Монголын уламжлалт ёс заншлыг хойч үедээ өвлүүлэх зарим арга зам /Мөнхзул.Ц/

1. МОНГОЛЫН УЛАМЖЛАЛТ ЁС ЗАНШЛЫГ ХОЙЧ ҮЕДЭЭ ӨВЛҮҮЛЭХ
ЗАРИМ АРГА ЗАМ
Мөнхзул.Ц
Дархан-Уул аймгийн УГТСЭШХ-ийн
Агро-Экологи бизнесийн сургууль
Хураангуй:
Монголын уламжлалт ѐс заншил нь түүхийн урт замыг туулахдаа зөвхөн
тухайн үеийнхнээ төдийгүй дараа дараагийн залгамж үеэ өөрийн унасан газар
угаасан усаа гэх сэтгэлийн тэнхээ суулгаж амьдралын гярхай ухаанд сургах, төрөө
дээдлэх, ѐсоо хүндэтгэх мөнхийн сургууль болж ирсэн билээ. Тиймээс Дархан-
Уул аймагт ажиллаж амьдарч буй Монгол хүн бүрийн хувьд төрөлх ѐс заншлаа
мэддэг, амьдрал ахуйдаа мөрдлөг болгон дээдлэн хүндлэх нь зөвхөн хувь хүний
өөрийнх нь чин эрмэлзлэл төдийгүй нийгмийн өмнө хүлээх иргэнийх нь үүрэг юм.
Түлхүүр үг: зан заншил, ѐс суртахуун, өв соѐл, өргөө, ирээдүйн үр удам.
Оршил:
Өвөг дээдсийн минь бидэнд өвлүүлэн үлдээсэн хосгүй баялагийн нэг, эрхэм
нандин зүйл бол мянга мянган жилийн турш үеэс үед уламжлагдан ирсэн монгол
ѐс заншил билээ. Хүн төрөлхтний соѐл иргэншлийн буурал түүх, сан хөмрөгт
Монголчуудын оруулсан нэг гайхамшиг бол нүүдэлчин ард түмний ѐс заншил юм.
Монгол ѐс заншлыг монгол туургатан, ард түмнээс нь салангид авч үзэх аргагүй
юм.
Тэгвэл дараах асуултуудыг бид өөрсдөөсөө асууя.
1. Монгол соѐл гэж юу вэ?
2. Монголын соѐл иргэншлийн аюулгүй байдал гэж юу вэ?
3. Монголын хойч ирээдүйдээ уламжлалт ѐс заншлаа өвлүүлэх тал дээр
дорвитой ямар арга хэмжээ авч байна вэ?
4. Уламжлалт ѐс заншлаа дээдлэн өвлүүлэх нь тусгаар тогтнолын баталгаа
болно гэдэгтээ санал нэгдэх үү?
Монгол улсын үндсэн хуулинд: “Монголын ард түмэн бид төрт ѐс, түүх соѐлынхоо
уламжлалыг нандигнан өвлөж” хөгжүүлэхийг нэгэн эрхэм зорилгоо болгоно хэмээн
тунхагласан байдаг. Иймээс олон зууныг өртөөлөн хөгжиж ирсэн эрхмийн эрхэм

2. дээд монгол төрийн ѐс, ѐслол, бэлгэдэл, хүндэтгэлийг өвлүүлэн уламжлах нь
зайлшгүй юм.
Судалгааны ажлын үндэслэл:
Өнөө цагт нийгмийн тогтолцооны шинэчлэлт нь Монгол улсын хөгжил
цэцэглэлтэд мэдэгдэхүйц өөрчлөлтийг бий болгож байгаа ч Монгол улсын
тусгаар тогтнолын баталгаа болох уламжлалт ѐс заншлаа дээдлэн хүндлэх нь
Монгол хүн бүрийн амин чухал асуудал болж байгаа билээ. Даяарчлал гэдгийг
хэтрүүлэн ойлгож, тухайн улс үндэстний өвөрмөц хэв ѐс, хэл соѐл, шашин шүтлэг
хэрэггүй болох мэт бодох хандлага хүүхэд, залууст бий болж байгааг одоо л
засахгүй бол оройтох аюултайг дээр дооргүй энгийн ард иргэд, эрдэмтэн мэргэд ч
ялгалгүй сайн бодох цаг болжээ.
Тиймээс Монголын хойч ирээдүй болох үр хүүхдүүддээ Монголын уламжлалт ѐс
заншлыг өвлүүлэн хадгалуулах, хүндэтгэн дээдлэх, амьдралын хэв маягт дадал
болгон хэвшүүлэх нэн шаардлагатай байна. Энэ нь судалгааны ажлын гол
үндэслэл болж байна.
Судалгааны ажлын ач холбогдол:
Дархан-Уул аймгийн ард иргэд маань өвгөд дээдсээс уламжилж ирсэн оюун
санааны баялагаа үнэт зүйл болгож хөгжих цаг иржээ.Тиймээс :
1. Дархан-Уул аймгийн нийт ард иргэд уламжлалт зан үйлийг ахуй амьдралдаа
дадал болгон хэвшүүлэхийн тулд тэдний сэтгэлгээнд өөрчлөлт оруулах
2. Монголын хойч ирээдүй болсон үр хүүхдүүддээ уламжлалт ѐс заншлыг
өвлүүлэх
3. Дархан-Уул аймагт “Зан заншлын өргөө” байгуулагдах санаачлагын үндсэн
дээр олон нийтэд сурталчлан таниулахад оршино.
Монгол соѐл
Монголын соѐл гэдэг бол байгалийн эрс тэс уур амьсгалд нүүддэллэн
оршиж амьдарсаар ирсэн нүүдэлчдийн соѐлын өв уламжлал болон түүнд
суурилагдсан суурин соѐл иргэншлийн хэв маяг гэж ерөнхийд нь тодорхойлж

3. болох юм. Эртнээс уламжилж ирсэн хэл бичиг, ахуйн онцлог, амьдралын хэв маяг,
урлагийн бүтээлүүд, ѐс заншил, харилцаа, байгальтайгаа зохицон амьдрах хүний
амьдралын бүхий л ухамсарт үйл ажиллагааны үр дүн нь үндэсний онцлогтой соѐл
юм.
Монголын соѐл иргэншлийн аюулгүй байдал
Монгол соѐл иргэншлийн аюулгүй байдал гэж монгол түмэн, монгол төр
оршин тогтнож, хөгжихийн үндэс болсон үндэсний хэл бичиг, түүх, соѐл, зан
заншил хадгалагдах, монгол хүн ард үүрд оршин амьдрах нөхцөл хангагдсан
байдлыг хэлнэ.
Монголын соѐл иргэншлийн аюулгүй байдлыг хангахад сөргөөр нөлөөлж буй хүчин
зүйлсэд:
1. Гадаад улс, хүчнүүдийн улс төр, эдийн засаг, нийгэм соѐлын бодлогын улмаас
монгол соѐл иргэншлийн өвөрмөц дүр төрх бүдгэрч бусдад уусч болох нөхцөл
бүрдэх
2. Бусад ард түмний соѐл иргэншлийг хэт дөвийлгөн хуулбарлах буюу зах зээлийн
эдийн засгийн болон орчин үеийн шинжлэх ухаан-техникийн дэвшлийн сөрөг үр
дагавараас сэргийлэх бодлого алдагдах зэрэг хүчин зүйлс нөлөөлж байна.
Тиймээс Монголын соѐл иргэншлийг алдагдуулахгүй байх арга зам нь:
1.Нүүдлийн соѐл иргэншлийнхээ язгуур шинжүүдийг бататган баяжуулж,
дэлгэрүүлэх идэвхтэй бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх. Аж ахуйн монгол
иргэншил, монгол төрт ѐс, эдийн болон оюуны соѐл, зан заншлынхаа үнэ цэнэтэй,
дэвшилттэй бүхнийг өвлөн авч, нийт хүн төрөлхтний соѐлын дээжистэй зүй
зохистойгоор хослуулан хөгжүүлэх шаардлагатай.
2.Ард түмнийхээ түүх, соѐлын өв уламжлал, сэтгэлгээ, зан заншил, эх орныхоо
байгалийг танин мэдэх нөхцөлийг бүрдүүлэх, эх орноороо бахархах, нэр төрийг нь
бүхнээс эрхэмлэх сэтгэлийг хүн бүрд, ялангуяа залуу үедээ төлөвшүүлэх,
Монголын түүх, шашин, соѐлын судалгаа, сургалт, сурталчилгааны ажлыг төрийн
байнгын анхааралд байлган дэмжих шаардлагатай.

4. Харин Монгол ѐс заншил нь гүн утга санаа, өвөрмөц сэтгэмж , намба төрх , үйл
ажиллагааны илэрхийлэл, уран тансаг уянга найргийн хослолоороо юутай ч
зүйрлэшгүй содон, баялаг агуулгатай юм.
Судалгааны ажлын арга зүй:
Монголын уламжлалт ѐс заншлыг хойч үедээ өвлүүлэх арга замыг
тодруулах үүднээс Дархан –Уул аймагт ажиллаж амьдарч буй 18-аас дээш насны
насанд хүрэгчид болон шилжилтийн насны 14-17 насны сурагчид, бага насны 7-9
насны хүүхдүүд хамрагдсан бөгөөд нийт 793 хүнээс санал асуулга авч дүн
шинжилгээ хийсэн болно.
Үүнд: Дархан –Уул аймгийн “ Оюуны ирээдүй цогцолбор” сургууль, “ 15-р сургууль”-
д суралцаж буй 7-9 насны нийт 252 хүүхдүүдээс авсан санал асуулгын дүнг
танилцуулъя.
Зураг-1. Уламжлалт ѐс заншлын талаархи мэдлэг
Нийт судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн 92% нь мэдэхгүй гэсэн хариултыг
өгсөн нь тэдний амьдрах орчин, амьдралын хэв маяг өөрчлөгдөж байгаатай
холбоотой ба эцэг эхийн зааж сургах байдал сул байгааг харуулж байна .

5. Зураг-2. Монгол зан заншлын талаар явуулдаг үйл ажиллагаа
Нийт судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн ихэнх нь ѐс заншлыг харуулсан баяр
тэмдэглэдэг, үлгэр домог ярьж өгдөг гэж хариулсан нь сургалтын орчинд багш
нарын зүгээс тодорхой үйл ажиллагаа явуулдаг нь харагдаж байна.
Зураг-3. Ёс заншилтай холбоотой эд зүйлс
Харин Монголын ѐс заншилтай холбоотой эд зүйлс байгаа юу гэсэн асуултад бүх
хүүхэд байгаа бүх зүйлсээ дугуйлсаныг харахад ихэнх айл өрхөд Монголын ѐс
заншилтай холботой эд зүйлс байгаа хэдий ч түүнийхээ утга учрыг үр хүүхдүүддээ

6. ойлгуулж, ухамсарлуулах тал дээр учир дутагдалтай байдаг нь Зураг-1 холбон
тайлбарлах үндэстэй юм.
Дархан-Уул аймгийн ХААИС-ийн Лицей сургууль,15-р сургуулийн 14-17 насны
нийт 283 сурагчдаас авсан санал асуулгын дүн танилцуулъя.
Зураг-1. Уламжлалт ѐс заншлын талаархи мэдлэг
Нийт санал асуулга өгсөн сурагчдын 75% нь мэднэ гэж хариулсан нь Монголын
уламжлалт ѐс заншлын талаар тодорхой ойлголт мэдлэгтэй гэдэг нь харагдаж
байна.Дархан-Уул аймагт зан заншлын өргөө байгуулагдвал гоѐ уу? гэсэн
асуултад 100% тийм гэж хариулсан нь Монголын түүх, өв соѐлоо илүү танин мэдэх
гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй байгаа нь харагдаж байна.

7. Зураг-2. Монгол зан заншлын талаар явуулдаг үйл ажиллагаа
Нийт судалгаанд хамрагдсан сурагчдын 257 хүүхэд нь хичээлээр тодорхой
ойлголтыг өгдөг гэж хариулсан нь багш нар энэ талаар тодорхой ойлголтуудыг л
өгч байгаа болохоос амьдралд нь хэвшил болгох тал дээр учир дутагдалтай
байна.
Дархан-Уул аймагт ажиллаж амьдарч буй 18-аас дээш насны 258 насанд
хүрэгчдээс авсан санал асуулгын дүнг танилцуулъя.
Зураг-1. Уламжлалт ѐс заншлыг үр хүүхэддээ сургадаг байдал

8. Нийт судалгаанд хамрагдсан насанд хүрэгчид Монголын ѐс заншлаас үр
хүүхэддээ зааж сургадаг гэж 88% хариулсан байна.Эндээс харахад эцэг эхчүүд
өв уламжлалаа зааж сургадаг хэдий ч тэдний амьдрах орчин уламжлалаа дагаж
мөрдөхөд зарим тал дээр учир дутагдалтай байна.
Зураг-2. Ёс заншилтай холбоотой ном уншуулдаг байдал.
Харин Монголын ѐс заншилтай холбоотой номыг үр хүүхэддээ авч уншуулдаг
уу?гэсэн асуултад нийт судалгаанд хамрагдсан хүмүүс бараг ойролцоо хариулсан
нь насанд хүрэгчид үр хүүхэддээ хандах хандлага боломжийн мэт харагдавч
цаашид танин мэдэх тал дээр нь илүү анхаарах нь зүйтэй гэж үзэж байна.

9. Зураг-3. Уламжлалт ѐс заншлыг үр хойчдоо өвлүүлэхийн ач холбогдлыг
үнэлсэн байдал
Харин судалгаанд хамрагдсан нийт хүмүүсийн 153 нь Монголын уламжлалт ѐс
заншлыг хойч үедээ өвлүүлэхийн ач холбогдол нь Монгол улсын тусгаар
тогтнолын баталгаа гэж хариулсан нь Монголын ирээдүй болсон үр хүүхдүүд
Монгол уламжлалаа хадгалж үлдэх нь дэлхий ертөнц дээр тусгаар тогтносон
Монгол улс мөнхөд оршин тогтнохын үндэс болох юм гэсэн санааг илэрхийлж
байна.
Зан заншлын өргөөнд байх зүйлсүүдээс нэрлэнэ үү?
- Эртний түүхэн олдвор
- Үндэстэн, ястануудын дээл хувцас
- Бурхан шүтээн
- Ёс заншил, өв соѐлыг харуулсан тоглоом
- Гар урлал
- Монгол гэр
- Эртний зан заншлын сургааиуд
- Эртний хаад болон хатдын таницуулга
- Эртний хаадын баримал гэх мэтийг дурьдсан байна.

10. Дүгнэлт
Судалгааны үр дүнгээс харахад Монголын ѐс заншил бол хүн бүрийн
эзэмших, амьдралдаа дагаж мөрдөх үнэт өв уламжлал гэдэг нь илэрхий байна.
1. Ахмад үеэ хүндлэх, дүү нараа асарч хамгаалах,уян зөөлөн, хүнлэг цагаан
сэтгэлтэй, Монгол хүн Монгол хүнээ хайрлаж, хүндэтгэн дээдэлдэг эгэл
журмын дээд нь өвөг дээдсээс уламжилсан монгол ѐс заншлаас урган гарч
байгаа юм.
2. Дархан-Уул аймагт хойч ирээдүйн үр хүүхдүүддээ уламжлалт өв соѐлыг
нандигнан өвлүүлэх нь тодорхой хичээлийн мэдлэгээр л олгогдож байгаа
боловч амьдралын хэв маягт хэвшил болгох тал дээр учир дутагдалтай
байна.
3. Түүнчлэн айл өрх бүрт Монголын уламжлалт ѐс заншлыг харуулсан эд
зүйлс байгаа хэдий ч түүний нарийн утга учрыг ойлгуулах нь чухал байна.
4. Дархан-Уул аймагт зан заншлын өргөөг яаралтай барьж байгуулах нь нийт
ард иргэдийг уламжлалт өв соѐлоо илүү танин мэдэхэд чухал ач
холбогдолтой юм.
5. Дэлхийн тавцанд Монголын соѐл иргэншлийн өвөрмөц онцлогийг харуулж,
цаашид хөгжүүлсэнээр тусгаар тогтнолын баталгаа болох нэг үндэс нь юм.
Шинэлэг санаа:
1.Нүүдлийн соѐл иргэншлийнхээ язгуур шинжүүдийг бататган баяжуулж,
дэлгэрүүлэх идэвхтэй бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх.
2. Аж ахуйн монгол иргэншил, монгол төрт ѐс, эдийн болон оюуны соѐл, зан
заншлынхаа үнэ цэнэтэй, дэвшилттэй бүхнийг өвлөн авч, нийт хүн төрөлхтний
соѐлын дээжистэй зүй зохистойгоор хослуулан хөгжүүлэх
3.Ард түмнийхээ түүх, соѐлын өв уламжлал, сэтгэлгээ, зан заншил, эх орныхоо
байгалийг танин мэдэх нөхцөлийг бүрдүүлэх, эх орноороо бахархах, нэр төрийг нь
бүхнээс эрхэмлэх сэтгэлийг хүн бүрд, ялангуяа залуу үедээ төлөвшүүлэх,
Монголын түүх, шашин, соѐлын судалгаа, сургалт, сурталчилгааны ажлыг төрийн
байнгын анхааралд байлган дэмжих

11. 4. Дархан-Уул аймагт сурагчдын дүрэмт хувцасанд Монголын хээ угалзаас
оруулан оѐх
5. Дархан-Уул аймгийн хэмжээнд сар Монголын уламжлалт ѐс заншлыг харуулсан
“ Аян” зохион байгуулах
6.Сурагчдын ихэнх цагаа өнгөрүүлж буй сургуулийн орчинг Монголын уламжлалт
ѐс заншлыг харуулсан байдлаар иж бүрэн тохижуулах
7. Өдөр тутмын амьдралын хэрэглээгээр нь дамжуулан өв соѐлоо уламжлуулах
8. Нүүдлийн соѐл иргэншлийн онцлогийг суурин соѐл иргэншилд баяжуулан
хөгжүүлж түгээн дэлгэрүүлэх
Ашигласан материал:
1.Түүхийн хүрээлэн.”Монгол төрийн үүсэл, ѐс ѐслол, бэлгэдэл, хүндэтгэл,
уламжлал”УБ 2006 он
2. Ч.Аръяасүрэн, Х.Нямбуу “ Монголын ѐс заншлын их тайлбар толь” УБ1992 он
3.ТНамжил. “ Монгол өрх гэрийн ѐс заншил,харилцаа, аялал жуулчлал” УБ2007 он
4. Ч.Аръяасүрэн, Х.Нямбуу “ Монголын ѐс заншлын дунд тайлбар толь” УБ1992 он
5.Х.Нямбуу. “ Хамгийн эрхэм ѐсон ” УБ 1991 он