1. Сэргээн санах үе шат
• Бид өмнөх хичээлээр монголын эртний улсууд болох:
- Хүннү /МЭӨ 209-МЭ93 он/
- Сяньби /МЭ I-III зуун/
- Нирун /330-555 он/
- Түрэг / 552-745 он/
- Уйгар /745-840 он/
-Кидан /901-1125 он/
улсуудын соѐлын хөгжлийн талаар үзсэн.

2. • Цэрэг захиргааны 10-тын зохион байгуулалттай байсан.
• Дуут сумыг хэрэглэдэг байсан.
 Бэлчээрийн
сонгодог аж ахуй.
 Зарим сурвалжид
Хүннүчүүд өөрсдийгөө
6 хошуу малтай
хэмээн үздэг байсан
мэдээ бий.
 Монгол угсааны
улсууд, Түрэг,
Уйгарчууд ч уртын дуу
дуулж, морин хуур
бусад хөгжмүүдийг
тоглодог байжээ.

3. хүннүгийн дурсгалууд
/ТӨВ АЙМАГ. БАТСҮМБЭР СУМ/
Түрэгийн дурсгал
• Тоньюкукын цогцолбор дурсгал • Культегиний хөшөө
/Төв аймаг Эрдэнэ сум/ /Архангай аймаг Хашаат сум/

4. Шинэ мэдлэг олгох хичээл
Сэдэв: Монголчуудын гарал угсаа,
нэрийдэл

5. Дэд сэдэв:
• Монголчуудын гарал угсаа
• Монгол нэрийдлийн тухай
Түлхүүр үг:
• Удам гарал
• Өвөг дээдэс
• Монгол нэр
Гарал угсаагаа
мэдэх аргууд
Ургийн бичиг,
Угсаатны хам
бичгийн ба
шинжүүдийн
археологийн
байдал
сурвалжууд

6. Нутаг
дэвсгэр
Монгол
Хэл угсаатны Удмын
яриа
хам сан төрх
шинжүүд
Аж ахуй,
соѐлын
онцлог

7. Монголчуудыг шар арьстай, шулуун хар үстэй, өргөн магнайтай
,товгор шанаатай, сормослог, онигор хонин бор нүдтэй, навтгар хамартай, өргөн
нүүртэй занхгар толгойтой, цээж ханхар, бэлхүүс нарийн, намхавтар биетэй
хүмүүс гэж тодорхойлжээ.
Дэд сэдэв: Монголчуудын гарал угсаа
Ер хүмүүн өөрийн уг язгуураан
эс мэдвээс
Ойд төөрсөн сармагчинтай адил
Өөрийн овгоо эс мэдвээс
Оюугаар хийсэн луутай адил
“Шар тууж”
Хүннү /МЭӨ 209-МЭ 93он/
Сяньби /МЭI-III зуун/
Нирун /МЭ 330-555 он/

8. Монгол
Түрэг
Хүннүгийн
гарал
Славян
Хятад
Монголын нэрт эрдэмтэн
Г.Сүхбаатар Хүннүгийн угсаа
гарвалыг хэл, зан заншил, эдийн
болон оюуны соѐлын тал бүрээс нь
нухацтай иж бүрэн нягтлан судалсны
үр дүнд Хүннү нь Монголчуудын өвөг
дээдэс болохыг үндсэндээ нотолсон
байна.
•

9. Хүннү Сяньб Нирун Түрэг Уйгар Кидан
• Монгол и • Монгол
• Монгол
• Монгол • ? • ?
 Ýíý òóõàé Ðàøèä-Àääèíû “Ñóäðûí ч óóëãàí”-ä òýìäýãëýñíýýð б о л
îëîí çóóí æèëèéí ºìíº ìîíãîë îâîã àéìãóóä, ò¿ðýãч ¿¿äýä öîõèãäîí
õ¿í àìûí îëîíõè íü àëàãäàæ, çºâõºí õèÿí, íóêóñ õýìýýõ õî¸ðõîí îâîã
àéìãèéí öººí õ¿ì¿¿ñ ¿ëäýæ íóòàã îðíîîñîî ä¿ðâýí çàéëж Ýðã¿íý-г үí
õýìýýõ ýðãýí òîéðîí óóë õàä, îé ìîäîîð õ¿ðýýëýãäñýí ãàäíààñ çºâõºí
ãàíöõàí äàâч óó çºðºã çàìààð íýâòðýí îðîõ áºãë¿¿ ãàçàð îч èæ òýíäýý
400 ãààä æèë àìüäðàí ñóóæýý.

10.  Эр г үн э -г үн д о ч с о н мо н г о л ч у у д ын óäàì óãñàà ºíºðæèí îëøèðñîí
óч èð ãàçàð íóòãàà òýëæ ºðãºòãºõ øààðäëàãà áèé áîëæ, Ýðã¿íý-г үí õýìýýõ
íóòãààñàà VIII-X çóóíû ¿åä Áºðòý-ч о íî, Ãîî ìàðàë òýðã¿¿òýé îâîã àéìãóóä
óâàí öóâàí í¿¿äýëëýí ãàðч , ýðòíèé óóãóóë íóòàã б о л о х Îíîí, Õýðëýí,
Òóóë ãóðâàí ãîëûí ýõýí Áóðõàí Õàëäóíä öóãëàðàí Ẻãíºðч , óã íóòãèéí
Мîíãîë àéìãóóäòàé íèéëýëäýí ñóóðüøèõ áîëñîí íü ÿâààíäàà Мîíãîë
óãñààíû àéìãóóäûí ц өм íü áîëæýý.
 Òèéìýýñ “Ìîíãîëûí íóóö òîâч îîí”-ä: “Чèíãèñ õààíû ÿçãóóð,
äýýä òýíãýðýýñ çàÿàò òºðñºí Áºðòý-ч о íî, ãýðãèé Ãîîìàðàëûí õàìò òýíãèñ äàëàéã
ãàòëàæ èðýýä Áóðõàí Õàëäóí óóëàíä íóòàãëàæ” àìüäðàõ áîëæýý ãýæ òýìäýãëýñýí
áàéäàã.
Умард Алтай
Солонгос хэл
хэл
Монгол хэл
Алтай язгуурын Дорнод Алтай
хэл хэл
Манж хэл
Өрнөд Алтай
Түрэг хэл
хэл
 Монгол угсаатан бол түүхэн хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон бие
даасан үндэстэн юм.
 Монгол нутаг бол Монгол угсаатан үүсч бүрэлдсэн өлгий нутаг юм.

11. Дэд сэдэв: Монгол нэрийдлийн тухай
• Ìîíãîë íóòàãò îäîîãîîñ 800 çóóí ìÿíãààä æèëèéí òýðòýý э р òíèé õ¿ì¿¿ñ
àìüäàðч ýõýëñýí áºãººä áèäíèé ºâºã äýýäýñ 2200 ãàðóé æèëèéí ºìíº òºð
óëñàà áàéãóóëàí ìàíäóóëæ áàéñíûã ò¿¿õ ñóäàðò òýìäýãëýñýýð èðñýí
байна.
• Åð íü àëèâàà óд а м у г с а а өөр íýãíèéõýý íýðèéí äîð íýãäýæ, ÿìàð íýãýí
õóãàöààíä òîäîðõîé íýãýí íóòàãò øèíý îâîã àéìàã áîëæ á¿ðýëäýí òîãòîõ
õºãæëèéí ÿâöàä èõýâч ëýí ººðñ人 ºãñºí áóþó õºðø óëñ íü òýäíèéã
íýðëýñýí íýðòýé áîëс о н áа й д а г .
• Ìîíãîë õýìýýõ íýð, àÿëãóó íü Õÿòàäûí Òàí /618-907/ óëñûí ¿åýñ ýõýëæ,
Ìýí-ó, Ìýí-âà, Ìýí-ãó, Ìûíãâà, Ìàíã-ãó, Ìîíã, Ìîíãîë ãýõ çýðãýýð òýìäýãëýæ
èðñíèéã ¿çýõýä ýíý ¿åä “Мîíãîë” ãýäýã íýðèéäýë áàéñàí íü èëýðõèé áàéд а г .
• “Ñóäðûí ÷óóëãàí” х э мэ э х с у р в а л жи д Ìîíãîë õýìýýãäýõ àéìàã íü
Ýðã¿íý-Г үíãýýñ ãàðч èðýõäýý “Ìîí” íýðòýé ãîë àéìàã íü óðò çàìûã òóóëàí
ÿâñààð Îíîíãèéí ýõýíä èðæ, íýãýí æèæèã ñàëàà ãîëûí îðч ìîîð íóòàãëàæ
áàéñàí òóõàé òýìäýãëýñýí íü ìîíãîëч óóäûí ãàðàë ¿¿ñýë, ìîíãîë íýðèéí
òàëààð òàéëáàðëàñàí íü ¿íý öýíýòýé áàðèìò áèëýý.

12. Их Монгол уул, Монгол элс
• Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын төвөөс зүүн тийш 36 км-т Батхаан уулын
өвөрт оршдог Их монгол элсний зүүн урд төгсгөл бөгөөд элсэн манхан дээр
гарахад сонин дуу чимээ гардаг байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий газар юм.
Өвөрхангай
аймгийн Бүрд сумаас 35 км-т, Булган аймгийн Гурван булаг, Өвөрхангай
аймгийн Бүрд сумын зааг нутагт Хөгнөхаан уулын бэлээр Жаргалант, Тарна
голийн зүүн эргийн дагуу 60 км газар сунаж тогтон, манханжсан, молцог хэв
шинжийн элс салхи, усны гаралтай, өвслөг, сөөглөг ургамалтай үзэсгэлэнт
нутаг юм. Өвөрхангай аймгийн тусгай хамгаалалттай 14200 га-г хамарсан
бургас арцаар битүү хүрээлэгдсэн элсэн манхан болно. Энэ үзэсгэлэнт
газарт түшиглэсэн хэд хэдэн жуулчны бааз бий.

13. Дүгнэлт
Бид ямар он
• МЭӨ III зуунаас МЭ IХ зуун
цагаар аялсан
бэ ? • Цаашилбал Х зуун
Бид ямар газар • Гурван голын сав
нутгаар аялсан бэ ? • Эргүнэ-гүн
Бид энэ түүхийг
үзсэнээр ямар
хүмүүстэй танилцсан
• Монголчууд
бэ?
Бид ямар түүхэн • Монголын нууц товчоо
сурвалжтай • Судрын чуулган
танилцсан бэ ? • Эргүнэ-гүнгийн домог
Бид ямар түүхэн • Уугуул нутгаа эрхэмлэх
сургамж авсан • Үндэс язгуураа дээдлэх
бэ ? • Удам угсаагаа хадгалах
Гэрийн даалгавар
• “ADMON” компаний сурах бичгийн 65-67 хуудасны асуулт даалгаваруудыг
хийж гүйцэтгэх
• “Өнгөт хэвлэл” компаний сурах бичгийн 42-44 хуудсыг уншиж судлах
• Дараах түлхүүр үгнүүдэд тайлбар хийгээрэй
- Удам гарал
- Өвөг дээдэс
- Монгол нэр
• “Хүннүчүүд Монголчуудын өвөг дээдэс болох нь” эссе бичих

14. Сэдэвтэй холбоотой асуултууд
1. “Монголын нууц товчоо” ургийн бичиг мөн үү ?
2. Монголчууд гэж ямар хүмүүсийг хэлэх вэ ?
3. Хүннүчүүд Монголчуудын өвөг дээдэс мөн үү ?
4. Түрэг улсын үед Монголчууд хаана байсан бэ ?
5. Монгол хэл хаанаас гаралтай вэ ?
6. Монгол нутаг Монгол угсаатны өлгий нутаг мөн үү ?
7. Аливаа улсын нэр яаж үүсдэг вэ ?
8. Монгол гэсэн нэр хэдийнээс түүхэнд тэмдэглэгдэх болсон бэ ?
9. Монгол нэрийн тухай ямар үзэл, таамаглалууд байдаг вэ ?
10. Монгол улсад Монгол нэртэй уул ус байдаг уу ?
Хариулт
1. “Монголын нууц товчоо” нь нэг талаар түүхэн сурвалж боловч нөгөө
талаар Бөртэ-Чоноос Чингис хаан, Өгөөдэй зэрэг Монголын алтан ургийн
хаадын ургийн бичиг гэж үзэж болох юм.
2. Монголчуудыг шар арьстай, шулуун хар үстэй, өргөн магнайтай, товгор
шанаатай, сормослог, онигор хонин бор нүдтэй, навтгар хамартай,
өргөн нүүртэй занхгар толгойтой, цээж ханхар, бэлхүүс нарийн,
намхавтар биетэй хүмүүс гэж тодорхойлжээ.
3. Хүннүчүүдийн угсаа гарвалын талаар эрдэмтэн судлаачид Монгол,
Түрэг, Славян, Хятад гэх зэргээр үздэг боловч Монголын нэрт эрдэмтэн
Г.Сүхбаатар Хүннүгийн угсаа гарвалыг хэл, зан заншил, эдийн болон
оюуны соѐлын тал бүрээс нь нухацтай иж бүрэн нягтлан судалсны үр
дүнд Хүннү нь Монголчуудын өвөг дээдэс болохыг үндсэндээ нотолсон
байна.
4. Нирун улс мөхөхөд уугуул Монголчуудын нэг хэсэг нь гурван голын эхэнд
шахагдан суурьшиж, нөгөө хэсэг нь Эргүнэ-гүн рүү явжээ хэмээн түүхэн
сурвалжуудад дурьджээ.

15. 5. Монгол хэл нь Алтай язгуурын хэлний Дорнод Алтайн хэлэнд багтдаг.
Мөн Дорнод Алтайн хэлэнд Манж хэл багтдаг байна.
6. Монгол угсаатан бол түүхэн хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон бие
даасан үндэстэн бөгөөд Монгол нутаг бол Монгол угсаатан үүсч
бүрэлдсэн өлгий нутаг юм.
7. Åð íü àëèâàà óд а м у г с а а өөр íýãíèéõýý íýðèéí äîð íýãäýæ, ÿìàð
íýãýí õóãàöààíä òîäîðõîé íýãýí íóòàãò øèíý îâîã àéìàã áîëæ á¿ðýëäýí
òîãòîõ õºãæëèéí ÿâöàä èõýâч ëýí ººðñ人 ºãñºí áóþó õºðø óëñ íü
òýäíèéã íýðëýñýí íýðòýé áîëс о н áа й д а г .
8. Ìîíãîë õýìýýõ íýð, àÿëãóó íü Õÿòàäûí Òàí /618-907/ óëñûí ¿åýñ ýõýëæ,
Ìýí-ó, Ìýí-âà, Ìýí-ãó, Ìûíãâà, Ìàíã-ãó, Ìîíã, Ìîíãîë ãýõ çýðãýýð
òýìäýãëýæ èðñíèéã ¿çýõýä ýíý ¿åä “Мîíãîë” ãýäýã íýðèéäýë áàéñàí íü
èëýðõèé áàéд а г .
9. Монгол нэрийн үүслийн талаар эрдэмтэд:
- Монгол нутагт байсан язгуур Монгол аймгийн нэрнээс үүссэн
- газар усны нэрнээс үүссэн
- эртний овог, аймгийн үндэслэгч, толгойлогчийн нэрнээс үүссэн гэх мэт
нийгэм, түүхийн олон талт үзэгдэлтэй холбон тайлбарладаг.
10. Монгол оронд Монгол уул, Монгол элс нэртэй газар хэд хэд байдаг.
Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын төвөөс зүүн тийш 36 км-т Батхаан
уулын өвөрт оршдог Их монгол элсний зүүн урд төгсгөл бөгөөд элсэн
манхан дээр гарахад сонин дуу чимээ гардаг байгалийн өвөрмөц тогтоц
бүхий газар юм.