp tốt, vận động liệu pháp hô hấp có thể làm cho bệnh nhân ho, khạc nhổ tốt hơn, cải thiện
được hoạt động các cơ thở nhất là cơ hoành.
IV.2.3. Thông khí nhân tạo:
- Đến một giai đoạn tiến triển nặng của mất bù hô hấp, bệnh nhân không còn phối hợp được nữa
với thầy thuốc, hoặc rối loạn trao đổi khí ở phổi trở nên nghiêm trọng (PaO2 < 40 mmHg, PaCO2 >
70 mmHg, pH ≤ 7,25), các biện pháp điều trị nói trên không còn hiệu lực, thì cần chỉ định thông khí
nhân tạo. Tuy nhiên, chỉ định dựa trên các triệu chứng lâm sàng là chủ yếu, bởi vì không phải ở đâu
cũng có điều kiện định lượng khí máu. Mặt khác, nếu có, kết quả cũng thường chậm so với diễn
biến bệnh lý. Các dấu hiệu lâm sàng gồm có: rối loạn tri thức, các cơ thở kiệt sức… Bệnh nhân cần
được đặt nội khí quản. Cần chú ý: Nếu các rối loạn về trao đổi Oxy phổi nặng, thì thường hay xảy
ra trụy tim mạch do “tái thông khí” khi mới bắt đầu tiến hành mở máy.
47

4. - Cho các thuốc co thắt mạch máu (tĩnh mạch) và bổ sung tiền gánh của thất phải bằng truyền
dịch một cách thận trọng.
- Chỉ định không thuận lợi của thông khí nhân tạo: Khí phế thủng: nhất là khi có bóng hơi. Có
thể bị nặng thêm do áp lực thở vào dương tính.
- Thông khí nhân tạo giúp các cơ thở được phục hồi, tình trạng cạn kiệt sức mất đi. Nhưng cũng
không nên kéo dài thời gian thở máy. Nên thay thế càng nhanh càng tốt bằng chế độ thở hỗ trợ
(giúp thở) cách quãng để cho các cơ thở không bị teo đi, không làm cho tình hình trở nên khó
khăn, phức tạp khi có chỉ định bỏ máy thở.
- Muốn bỏ máy thở cần phải có các yếu tố sau đây:
+ Bệnh nhân phải tự thở được trên 2 – 6 giờ, sau nhiều lần tập bỏ máy.
+ Tri thức bệnh nhân tỉnh táo bình thường, phối hợp với thầy thuốc tốt.
+ Nguyên nhân gây mất bù hô hấp cấp được giải quyết. Bệnh SHHM không đang ở vào giai
đoạn tiến triển.
+ Các cơ thở được phục hồi, hoạt động trở lại bình thường.
+ Tình hình chung toàn thân tiến triển tốt: mạch huyết áp – lượng nước tiểu – màu sắc và độ
ẩm da… bình thường hoặc gần như bình thường.
- Sau khi bỏ máy thở: Bệnh nhân phải được tiếp tục điều trị và săn sóc, gồm có:
+ Sử dụng thuốc giãn phế quản + thuốc kháng sinh.
+ Vận động liệu pháp hô hấp.
+ Oxy liệu pháp (tùy tình hình mà chỉ định hoặc không).
+ Nuôi dưỡng tốt.
Trong vòng một tuần lễ hay hơn nữa, cho đến khi thật sự ổ định.
- Những trường hợp không thể bỏ máy được cần duy trì thông khí nhân tạo qua mở khí quản tại
BV. Ơ các nước y học tiên tiến, đời sống xã hội cao, nếu trạng thái tâm thần kinh và trình độ của
BN và gia đình cho phép, có thể tiến hành thông khí tại nhà, có sự theo dõi, giúp đỡ của BV.
V. TIÊN LƯỢNG:
Mất bù hô hấp ở bệnh nhân SHHM khó xác định được. Tỷ lệ tử vong sớm là từ 20 – 25% trong
lần mất bù đầu tiên. Sống sót trung bình là 3 năm, tỷ lệ vào khoảng 40%.
48