1. МОНГОЛ ДАХЬ БАНКНЫ СЕКТОРЫН ӨРСӨЛДӨӨНИЙ ХЭЛБЭРИЙГ ―B-L‖ АРГА
АШИГЛАН ТОДОРХОЙЛОХ НЬ: 2006-2009
Удирдсан:
Ц.Батсүх
СЭЗДС-н Экономик, Эконометриксийн
тэнхмийн эрхлэгч, доктор (Ph.D)
Боловсруулсан:
Л.Дөлгөөн
СЭЗДС, Бизнесийн эдийн засаг-4
2011 он
dudu_lha@yahoo.com , 99943335
ХУРААНГУЙ
Энэхүү судалгааны ажил нь Монгол дахь банкны секторын 2006 он 3-р улирлаас
2009 оны 2-р улирлын хоорондох өрсөлдөөний хэлбэрийг тодрхойлохыг зорьсон болно.
Тус судалгаандаа арилжааны банкуудын улирлаархи өгөгдөлийг ашиглан BL (Bresnahan
1982 ба
Lau 1982)
загварын дагуу зардлын функц болон эрэлтийн урвуу функцыг
хослуулан ашгийг максимумчлах нэгдүгээр эрэмбийн нөхцөлийг агуулсан загварийг
үнэлсэн. Судалгаагаар монголын банкны систем нь монополистик өрсөлдөөнт шинжээс
илүү өрсөлдөөнт шинжтэй болж байна гэсэн үр дүнд хүрсэн ба жил ирэх тусам банкуудын
хоорондох өрсөлдөөн нэмэгдэж байна.
Түлхүүр үгс: Банкны сектор, Bresnahan Lau загвар, Өрсөлдөөний хэлбэр
1

2. АГУУЛГА
I.
ТАНИЛЦУУЛГА ....................................................................................................................... 3
II.
МОНГОЛ УЛСЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ТУХАЙ ............................................................. 4
III.
ОНОЛЫН БОЛОН ЭМПЕРИК СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ТОЙМ ...................................... 5
IV.
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ ..................................................................................................... 7
i. Загвар ....................................................................................................................................... 7
ii. Өгөгдөл .................................................................................................................................... 9
iii. Шинжилгээний үр дүн .......................................................................................................... 10
V.
ДҮГНЭЛТ, САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ............................................................................................ 10
VI.
НОМ ЗҮЙ ................................................................................................................................. 11
VII.
ХАВСРАЛТ .............................................................................................................................. 12
2

3. I.
ТАНИЛЦУУЛГА
Монгол улсын банкны сектор хоѐр шатлалт банкны системд шилжиснээр эдүгээр
20-н жилийн нүүрийг үзсэн байна. Энэ хугацаанд хэд хэдэн банк шинээр үйл ажиллагаагаа
явуулж эхэлсэн боловч зарим банкууд үйл ажиллагааны доголдолоос болон зах зээлийн
хямралаас үүдэн дампуурлаа зарлахад хүрсэн. Энэхүү судалгааны ажил нь 2006 оноос
2009 оны хүртэлх банкны системийн өрсөлдөөний хэлбэрийг судлахыг зорьсон юм.
Зах зээлийн эдийн засагт шилжээд банкны системд өөрчлөлт орсон хэдий ч тухайн
үеийн банкны салбарт үйл ажиллагаа явуулж байсан банкуудын хувьд өрсөлдөөн маш бага
байсан байна. Энэ нь тухайн үед зээлийн хүү өндөр байсан учраас зээлийн эрэлт болон
хадгаламжийн эрэлт харьцангуй бага байсантай холбоотой юм. Жил ирэх тусам
Санхүүгийн сектор тогтворжихын хэрээр банкны салбарын үйл ажиллагаа эрчимжиж
иргэдийн гар дээрх мөнгөө санхүүгийн эргэлтэнд оруулах эсвэл банкны зээлээр
үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаагаа идэвхитэй явуулах хандлага ихэссэн. Банкы секторын үйл
ажиллагаа улам идэвхжихийн хэрээр банкуудын хоорондын өрсөлдөөн улам нэмэгдэх
болсон. Гэвч сүүлийн үед санхүүгийн хямрал болон банкуудын чанаргүй зээлийн хэмжээ
ихсэх болсоноор банкуудын үйл ажиллагаанд доголдол бий болгоход хүргсэн бөгөөд энэ
нь эргээд иргэдийн банкинд итгэх итгэлийг сулруулахад хүргэж байна.
Банк бүр өөрийн банкны зээлийн болон хадгаламжийн хүүний түвшинийг
тодорхойлж байгаа бөгөөд энэ нь банкуудын хоорондох үнийн өрсөлдөөнийг харуулж
байна. Банкууд дампуурах, шинээр орж ирэх, өөр хоорондоо нэгдэх зэрэг нь зах зээлийн
төвлөрлийг өөрчилж байдаг. Монгол улсын банкны секторт нийт өөрийн хөрөнгө болон
харилцагчидаараа бусдаасаа томоохонд тооцогддог 4 том банк үйл ажиллагаагаа явуулдаг.
Өрсөлдөөний хэлбэрийг шалгах Bresnahan Lau арга нь хугацааны цуваан өгөгдөл
ашиглан урт хугацааны өрсөлдөөний зэргийг гарган авах үнийн тэгшитгэл, болон эрэлт,
нийлүүлэлтийн функцыг харгалзан систем тэгшитгэл үнэлэх симултаниус тэгшитгэл
бүхий загвар юм. Харин богино хугацааны өрсөлдөөний зэргийг тодорхойлох үнэлгээ нь
панел өгөгдөлийг ашигладагаараа эрс ялгаатай юм. (Ucida, Tsutsui (2005)). Миний
судалгааны ажил нь монгол дахь богино хугацааны өрсөлдөөний хэлбэрийг тодорхойлох
юм.
3

4. Тус судалгааны ажил нь үндсэн 3 хэсгээс бүрдэх бөгөөд 2 дахь хэсэгтээ өнөөгийн
монголын банкны секторын үүсэл болон явуулж буй үйл ажиллагааны талаархи ойлголтыг
товч тодорхойлох болно. Харин дараагийн хэсэгт банкны салбарын өрсөлдөөний
хэлбэрийг хэмжих талаар урьд хийгдсэн онолын болон эмперик судалгааны тоймыг
танилцуулсан. Харин 4-р хэсэг энэхүү судалгаандаа ашиглаж буй арга аргачлын талаар
болон өгөгдөлийн талаар мөн шинжилгээний үр дүнгээр үргэлжилнэ. Эцсийн бүлэгт
шинжилгээний гарч буй үр дүнд дүгнэлт хийж санал зөвлөмжийг тусгасан болно.
II.
МОНГОЛ УЛСЫН БАНКНЫ САЛБАРЫН ТУХАЙ
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед манай улс ганцхан улсын банктай байсан
бөгөөд үүгээр дамжуулан мөнгөний бодлого, зээл төлбөр, тооцоо, гадаад гүйлгээг явуулж
байв. 1991 оны 4 дүгээр сард батлагдсан ―БНМАУ-ын банкны хууль‖-д тус улсын банкны
тогтолцоо нь Төв банк, арилжааны банкнаас бүрдэнэ гэж зааснаар хоѐр шатлалт банкны
тогтолцооны хөгжлийн үндсийг тавьсан. Уг хуулиар Төв ба Арилжааны банкны эрх
үүргийг зааглаж, арилжааны банк нь өмчлөлийн хувьд төрийн болон хувийн, бий болсон
хэлбэрээрээ хувь нийлүүлсэн, хязгаарлагдмал хариуцлагатай, гадаадын эсвэл гадаадын
хөрөнгө оруулалттай байж болохыг тодорхойлсон юм.
Монгол улсад хууль эрх зүйн болон эдийн засаг, санхүүгийн орчин бүрэлдэн бий
болохын хэрээр арилжааны банкууд дараалан байгуулагдаж 1992 оны эцэс гэхэд 11, 1996
он гэхэд 13 банк ажиллаж байсан бол 2011 оны байдлаар 16 банк хэвийн үйл ажиллагаагаа
явуулж байна. Үүний 15 нь хувийн болон гадаадын эзэмжлийн бөгөөд 1 банк нь төрийн
эзэмшлийн юм.
1990-ээд оны дунд үе хүртэл инфляцийн түвшин өндөр байсан учир банкны
зээлийн хүүгийн түвшин бас нэмэгдэж , зээл нь үйлдвэрлэлийг бус, түргэн эргэлттэй
худалдаа үйлчилгээ зэрэг салбарыг л тэтгэх болж энэ нь эргээд банкыг эрсдэлд оруулахад
хүргэсэн. Энэ үед үйлдвэрлэлийн салбар уналтанд орсноор банкууд найдвартай эх
үүсвэргүй болж, богино хугацаатай, өндөр хүүтэй зээлээр л аргацаан үйл ажиллагаагаа
явуулах болсон байна. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэл банк хоѐр харилцан бие биенээ дэмжиж
4

5. хөгжих нөхцөл бололцоо бүрдээгүй юм. Сүүлдээ 20 жилд нийтдээ 18 банк дампуурч, бас
өөр хоорондоо нэгдсэн нь энэ салбарын хөгжил тийм шулуун байгаагүй нь харагдаж
байна.
Эдүгээ манай улсад ажиллаж буй арилжааны банкуудын дотоодод олгож буй
зээлий хэмжээ 2010 оны байдлаар 3их наяд төгрөгт хүрсэн гэж монгол банкнаас
мэдээллэсэн. Мөн тус оны байдлаар банк, санхүүгийн байгуулагуудаас олгосон зээлийн
хүүгийн хамгийн бага нь 9,6 хувь, хамгийн өндөр хувь нь жилийн 39 хувь хүрч байжээ.
Зээл хамгийн ихээр олгогдож байсан 2008 онд арилжааны банкуудын олгосон
зээлийн дүнд 500 сая төгрөгөөс дээш хэмжээний зээлийн эзлэх хэмжээ 0,1 хувь ч хүрэхгүй
байсан нь манай улсын дотоодын банк, санхүүгийн байгууллагууд улс орны эдийн засгийн
хөгжлийн шаардлагатай дунд болон урт хугацааны хөрөнгө оруулалтаар хангахгүй
байгааг харуулж байна. Тэр ч үүднээс гадаадын хөрөнгө оруулалттай банкны тоо сүүлийн
жилүүдэд эрс нэмэгдсэн.
Банкуудын үйл ажиллагаа тогтворжиж нийт өөрийн хөрөнгө ихсэхийн хэрээр
арилжааны банкуудын хооронд зүй ѐсны өрсөлдөөн бий болох нөхцөл бүрэлдэх болсон.
Гэвч нийт актив болон олгож буй зээлийн хувьд бусад банкуудаас харьцангуй их хэдэн
байнкуудын хооронд олигополь өрсөлдөөний хэлбэр тогтсон гэж таамаглаж болох юм.
Банкны салбарт улс орны хөгжлийн түвшин, цаашдын шаардлагыг бүрэн хангаж чадах
хөрөнгө хүчтэй, том банк байхгүй, зарим банкны менежмент хяналт сул, харилцагч,
хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг завших боломж оршсоор байгаа, даатгалын систем уг
салбарт сайн хөгжөөгүй, эрсдэлтэй зэрэг сул тал хэвээр оршсоор байна.
ОНОЛЫН БОЛОН ЭМПИРИК СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ТОЙМ
III.
NEIO (New Empirical Industrial Organisation) арга нь өрсөлдөөний хэлбэрийг
тодорхойлдог дараах 3 загварыг авч үздэг.
i.
The Iwata model
ii.
The Bresnahan and lau model
iii.
The Panzar-Rosse model
5

6. Iwata-гийн загвар нь олигополь зах зээл дээр нэг төрлийн бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг
банк тус бүрийн conjectural variation1-г үнэлдэг (Iwata, 1974). Энэхүү хэмжилтийг банкны
салбарт Shaffer, Di Salvo (1994) нарын судалгааны ажилдаа хэрэглэсэн.
Bresnahan (1982),Lau (1982) загвар нь банкуудын зах зээлийн хүчийг эмперик байдлаар
тодорхойлох богино хугацааны загвар юм.
Тус арга нь салбарын хугацааны цуваан
өгөгдөлийг ашиглан ахиу орлогын параметрийг үнэлдэг. Энэхүү параметр нь пүүсийн зан
төлөвийг болон зах зээлийлн эрэлт нийлүүлэлтийн муруй дахь систем үнэлгээгээр
тодорхойлогдох тэдний зах зээлийн өрсөлдөөнийг илэрхийлдэг (Breshanan 1982, 1989;
Lau, 1982; Alexander, 1988). Тус загварыг ашигласан эмперик судалгааны ажилууд нь:
Shaffer 1989,1993 онууд Америк болон Канадын банкны салбарыг судалсан, Suominen
(1994) Финляндын зээлийн зах зээлд хэрэглэсэн, Swank (1995) Голландын зээл болон
хадгаламжийн зах зээлийг судлахад ашиглаж 1957-1990 оны хооронд Курнот тэнцвэрээс
илүүтэйгээр монополистик шинжтэй байгааг тогтоосон, Bikker (2002) есөн ялгаатай
банкны хадгаламж болон зээлийн зах зээлийг шалгасан.
Panzar-Rosse загвар
нь
бүх хүчин зүйлүүдий
үнэтэй хамааралтай
орлогын
мэдрэмжүүдийн нийлбэрээр тооцогдсон индексээр (the Panzar-Rosse H-statistic) пүүсийн
орлого дахь орцуудын үнийн нөлөөллийг үнэлэхэд суурилсан байдаг (Rosse and Panzar,
1977; Panzar and Rosse,1987). Үүний утга нь i банкны эрэлтийн үнийн мэдрэмжээс
хамаардаг.
Монгол улсын банкны салбарын хувьд Д.Ган-Очир (2005) Банкны зээл болон
хадгаламжийн
зах
зээлийн
загварчлал,
шинжилгээ
гэсэн
судалгааны
ажилдаа
хадгаламжийн зах зээлүүдэд мөнгөний үзүүлэлтүүдийн үзүүлэх макро нөлөөлөл, микро
түвшинд зах зээлүүдийг загварчлан, загвар нөлөөлүүдийг эконометрикийн шинжилгээний
аргаар үнэлсэн байдаг. Ийнхүү судлахдаа зах зээлүүдийн төлөв байдлуудыг илэрхийлэх
төвлөрлийн харьцаа, Лернерийн индекс зэргийг өөрийн загварийн хүрээнд тодорхойлон,
тооцох, өрсөлдөөний хувилбарын сонголтонд нөлөөтэй байж болох мэдрэмжүүд зээлийн
эрэлтийн функц, хариу үйлдлийн функцууд ямар байдалтай байгааг нийт эдийн засгийн
хувьд тодорхойлсон ба банкны зах зээл нь олигополь курногийн зах зээлтэй байна гэсэн
үр дүнд хүрсэн байдаг.
6

7. IV.
СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ
Загвар
i.
i Банк зах зээлээс t хугацаанд di хадгаламж болон qi хэмжээтэй зээл цуглуулдаг ба
bi хэмжээтэй үнэт цаас худалдаж авдаг гэж үзье. Энд санхүүгийн зуучлал ба хадгаламж нь
энгийн нэгэн төрлийн үйлдвэрлэлд дэхь орц болох ба зээл нь бусад хүчин зүйлстэй хамт
гарц болно гэж таамаглана (Sealy and Lindley 1997; Klein 1971). Банкууд орцод болон
мөнгөний зах зээлд үнийг хүлээн авагч байна.
t хугацаан дахь i банкны ашгийн функц нь :
Энд:
зээлийн эрэлтийн урвуу функц,
тоо,
- бондын өгөөж,
гарцын нийт эрэлт, n- банкуудын
– хадгаламжийн хүүний түвшин,
– үйл
ажиллагааны зардал.
Банкуудын харилцан үйлчлэх стратеги ашгийг максиумчлах гарцын түвшинд суурилсан
ба банкуудын шийдэх асуудал нь
(2)-г ашиглан
ашгийн функцийг
максиумчлах юм.
Ашгийг максиумчлах нэгдүгээр эрэмбийн нөхцөл:
( 3 ) тэгшитгэлийг хувиргаж бичвэл:
Энд
бол олигополь өрсөлдөх чадварын индекс
7

8. = 0 бол төгс өрсөлдөөнт харин
бол монополь тэнцвэрийг илэрхийлнэ.
-н
утга 0-ээс эхэлдэг шиг пүүсийн үйл хөдлөл төгс өрсөлдөөнөөс эхэлдэг (Bresnahan,1989).
Курногын тэнцвэрийг илэрхийлэх ба ижил пүүсүүдийн Курнот тэнцвэр нь
1/n ба зээлийн эрэлтийн үнийн мэдрэмж нь
(3а) тэгшитгэлийг
Энд
байна.
-ээр үржүүлбэл дараах тэгшитгэлийг гарган авч болно.
бол зээлийн хүүгийн орлого ба
нь t жилийн өрсөлдөөний дундаж зэрэг.
(5) тэгшитгэлийг дараах байдлаар хувиргавал:
Энд
Зардлын функцыг дараах байдлаар авч үзнэ.
(7)
Энд
бол t хугацаан дахь i банкны цалингийн түвшин.
Зардлын функцын уламжлалыг (6)-д орлуулбал дараах тэгшитгэлийг гарган авч болно.
Зээлийн эрэлтийн функцыг дараах хэлбэртэй гэж үзнэ.
Энд
бол t жилийн ДНБ,
байгаа ба
бол манай шинжилгээнд зээлийн эрсдэлийг багтааж
хугацааны t агшин дахь i банкны салбар нэгжүүдийн тоо юм. (7), (8), (9)
тэгшитгэлүүдийн үнэлгээ нь бусад коэффициентүүдийн үнэлгээтэй хамт өрсөлдөөний
зэргийн үнэлгээг нэгэн зэрэг хангана.
8

9. Өрсөлдөөний төлөвийг тестлэх Bresnahan (1982), Lau (1982) арга нь үнийн тэгшитгэл,
эрэлт нийлүүлэлтийн функцыг хамарсан тэгшитгэлүүдийн системийн үнэлгээг систем
тэгшитгэлийн аргийг ашиглан хугацааны цуваан өгөгөдөл хэрэглэн урт хугацааны
өрсөлдөөний дундаж зэргийг гарган авдаг. Гэхдээ дээрх систем тэгшитгэлийн үнэлгээ нь
жил бүрээрх панел өгөгдөлийг ашиглан өрсөлдөөнийи дундаж зэргийг тодорхойлох
боломжтой юм.
Тайлбарлагч болон тайлбарлагдагч хувьсагчид
- хугацааны t агшин дахь i банкны үйл ажиллагааны зардал
- хугацааны t агшин дахь i банкны хадгаламж
- хугацааны t агшин дахь i банкны бондоос хүлээн авсан үнэ
- хугацааны t агшин дахь i банкны зээлийн хэмжээ
- хугацааны t агшин дахь i банкны цалингын зардал
- хугацааны t агшин дахь i банкны зээлийн орлого
- хугацааны t агшин дахь i банкны зээлийн хүү
- хугацааны t агшин дахь бүх банкны нийт зээлийн хэмжээ
- хугацааны t агшин дахь ДНБ
- хугацааны t агшин дахь i банкны чанаргүй зээл
- хугацааны t агшин дахь i банкны салбар нэгжүүдийн тоо
ii.
Өгөгдөл
Тус судалгаанд Монгол улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй 13 банкны 2006.3-2009.2
оны хоорондох улирлаарх өгөгдөлийг ашигласан болно. Судалгааны өгөгдөлийг
арилжааны банкуудын жилийн болон улирлын тайлан мэдээ, зарим хэвлэл мэдээллийн
хэрэгсэлд нийтэлсэн тоо баримтууд мөн монгол банкы тайлан мэдээ болоод зарим
судлаачдын судалгаанд ашигласан тоон өгөгдөлүүдийг ашиглалаа.
9

10. iii.
Шинжилгээний үр дүн
Шинжилгээний хэсэгт систем тэгшитгэл үнэлсэн бөгөөд зардлын функцын хувьд нийт
олгож буй зээлээсс эерэг харин хадгаламжаас сөрөг хамааралтай гарсан байна. Харин нийт
ажилчидад олгож буй цалингаас сөрөг хамааралтай гарсан бөгөөд уг тэгшитгэл
статистикинй хувьд ач холбогдолтой тайлбарлах чадвар нь 81%-тай гарсан байна.
Харин (9) тэгшитгэл нь эрэлтийн урвуу функцийг харуулах бөгөөд үнэлгээний үр дүн
нь онолын таамаглалтай таарч байгаа буюу зээлийн хүү өндөр байх тусам банкнуудын
олгож буй зээлийн хэмжээ буурахыг харуулж байна. Тус үнэлгээг хийхдээ чанарын
хувьсагч оруулсан үнэлсэн бөгөөд энэ нь мультколлинярыг залруулж байгаа юм. Мөн
банкуудын чанаргүй зээлийн хэмжээ зээлийн хүүтэй эерэг хамааралтай гарсан байна. Энэ
нь өндөр хүүний түвшинтэй зээл чанаргүйдэх магадлалтэй гэдгийг мөн харуулж байна.
Тус тэгшитгээлс бид банкнуудын зээлийн хэмжээ нийт зээлд үзүүлж буй мэдрэмжийг ( )
жил тус бүрээр олсон болно. Олсон мэдрэмжээ ашиглан (8) тэгшитгэлийн үнэлгээний
коффициентоос өрсөлдөөний зэрэг болох
олсон. Бусад үр дүнг Хүснэгт 2т үзүүлэв.
-ийн үнэлэгдсэн утгын хувьд дараах таамаглалыг шалгах ѐстой:
a) Монголын банкны зах зээл төгс өрсөлдөөнтэй
b) Салбарын ашгийг хамгийн их байлгахаар буюу Монополь өрсөлдөөнтэй
c) Монголын банкны сектор Курногийн тэнцвэртэй буюу 1/n банк Курнот олигополь
шинжтэй
Хүснэгт 3т тэг таамаглал 1%-ийн ач холбогдолын түвшинд няцаагдаж байгаа буюу эсрэг
таамаглал ч мөн адил няцаагдаж байна. Энэ нь Монголын банкны сектор Монополоос
илүү өрсөлдөөнтэй боловч хараахан төгс өрсөлдөөнт шинжтэй биш байна. Гэвч
шинжилгээний үр дүнгээс илүү өрсөлдөөнтэй болж байгаа нь харагдаж байна.
V.
ДҮГНЭЛТ, САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ
Энэхүү судалгааны ажилдаа би монголын банкны секторт үйл ажиллагаагаа явуулж
буй 13 банкны улирлын панел өгөгдөлийг ашиглан өрсөлдөөний хэлбэрийг тодорхойллоо.
Тус судалгаанд ашигласан загвар нь богино хугацааны өрсөлдөөний хэлбэрийг харуулдаг
учир судалгаанд ашигласан өгөгдөлөө улирлаар сонгож авсан бөгөөд банкуудын үйл
ажиллагааны доголдол нэг улирлын хугацаанд дампууралд хүргэж улмаар бусад банкны
10

11. үйл ажиллагаанд нөлөөлөн нийт банкны системийн тогтвортой байдалд ихээхэн сөргөөр
нөлөөлж
байгаа
тул
өрсөлдөөний
хэлбэрийг
улирал
тутам
тооцон
гаргалаа.
Шинжилгээний үр дүнд 2007 онд өрсөлдөөний зэрэг 0,85%-тай буюу бараг монополь
шинж бий болсон хэдий ч цөөхөн хэдэн томоохон банкууд олигополь шинжтэй үйл
ажиллагаагаа явуулж байсан байна. Гэвч санхүүгийн хямралын дараачаас эхлэн монголын
банкны секторын өрсөлдөөний орчин сайжирч байгааг шинжилгээний үр дүн харуулж
байна. Мөн жил ирэх тусам өрсөлдөөний зэрэг буурах хандлагатай буюу банкуудын үйл
ажиллагаа илүү өрсөлдөөнтэй болж байна (Зураг-3т үзүүлэв). Цаашид энэ төрлийн
судалгаа хийхэд судалгааны өгөгдөлийн динамик болон тодорхойлогч хувьсагчуудад
ихээхэн анхаарах хэрэгтэй юм. Мөн энэ төрлийн судалгааг манай улсын бусад салбарт
хийж үр дүнг гаргаж авах нь зүйтэй байна. Жишээлбэл шатахуун түгээгч компаниуд болон
үүрэн телефоны операторууд болон бусад чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй пүүс
компаниудын хувьд.
VI.
НОМ ЗҮЙ
Bresnahan. T.F.,l982. The oligopoly solution concept is identified, Economics Letters 10, 87-92.
English, M.Hayes,K., 1991.A simple test of market power. Working paper, Southern
Lau, L.J.1982 On identifying the degree of competitiveness from industry price and
output data.Economics Letters 10, 93—99.
Panzar, J.C., Rosse, J.N. 1987. Testing for monopoly equilibrium. Journal of Industrial
Economics 35, 443-456.
Nitish Datta. 2006 Competition in Indian commercial banking sector in the liberalized regime:
An empirical evaluation
Д.Ган-Очир (2005 он) ―Банкны зээл болон хадгаламжийн зах зээлийн загварчлал,
шинжилгээ‖ судалгааны ажил
Д.Даваасүх. (2010 он) СЭЗДС ―Монголын арилжааны банкуудын өрсөлдөөн‖ судалгааны
ажил
11

12. VII.
ХАВСРАЛТ
Зураг1
Банкуудын олгосон нийт зээл
Худалдаа хөгжил
7E+11
Хаан
6E+11
Голомт
Улаанбаатр
5E+11
Шуудан
4E+11
Зоос
3E+11
Хас
Хадгаламж
2E+11
Капитрон
Капитал
1E+11
Кредит
0
Тээвэр хөгжил
Үндэсний хө.ор
Хүснэгт 1
Корреляцийн шинжилгээ
c
d
rb
q
w
Р
Q
Y
NPA
RBA
c
1.00
d
0.15
1.00
rb
0.12
0.41
1.00
q
0.23
0.91
0.45
1.00
w
0.21
0.68
0.15
0.60
1.00
Р
0.00
0.12
0.00
0.03
0.10
1.00
Q
-0.05
0.20
0.00
0.25
0.15
-0.32
1.00
Y
0.13
0.05
0.11
0.07
0.10
0.01
0.27
1.00
NPA
0.22
0.79
0.54
0.74
0.51
0.02
0.20
0.07
1.00
RBA
0.27
0.84
0.35
0.79
0.59
0.28
-0.10
-0.05
0.61
1.00
R
0.22
0.95
0.42
0.98
0.64
0.13
0.23
0.08
0.73
0.85
R
1.00
12

13. Хүснэгт 2
Рarametr
Time
Estimate
t-stat
prob
2006.3
-
17.201
0.0000
2006.4
-
17.906
0.0000
2007.1
-
19.405
0.0000
2007.2
0.830137
26.388
0.0000
2007.3
0.568204
18.377
0.0000
2007.4
0.505521
18.555
0.0000
2008.1
0.477115
20.378
0.0000
2008.2
0.319401
15.523
0.0000
2008.3
0.279867
14.247
0.0000
2008.4
0.282383
15.819
0.0000
2009.1
0.326472
17.790
0.0000
2009.2
0.270343
15.761
0.0000
C1
2.128130
2.273
0.0245
C3
-5.527274
-7.622
0.0000
C5
4.525591
5.081
0.0000
C6
-0.413104
-4.722
0.0000
C7
-0.093930
-2.024
0.0448
C9
0.295341
7.934
0.0000
b2
0.090688
11.774
0.0000
b3
0.054448
3.767
0.0002
(7)
0.815
(8)
0.946
(9)
0.234
λ
R2
Статистикийн хувьд ач холбогдолгүй зарим коэффициентүүдийг хассан болно.
13

14. Зураг 3
Банкны секторын өрсөлдөөний зэрэг
1.000000
0.800000
0.600000
0.400000
0.200000
0.000000
2006.3
2006.4
2007.1
2007.2
2007.3
2007.4
2008.1
2008.2
2008.3
λ
14