1. Монголчуудын
бичгийн соѐл,түүх
МУИС-МТС КОМПЬЮТЕРИЙН СҮЛЖЭЭ-1
П.ТЭМҮҮЖИН

2. Хөх түрэгийн бичиг буюу
Руни бичиг
МЭӨ 3-р зуунд монголд эртний нүүдэлчин овог аймаг болох Хүннү, Дунху нар
амьдарч байсан бөгөөд , Хүннү нар бичиг үсэгтэй байсан нь түүхийн баримт
бичгээс нотлогдсон ажээ. Энэ бичиг нь МЭ 500-гаад оны үед монголын газар
нутаг дээр амьдарч байсан жужанаар дамжин Түрэг үндэстэнд уламжлан очсон
байж болох Руни бичиг гэж судлаачид үздэг байна. Төв аймгийн Баян суманд
орших Түрэгийн хаан улсын зөвлөх байсан гэх мэргэн Тоньюкукын хөшөөг
Руни
бичгээр
бичин
үлдээжээ.
Гэрэлт хөшөөний бичээсэнд Тоньюкук өөрөө Нанхиадын эрхэнд хүмүүжсэ
н, түүний
мөрөөдөл
нь
тусгаар Түрэг
улс хаантай
болоход
байсан бөгөөд удалгүй хаантай болсон ч эргээд Нанхиадын эрхшээлд орсон,
аливаа зүйлийг хийхэд хатан зориг, баатарлаг үйлс хэрэгтэй зэргдурдсан байдаг
ажээ.

4. Кидан бичиг
10-р зуунд Монголчуудтай угсаа гарал нэгтэй нүүдэлчин ард түмэн байсан Киданчууд
өөрсдийн эзэнт гүрнийг байгуулжээ. Киданд 2 төрлийн бичиг үсэг байсан ба Хятадын
дүрс үсэгт үндэслэсэн их бичиг ба уйгар үсэгт үндэслэсэн бага бичигний аль алийг нь
хэрэглэж байв.
Энэ 2 төрлийн бичиг нь уран зохиолын хөгжилд их түлхэц болсон ба бичихээс гадна
судар орчуулах, шүлэг зохиох зэрэг нь өргөн хүрээнд явагдаж байсан бөгөөд мөн өдрийн
тэмдэглэл болон аян замын тэмдэглэлийг бичиж ном хийж хөрш орнуудтайгаа ч
солилцдог байсан байна.

5. Монгол бичиг

XIII зуунд Чингис хаан Монголын олон тархай бутархай
аймгуудыг нэгтгэж их монгол улсыг байгуулсан нь монгол хэл,
монгол бичиг үсгийн хөгжих гол үндэс болжээ.
1205 онд Чингис хаан Найманы Таян хааны бичгийн сайд
Тататунгааг олзлон авснаар уйгар монгол бичгийг авч
хэрэглэсэн гэж олон бичиг баримтад дурдсан байдаг боловч
зарим эрдэмтэд XIII зууны монгол бичгийн хэл хэдийн бүрэн
боловсорсон зөв бичих зүйтэй хэл байсныг нотолж, монгол
бичгийг монголын эзэнт гүрэн байгуулагдахаас олон зууны
тэртээ монгол нутагт улс гүрнээ байгуулж байсан монгол
аймгууд хэрэглэж ирсэн гэжээ.

7. Согд бичиг
Монголчууд согд, сири, армай гаралтай уйгар бичгийг
800-1100 оны хооронд хэрэглэж эхэлсэн байж болох ба
Чингис хаан болон түүнийг залгамжлагчид энэ нандин
өвийг өвлөн авч цааш нь улам хөгжүүлжээ.
Согд бичгийг зүүн гар тийш нь эргүүлэн харвал монгол
бичгийн дүрстэй маш төстэй харагдаж байгаа нь уйгар
бичиг болон монгол бичиг энэ бичгээс гаралтайг илтгэж
болохуй .

9. Армай бичиг

10. Хуучин уйгар бичиг

11. Чингис хааны чулууны
бичиг
Монголын уран бичлэгийн калиграфийн монгол бичгээр бичиж
үлдээсэн хамгийн эртний дурсгалын нэг нь Чингис хааны чулууны
бичээс юм. Энэхүү гэрэлт хөшөөг 1818 онд судлаач Г.И.Спасский
Хархираа голын хавиас анх олсноо мэдээлж, дараа нь уг хөшөөг
1832 онд Петербург хотод аваачжээ.

12. Хадан дээр: “Чинггис хан-и сартагул иргэн дагулижу багужу
хамиг монггол улус-ун арад-и буга сочигай хуригсан-дур Есүнггэ
ононодур-ун гурбан загуда гучин табун алда-дур онтудалу-га”
“Чингис хааныг Сартуул иргэдийг дайлан мордож байхдаа хамаг
монгол улсын ардыг Буга сочухайд хурсанд Есүхэй 335 алдыг
онолоо” гэж бичсэн ажээ.
Эрдэмтдийн тооцоогоор энэ дурсгал нь 1220-1225 оны хооронд
бичигдсэн бөгөөд тэр үеийн монголын сур харваачийн ур чадвар,
амжилтыг мэдээлж, 1 алдыг тэр үеийн монголын дундаж
эрчүүдийн алдалсан гарыг хэмжээгээр 160 см гэж үзвэл,
ойролцоогоор 536 метр харважээ гэж үзжээ.

13. Монголын нууц товчоо
Монголын нууц товчоог Чингис хааныг нас барсны дараа 1227 оны үед Өгөөдэй
хааны даалгавраар бичигдсэн гэж үздэг бөгөөд монгол бичгээр бичсэн эх нь
олдоогүй. Xанз үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэж, хятад орчуулгыг хадсан 1410
оны үед барлаж хэвлэсэн

14. Алтан товч
“Алтан товч” -ыг 1651 онд XVII зууны эхэн үеийн түүхч лам Лувсанданзан
зохиожээ. Энэ номонд Чингис хаанаас Лигдэн хааны хүртэлx XIII-XVIII зууны
үеийн Монголын түүхийг бичсэн байдаг бөгөөд “Монголын нууц товчоо”-ны
монгол үсгээр үйлдэгдсэн нэг эх нь гэж тооцогддог.

15. Гүюг хааны тамга
Их Монгол улсын Гүюг хаан 1246 оны 11 сарын 4-нд Ромын пап Инносонд
илгээсэн албан бичгээ перс хэлдээр бичиж харин монгол бичгээр бичсэн тамга
даран явуулжээ. Энэ захидалдаа Гүюг хаан Ромын папын өөрийнхөө шашинд
оруулах гэсэн хүслийг ойлгохгүй байгаа болоод эзэлж авсан Мажарын нутгаас
явахгүй, мөн папыг биеэрээ ирж хаанд өөрт нь хүндэтгэл үзүүлэхээс нааш хоѐр
улсын хооронд эв найрамдалтай харьцаа тогтоно гэдэгт эргэлзэж байгаагаа
бичжээ.

16. Илхаадын зоосон дээрх монгол бичээс
Ил хаан улсын үед хаан төр барьсан 17 хааны 12 нь зоосон мөнгөө
монгол бичигтэй гаргаж байсан нь батлагджээ. Энэ зоосны
бичгийг Бадарчийн Нямаа гуай тайлан уншиж Монгол улсын өнө
эртний түүх соѐлын нандин дурсгал хадгалж хамгаалахад зохих
хувь нэмэрээ оруулжээ. Доорхи зоосон дээр “ХАГААН НУ
НЭРЭБЭРАРГУН НУДЭЛЭТГЭЛҮЛИСЭН АРИГУ ” шинэ хэллэгт
буулгавал “Хааны нэрээр Аргуны дэлдүүлсэн ариун” гэж бичсэн
ба зоосны дээд хэсэгт хөндлөнгөөр “АЛТАН” гэж бичсэн байх ба
“Л” үсгийн гэзгийг гээгдүүлсэн алдаа гаргажээ.

17. Дөрвөлжин бичиг
Дөрвөлжин бичиг нь Хубилай (1215-1294) хааны зарлигаар төвдийн Пагва лам
Лодойжалцан 1269 онд зохиосон бичиг юм. Дөрвөлжин бичиг хэлбэр дүрсийн
хувьд төвд үсэгт, зурлага бичлэгийн хувьд монгол бичигт тулгуурлан зохиосон
үет
үсэг
болно.
Эл бичигт монголчуудын соѐлын хэрэгцээнд, тухайлбал монголын их Юань
гүрний хэмжээнд албан ѐсны төрийн бичиг болж 100 гаруй жил буюу Хубилай
хааны байгуулсан их Юань гүрнийг мөхтөл (1368) хэрэглэгдэж байжээ.
Дөрвөлжин үсгээр Юань улсын бүх албан хэргийг хөтлөхийн зэрэгцээ нийт
монголчуудын дунд түгээн дэлгэрүүлэх талаар Хубилай хаан өөрийн биеэр
ихээхэн зүтгэл, хүч чармайлт тавьж байсан хэрнээ монгол туургатнуудын дунд
түгээмэл
дэлгэрч
чадсангүй.
Тэгэвч дөрвөлжин бичиг Монголчуудын нэгэн үеийн түүх, соѐлын хэрэгцээнд
үйлчилсэн өвөрмөц нэгэн үсэг бичиг мөн тул монгол үндэстний бахархал,
монгол туургатны соѐлын нэгэн нандин өв юм.