υλικο

1. Δεν έχω γράψειποιήματα
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου
Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου
Δεν έχω γράψειποιήματα
δεν έχω γράψειποιήματα
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω
Α. Γραμματολογική τοποθέτηση του έργου
Το ποίημα ανήκει στη συλλογή «Τα φάσματα ή Η χαρά στον άλλο δρόμο» (1958). Στον διαζευκτικά
εκφερόμενο τίτλο της συλλογής η λέξη φάσμα αντιδιαστέλλεται τοπικά με το δεύτερο μέλος, ενώ
σημασιολογικά λένε το ίδιο πράγμα: Τα φάσματα (εδώ), η χαρά στον άλλο δρόμο. Επομένως, εδώ τα
είδωλα, αυτό που παράγει φόβο (τα φάσματα ή φαντάσματα), ενώ στον άλλο δρόμο -μακριά από μας
πάντως- βρίσκεται η χαρά· στο δικό μας δρόμο βρίσκεται η φρίκη, ο πόνος και ο θάνατος.
Β. Ο τίτλος του ποιήματος
Η λέξη στρατιώτης του τίτλου απαντά στη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή του Σαχτούρη 7 φορές,
ενώ η λέξη ποιητής 11 φορές. Εδώ οι έννοιες χάνουν ή αφήνουν κάτι από το παραδοσιακό τους
περιεχόμενο και δίνουν κάτι άλλο: ένα νέο είδος ποιητή, ένα νέο είδος στρατιώτη, τελικά έναν νέο
ρόλο.
Γ. Η ποιητική του Μίλτου Σαχτούρη
Η ποίηση στην πιο λαϊκή της εκδοχή και ιδίως ως την εποχή του Μεσοπολέμου, εποχή που
ανδρώνεται αλλά και διαμορφώνεται ποιητικά ο Σαχτούρης, θεωρείται μια ευχάριστη απασχόληση,
χόμπι, από την πλευρά του ποιητή, και από την πλευρά του αναγνώστη μια επιδόρπια απόλαυση
Ο στρατιώτης ποιητής
ΜΜΙΙΛΛΤΤΟΟΣΣ ΣΣΑΑΧΧΤΤΟΟΥΥΡΡΗΗΣΣ

2. Το ποίημα δομείται σε 4 επίπεδα:
Α': περιλαμβάνει τον 1ο στίχο,
Β': » τους στίχους 2-9,
Γ': » τους στίχους 10-11
Δ': » τους στίχους 12-14.
Η δομική ανάλυση του ποιήματος
βασίζεται στην εναλλαγή αρνήσεων
και καταφάσεων.
κοντά στις τόσες άλλες. Κύριο χαρακτηριστικό της τα κοσμητικά επίθετα, οι ωραίες παρομοιώσεις
και τα άλλα γλυκερά.
Ο Σαχτούρης, ωστόσο, καθιερώνει στην ποίησή του 3 βασικές αρχές:
 Τη συγκεκριμένη και άρα περιορισμένη ποιητική λειτουργία,
 Το χαμήλωμα του ποιητικού τόνου,
 Τη χρήση ενός λιτού και καθημερινού λεξιλογίου.
Έτσι, η ποίηση από επιδόρπια και άνετη ευχαρίστηση γίνεται επώδυνη κοινωνική ανθρωπιστική
πράξη. Και για τούτο καίρια πολιτική. Η ποιητική αυτή, τελικά, είναι η εκβλάστηση της γνωστής πια
επιθυμίας του Σεφέρη: «Δε θέλω τίποτα άλλο παρά να μιλήσω απλά». Και είναι οι ποιητές της
λεγόμενης Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς αυτοί που φτάνουν στα άκρα την ποιητική υποθήκη του
Σεφέρη. Οι λόγοι, βέβαια, εύκολα ανιχνεύονται στις εμπειρίες τους, προσωπικές και κοινές, που
επιβάλλουν τη ρεαλιστική στάση απέναντι στα πράγματα και στην ανάγκη να εκφραστούν
κατανοητά για τους συνανθρώπους τους, καθώς μάλιστα είναι στις επιδιώξεις τους, αφού δέχονται τη
στράτευση της τέχνης.
Ειδικότερα, η ποίηση του Σαχτούρη, στο υπό εξέταση ποίημα:
 Φαίνεται να είναι βιωματική και μερικές φορές αυτοβιογραφική,
 Το κλίμα της είναι εφιαλτικά βαρύ,
 Ως προς το λεξιλόγιο χρησιμοποιείται αυτό της καθημερινής ομιλίας· λείπουν τα
επίθετα και οι σύνδεσμοι και οι προτάσεις παρατίθενται «ξερά»,
 Από την πλευρά των εκφραστικών μέσων παρατηρείται ακραία λιτότητα:
χρησιμοποιούνται μόνο η επανάληψη και ο κύκλος. Πάντως οι επαναλήψεις
φαίνεται να εξυπηρετούν και μια αίσθηση ρυθμού που διακρίνει το ποίημα, κάτι
που θεωρεί βασικό και επιδιώκει ο Σαχτούρης,
 Υπάρχει μια υπερρεαλιστική χροιά και πλήρης αστιξία.
Δ. Η δομή του ποιήματος
Ε. Ερμηνευτική προσέγγιση
Α' επίπεδο:
Δεν έχω γράψει ποιήματα
Ο ποιητής προοιμιακά κάνει μια ομολογία-κατάθεση, με αποφατική (αρνητική) διατύπωση. Τονίζει
τι δεν έχει κάνει. Το γιατί το αφήνει ή το υπονοεί με τους επόμενους στίχους κι έτσι υπερβαίνει το
νόμο της λογικής ΑΙΤΙΟ  ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ, προβάλλοντας πρώτα το αποτέλεσμα.

3. Έτσι, εγείρεται το ενδιαφέρον του αναγνώστη, μια και το αίσθημα έκπληξης που πηγάζει από την
αφοπλιστική όσο και απρόσμενη ομολογία του ποιητή συνιστά το δομικό υλικό αυτού του Α'
επιπέδου.
Β' επίπεδο:
μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου
Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο
πέρασε η ζωή μου
Εδώ διαγράφεται το πλαίσιο και το κλίμα μέσα στο οποίο κινήθηκε η ζωή του ποιητή. Τα γεγονότα,
τα βιώματα και όλες οι φριχτές εμπειρίες δίνονται επιγραμματικά και αποτελούν κατά κάποιο τρόπο
μια προσπάθεια αυτοβιογραφίας. Η εποχή και ο τόπος όλης της ποιητικής συλλογής απ' όπου
ανθολογείται το ποίημα είναι γεμάτη νύχτα, φόβο, φρίκη και θάνατο. Σ' ένα ποίημα η εποχή
χαρακτηρίζεται «δύσκολα χρόνια», σε άλλο «δύσκολοι καιροί» και σ' ένα τρίτο στυγεροί καιροί. Ο
ποιητής ζει τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής Κατοχής, τον εμφύλιο πόλεμο που χώρισε την
Ελλάδα σε δύο στρατόπεδα, καθώς και τις διώξεις της πρώτης μετεμφυλιακής περιόδου. Ένας
παρατεταμένος εφιάλτης για τη χώρα όπου ο θάνατος παραμόνευε σε κάθε βήμα. Εκτελέσεις,
δολοφονίες, θάνατοι από την πείνα και τις κακουχίες, θάνατοι στο πεδίο μάχης.
Πρόκειται για ποίηση που αντανακλά το κατεσκαμμένο τοπίο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και των
κατοπινών γεγονότων του Εμφυλίου. Φορείς των βιωμάτων και συναισθημάτων του ποιητή είναι
κατά πρώτο λόγο τα δύο ρήματα «έτρεμα» «ανατρίχιαζα» και κατά δεύτερο τα ουσιαστικά
«κρότους» και φόβο». Παρατηρώντας προσεκτικότερα τους στίχους 2-3 και συγκρίνοντάς τους με
τους 7-8, βλέπουμε να τους συνδέει μια λογική όσο και ψυχολογική σχέση. Το δίστιχο 2-3 εκφράζει
η τουλάχιστον αντιπροσωπεύει ως ένα βαθμό την εξωτερική πραγματικότητα -με φανερές τις
ιστορικές συντεταγμένες της- και λειτουργεί σαν ένα εξωτερικό ερέθισμα που αντανακλάται στο
εσώτερο εγώ του ποιητή με τους στίχους 7-8. Έτσι, ένα εξωτερικό γεγονός μορφοποιείται,
μεταλλάσσεται σε ένα άλλο στάδιο στο εσωτερικό, υποκειμενικό αίσθημα του φόβου. Η ζωή του
Σαχτούρη πέρασε μέσα σε κρότους, μέσα σ’ ένα πολεμικό πανδαιμόνιο εκρήξεων, πυροβολισμών,
κραυγών και θρήνων. Η ποιητική του παραγωγή, επομένως, δεν μπορεί να εξετάζεται ως φιλολογική
ενασχόληση ενός ανθρώπου που ζει και δημιουργεί σε μια ειρηνική περίοδο. Η ποιητική του
παραγωγή συνίσταται στην αποτύπωση του πόνου και της απελπισίας ενός ανθρώπου που δεν έχει τη
δυνατότητα να ζήσει, όπως θα το επιθυμούσε κι όπως θα έπρεπε. Οι λέξεις «την μια ημέρα ... την
άλλην ...» εκφράζουν το συνεχές της μαρτυρικής εμπειρίας. Η ζωή του Σαχτούρη περνά έτσι μέσα
στο φόβο, μέσα σε μια κατάσταση ισχυρού φόβου που παρέλυε κάθε δημιουργική διάθεση και κάθε
πιθανότητα αισιοδοξίας κι ελπίδας. Ο ποιητής αντικρίζει παντού τη σκληρότητα, τη μοχθηρία των
ανθρώπων και το μίσος που τους ωθούσε να σκοτώνουν ο ένας τον άλλον.Ο ποιητής τρέμει από φόβο
για τη ζωή του και ανατριχιάζει μπροστά στη σκληρότητα με την οποία γίνονταν οι δολοφονίες των
συνανθρώπων του.

4. Γ' επίπεδο:
Δεν έχω γράψει ποιήματα
δεν έχω γράψει ποιήματα
Στο επίπεδο αυτό επαναλαμβάνεται ο πρώτος στίχος του ποιήματος και μάλιστα σε δύο στίχους. Η
έμφαση που δίνεται με την επανάληψη είναι το κύριο γνώρισμα αυτού του επιπέδου, ενώ
λειτουργικά έχει τη θέση του συμπεράσματος και της συνέπειας του Β' επιπέδου. Το δίστιχο 10-11
ηχεί σαν κραυγή διαμαρτυρίας, σαν καταγγελία.
Δ' επίπεδο:
μόνο σταυρούς
σε μνήματα
καρφώνω
Δύσκολο να ειπωθεί αν η αιτία για την άρνηση της ποιητικής του ιδιότητας είναι το τελευταίο
τρίστιχο του ποιήματος, η οποία έτσι κι αλλιώς ηχεί παράξενα, καθώς γίνεται μέσα σ' ένα ποίημα.
Αξιοπρόσεκτο στοιχείο στο επίπεδο αυτό είναι ο χρόνος του ρήματος «καρφώνω» (ενεστώτας), που
έρχεται σε αντίθεση με τον αντίστοιχο παρελθοντικό των προηγούμενων ρημάτων. Ο ποιητής,
επειδή ήθελε φανερά να αντιπαραβάλλει το «καρφώνω» με τον «δεν έχω γράψει ποιήματα», το
τοποθέτησε τελευταίο σαν μια απάντηση σε όλα τα παραπάνω. Ταυτόχρονα, η θέση του «καρφώνω»
εξυπηρετεί και την αντιπαράθεση των ουσιαστικών «σταυρούς» και «ποιήματα», που ενισχύεται από
την παρουσία του «μόνο».
Υπό αυτές τις συνθήκες η δήλωση του ποιητή πως δεν έχει γράψει ποιήματα, που επαναλαμβάνεται
τρεις φορές, γίνεται απόλυτα κατανοητή. Ο Σαχτούρης, λοιπόν, δεν έχει γράψει ποιήματα, το μόνο
που έκανε με τις ποιητικές του συνθέσεις ήταν να καρφώνει σταυρούς σε μνήματα.
Κάρφωσε με τις λέξεις του σταυρούς στα μνήματα όλων εκείνων των ανθρώπων που πέθαναν ή
σκοτώθηκαν στα χρόνια των πολέμων, στα μνήματα των ονείρων που είχε για τη ζωή του και τα είδε
να ματαιώνονται ένα προς ένα, στα μνήματα των ελπίδων που είχε για το μέλλον της πατρίδας του,
μα διαψεύστηκαν.
Ο Σαχτούρης δεν αντιμετωπίζει τις συνθέσεις του ως ποιήματα, αλλά ως μαρτυρίες, ως διαρκείς
υπενθυμίσεις των φρικτών εκείνων εμπειριών που έζησε ο ίδιος και οι άνθρωποι της εποχής του. Δε
θέλει, δηλαδή, να χαρακτηρίζονται οι συνθέσεις του ως ποιήματα, καθώς μέσα σ’ αυτές έχει
καταθέσει τα πιο πικρά βιώματα της ζωής του, έχει καταγράψει τον πόνο και το φόβο που
δυνάστευσε τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Έγραψε τα ποιήματά του, όχι για να δοξαστεί ως ποιητής,
αλλά για να τιμήσει όλους εκείνους του ανθρώπους που σκοτώθηκαν, προτού να ζήσουν έστω και τις
πιο απλές ευτυχίες, τα έγραψε για να θυμίζει στις επόμενες γενιές τη δυστυχία που βίωσαν οι
Έλληνες εξαιτίας των πολέμων.
Η τρίτη στροφή του ποιήματος, άλλωστε, αποσαφηνίζει και τον τίτλο του ποιήματος «Ο στρατιώτης
ποιητής», καθώς μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα πως αντιλαμβανόταν ο Σαχτούρης τον
εαυτό του και το έργο του. Ο Σαχτούρης συνέθεσε τα ποιήματά του με πλήρη επίγνωση του χρέους
του απέναντι στους συνανθρώπους του. Υπήρξε επομένως ένας συνεπής στρατιώτης που
αγωνίστηκε, με το δικό του τρόπο, καταγγέλλοντας τις άθλιες συνθήκες που επικράτησαν εκείνα τα

5. χρόνια, καταγράφοντας τις επώδυνες εμπειρίες των Ελλήνων και φροντίζοντας ώστε οι θυσίες τους
να διατηρηθούν στη συλλογική μνήμη. Αντιμέτωπος με τα πλέον φρικιαστικά εγκλήματα που
γνώρισε ποτέ αυτός ο τόπος ο ποιητής θέλησε να παλέψει, με το πενιχρό έστω μέσο της ποίησης,
ώστε τίποτε από αυτά τα βιώματα των Ελλήνων να μην ξεχαστεί.
ΣΤ. Μια εκδοχή του μηνύματος
Το ποίημα αναπτύσσει ενδεχομένως μία και μοναδική θέση: ό,τι είναι η ζωή, τέτοια είναι και η
ποίησή της. Αν η ζωή συνιστά έναν εφιάλτη, ο σεμνός και άρα αληθινός ποιητής οφείλει να τον
αποκαλύπτει και να τον αντιμετωπίζει. Ο Σαχτούρης, ως λειτουργός της ποίησης σε μια θανατόφιλη
εποχή, καρφώνει σταυρούς σε μνήματα, δηλαδή σώζει από την ανωνυμία και τη λήθη τους αφανείς
ήρωες, τους ανθρώπους θύματα μιας φαύλης εξωτερικής συγκυρίας, νικώντας έτσι τελικά τον
θάνατο.
Αν σε κατάσταση πολέμου είναι αδύνατη η ενασχόληση με δραστηριότητες που προσιδιάζουν σε
ειρηνικές συνθήκες, υπάρχει μια τουλάχιστον που άπτεται των δύο καταστάσεων [πόλεμος-ειρήνη]:
το θάψιμο των νεκρών. Με την ταφή των νεκρών η παθητική στάση εγκαταλείπεται, μεταβάλλεται
σε ενεργητική. Η ταφή δηλαδή, ενώ ως πράξη φαίνεται να αναιρεί την ποίηση, ως αφήγησή της
πραγματοποιεί τη σύνθεση του ποιήματος, που κατατίθεται πάνω στους τάφους ως
ποίημα-μνημόσυνο.
Κι όλο τούτο σημαίνει πως ο στρατιώτης ποιητής είναι εξαρτημένος από τον πόλεμο, και δούλος του
-πρωταγωνιστής και θύμα του. Η ποίηση μεταβάλλει ριζικά αυτή τη σχέση: ο ποιητής στρατιώτης
μπορεί να βρει την ολοκλήρωσή του ακριβώς με την ανάλωση του πολέμου, με τη μεταστοιχείωσή
του. Δημιουργεί με τις λέξεις την κατάσταση του πολέμου, μεταβάλλοντάς την σε ρυθμικές
μονάδες και εικόνες.
Στο ποίημα αυτό ο Σαχτούρης καταφεύγει σε συχνές επαναλήψεις στίχων θέλοντας να μεταδώσει με
έμφαση το μήνυμά τους. Έτσι, η τριπλή επανάληψη του στίχου «δεν έχω γράψει ποιήματα»
φανερώνει τη βαρύτητα που δίνει ο ποιητής σ’ αυτή του τη δήλωση. Είναι, επομένως, εξαιρετικά
σημαντικό για τον ποιητή να μην αντικρίζουμε τους στίχους του ως ποιήματα, σκέψη που μας
παραπέμπει στο ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου «Ποίηση 1948», όπου διαβάζουμε το εξής: «τούτη
η εποχή / του εμφυλίου σπαραγμού / δεν είναι εποχή / για ποίηση / κι’ άλλα παρόμοια». Ο
Σαχτούρης, όπως κι ο Εγγονόπουλος, θεωρεί πως η εποχή του πολέμου δεν είναι μια εποχή για
ποιητικές και φιλολογικές ενασχολήσεις. Οι στίχοι του λοιπόν, δεν είναι ανούσια ποιητικά
δημιουργήματα, αλλά κάτι πολύ πιο καίριο, είναι σταυροί που καρφώνει ο ποιητής πάνω σε μνήματα.
Είναι ο τρόπος του ποιητή για να τιμήσει τους νεκρούς του, για να κρατήσει τη θυσία τους αλώβητη
απ’ το πέρασμα του χρόνου.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΟ
Μίλτου Σαχτούρη, «Τα γράμματα»
Θα πάψω πια να γράφω ποιήματα
έριξες το χρυσό σου δαχτυλίδι μες στη
θάλασσα
στην αμμουδιά με το νεκρό κρανίο

6. κι όλα τα βουλιαγμένα καράβια βγήκαν
στον αφρό
κι ο καπετάνιος ζωντανός
κι οι ναύκληροι να χαμογελάνε
είπα θα πάψω πια να γράφω ποιήματα
και στο παράθυρο του σπιτιού μου του προγονικού
ο πατέρας μου και η μητέρα μου
κουνάνε τα μαντίλια τους και χαιρετάνε
τα ποιήματά μου όμως δε μπόρεσαν να
τα διαβάσουν
έχουν ξεχάσει να διαβάζουν
λένε το κάπα άλφα και το δέλτα έψιλον
και συ μου είπες ψέματα
στον τόπο αυτό του κόκκινου γελαστού
κρανίου με ξεγέλασες
γι’ αυτό κι εγώ σε γέλασα
και με πιστέψατε
κατάρα με τις εφτά σκιές
πάντα θα γράφω ποιήματα
Από τη συλλογή Χρωμοτραύματα (1980)
[πηγή: Μίλτος Σαχτούρης, Ποιήματα (1980-1998), Κέδρος, Αθήνα 22002, σ. 9]
Νίκου Εγγονόπουλου,Ποίηση 1948
τούτη ἡ ἐποχή
τοῦ ἐμφυλίου σπαραγμοῦ
δέν εἶναι ἐποχή
γιά ποίηση
κι ἄλλα παρόμοια:1
σάν πάει κάτι
νά
γραφεῖ
εἶναι
ὡς ἄν
νά γράφονταν
ἀπό τήν ἄλλη μεριά
ἀγγελτηρίων θανάτου
γι' αὐτό καί
τά ποιήματά μου
εἶν' τόσο πικραμένα
(καί πότε —ἄλλωστε— δέν ἦσαν;)
κι εἶναι

7. —πρό πάντων—
καί
τόσο
λίγα
(ΕΛΕΥΣΙΣ, 1948)