1. 29 Φεβρουαρίου 2012-
Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης
Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου
Ο Ταΰγετος στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου
«ΈΤΣΙ ΜΟΥ ΣΤΑΘΗΚΕ Ο ΤΑΫΓΕΤΟΣ»
Αργειτάκου Αγγελική
Αν ο αυτοβιογραφικός χαρακτήρας της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου σήμανε τη
συνάντηση της λογοτεχνίας με τη ζωή, κατ’ αναλογία, το θέμα «Ταΰγετος και Βρεττάκος» σημαίνει τη
συνάντηση της φύσης με τη λογοτεχνία, του βιώματος με τη φιλοσοφία, τη δίψα για τη συνάντηση
πολιτικών, κοινωνικών και πνευματικών οραματισμών με τη συμπαντική αρμονία, και τέλος, την
εκτίναξη της ζωής- ως βίου, του ποιητή στην αιωνιότητα.
Μια αλληλουχία εικόνων και περιγραφών, βιωμάτων και συνειρμών, ενατενίσεων και
οραματισμών του ποιητή μέσα από ρυθμικούς βηματισμούς στην Ποίηση, τη Φιλοσοφία, ίσως την
Κοινωνιολογία της εποχής του χρησιμοποιούν ως μοχλό, εργαλείο εκφραστικό, σύμβολο ομολογημένο,
στο τέλος, το βουνό, που μας περιβάλλει και μας προστατεύει, εδώ στη Λακωνία, τον Ταΰγετο. «Έτσι
μου στάθηκε ο Ταΰγετος, όσο να γεννηθούνε τα δυο παιδιά του Θεού μέσα μου: η Ποίηση και η
Αγάπη! Αναλογίζεται ο ώριμος, πιά, ποιητής στο έργο Ο Ταΰγετος κι η σιωπή του 1949, όταν τη γερά
σφιχτοδεμένη ψυχή του από το πράσινο της φύσης, το φώς του ήλιου και τον κόρφο της μάννας του
πρόλαβαν να χαράξουν οι άνθρωποι με βράχια «ως να χαράξει στην καρδιά μου τις βαθειές χαράδρες
του», όταν « τα γεράνια στέφανα των γκρεμνών του», πολιόρκησαν ασφυκτικά την καρδιά του και ο
περήφανος αητός έσκαφτε «τις βροντές ζητώντας νάβρει μέσα τους ένα σπινθήρα»1 Είναι μια τέλεια
εικόνα για ένα φυσιολάτρη ορειβάτη, είναι η περιγραφή της «ασκητικής» του για ένα φιλόσοφο, είναι
ένα όραμα για έναν ιδεολόγο ανθρωπιστή και είναι ένα τέλειο ποίημα για το λογοτέχνη, ποιητή. Αυτός
είναι ο Ταΰγετος του Νικηφόρου Βρεττάκου, του δικού μας ποιητή για το δικό μας βουνό, που μας καλεί
ξανά και ξανά ν’ αναρριχηθούμε στα βράχια του, να συναντήσομε παλιές αγαπημένες κορυφές, μα και ν’
αποκαλύψουμε πρωτοφανέρωτες κρυμμένες σκέψεις, γεμάτες μυστικά.
Ο Ταΰγετος διατρέχει την ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου σε μια διαχρονική συνοδοιπορία
μαζί και με άλλα σημαντικά σημεία- σταθμούς του Λακωνικού τοπίου, σταθμούς των παιδικών βιωμάτων
του την Πλούμιτσα, τις Κροκεές, τη Σπάρτη. Τα ίδια τα τοπία σηματοδοτούν τον αυτοβιογραφικό
χαρακτήρα της ποίησής του, που άλλο δεν κάνει, παρά ν’ αντικαθρεπτίζει τη ζωή του, μια ζωή
σφραγισμένη από βαθύ ήθος, ευαισθησία κι απλότητα, μιαν ευγενέστατη αντίληψη των υποχρεώσεων του
πολίτη ή του ανθρώπου, την υποδειγματική πνευματική συνοχή μέσα στην πολυτάραχη, όχι μόνο
λογοτεχνική, αλλά και πολιτική πραγματικότητα της νεότερης Ελλάδας που συντρόφεψε το Νικηφόρο
Βρεττάκο στα 79 χρόνια της επίγειας παρουσίας του.
Πολλοί τίτλοι ποιημάτων , αλλά και των συλλογών του φέρουν Λακωνικά ονόματα: Επιστροφή
σ’ ένα βουνό, Της Σπάρτης οι πορτοκαλλιές, ο Ταΰγετος και η Σιωπή, Πλούμιτσα, Κροκεές, Πάσχα
στη Σπάρτη κ.α. Σύμφωνα και με το Βιτσέντσο Ρότολο η έντονη παρουσία του τοπίου στο ποιητικό
σύμπαν του Νικηφόρου βρίσκει τις ρίζες του στην παιδική ηλικία του ποιητή, τις σχέσεις του με τους
γονείς του και την πατρική γή. Ο πατέρας αντιπροσωπεύει την ευθύτητα και τη θετικότητα, η μητέρα τη
θρησκευτικότητα και το όνειρο, ο Ταΰγετος τη σταθερότητα, τη δικαιοσύνη, την αντίληψη περί ύψους,
την αρετή και την αιωνιότητα. Σέρνοντας μαζί με τα βήματά του αυτές τις αξίες, ολοζωής, στις ελληνικές
πόλεις, στις οποίες περιπλανήθηκε από τη μια άκρη της Ελλάδας, ως την άλλη, αλλά και στην Αλβανία,
όπου πολέμησε με χαρά για τα βουνά της πατρίδας του, την Ιταλία ή την Ελβετία, όπου φιλοξενήθηκε
κατά την περίοδο της δικτατορίας ή στα ταξίδια του στη Μόσχα, στο Λονδίνο, έσυρε μαζί του την
πατρική του γή, ως σύμβολό του για τις αξίες που αντιπροσώπευαν γι αυτόν. Η πατρίδα του είναι ένας
πρωταρχικός πυρήνας, που ξεκινά από τον Ταΰγετο σιγά- σιγά διευρύνεται, ώσπου να συμπεριλάβει όλη
τη γή. Το ομολογεί ποιητικά στη συλλογή του Ενώπιος Ενωπίω: Γράφει:
“Κι η πατρίδα σου,
1
Νικ. Βρεττάκου, Τα Ποιήματα, Ο Ταΰγετος και η σιωπή. Εκδ. Τρία Φύλλα, 1981. τ.α΄ . σ.181.

2. όταν την έχεις κλεισμένη μέσα σου,
είναι παντού. Ο αστερισμός σου δεν βλέπει
από τόσο ψηλά τον Ταΰγετο.
Βλέπει τη Γη.” 2
Θα ήταν αδύνατο, αλλ’ ίσως και μάταιο ν’ αριθμήσει κανείς τις αναφορές του Νικηφόρου
Βρεττάκου στο βουνό, που τον περιστοίχιζε. Δεν πρόκειται μόνο για ονομαστικές αναφορές, αλλά και
έμμεσες, που κρύβονται σε γενικόλογες ιδιότητες ή σε εικόνες, που όταν τις ψάχνει κανείς, βλέπει τα
γνωρίσματα του Λακωνικού τοπίου. Σημασία έχει, νομίζουμε, να σημειωθεί ο τρόπος με τον οποίο
χρησιμοποιείται ο Ταΰγετος στο έργο του, ν’ αποκαλυφθεί το περιεχόμενο του συμβόλου αυτού και η
συχνότητα της παρουσίας του να επιχειρηθεί να ερμηνευτεί συσχετιζόμενη με την πραγματικότητα που
βιώνει ο ποιητής.
Δειλά- δειλά εμφανίζεται το βουνό στα έργα του. Στην πρώτη περίοδο της ποίησής του, τα χρόνια
της «οργής», όπως αποκαλούνται τα έτη από το 1920 ως και το 1936 και δίνουν το Κάτω από σκιές και
φώτα (1929), Κατεβαίνοντας τη σιγή των αιώνων,(1933) και Οι γκριμάτσες του ανθρώπου (1935)
ελάχιστες είναι οι αναφορές και μάλιστα έμμεσες. Τα κοινωνικά προβλήματα απασχολούν δραστικά τον
ποιητή. Στην απόπειρά του να αυτοπροσδιοριστεί σ’ έναν κόσμο, που τον πληγώνει κι απ’ τον οποίο,
αισθάνετεται ότι διαφέρει, περιγράφει το «παράπονό» του στο ποίημα Μόνωση3:
«Γεννήθηκα σε μια κορφή
πούχε μπροστά μια θάλασσα,
πού είχε σιμά τον ουρανό
κ’ ήταν σα θαύμα ονείρου.
Μα όταν η μάνα μου καλά
μ’ είδε μες την αγκάλη της,
φοβήθη και με πέταξε
στην αγκαλιά του απείρου.»
Στην Επιστολή του Κύκνου4 απλά υπάρχουν κάποια «βουνά/, που ταξιδεύουν συννεφιές)
Το ταξίδι του αυτοπροσδιορισμού του συνεχίζεται με το Βιβλίο της Μαργαρίτας με περιγραφές
ή ενδοσκοπήσεις της αναζήτησης του έρωτα. Το «εγώ» σταδιακά υποχωρεί μπροστά στο «εμείς». Στο
Μεσουράνημα της φωτιάς αναγνωρίζει το πεπρωμένο του: «Βρέχει στην ψυχή μου έναν αιώνα/ βουερό,
μακρύ και σκοτεινό»5 Τα σκοτάδια του αιώνα του πρέπει- έχει χρέος να τα φωτίσει. Στο μεταξύ, το κλειδί
της Αγάπης, του ανοίγει την ερμηνεία της έσω και έξω ομορφιάς: Το προσκλητήριό του μήνυμα λέει:
«Αγαπηθείτε!...» και «Αγαπώ, άρα, υπάρχω» . Στο Βιβλίο της Μαργαρίτας6 (γράφτηκε νωρίτερα το
μεγαλύτερο μέρος του, αλλά εκδόθηκε στα 1949), ως άλλο όρος Σινά 7, ο Ταΰγετος είναι ο τόπος που δίνει
την εντολή, τη μοίρα, το πεπρωμένο του ποιητή, δηλαδή την Αγάπη. Μόνο που ο πόλεμος αγριεύει τον
άνθρωπο, γι αυτό επιστρατεύεται η φύση να στερεώσει το νόμο. Το τίμημα είναι σκληρό: Στην
ακατοίκητη χώρα 8 «οι λόφοι δεν είχαν κορφές….Ό,τι έβλεπα κι ότι άκουγα ήταν αθανασία.» «Μ’ όλο
το σύμπαν χτίζεται μες την καρδιά μας η αγάπη...» Αλλά το όρος δεν φαίνεται αν είναι «Ο Ταΰγετος ή το
όρος των Ελαιών» Ο στίχος επαναλαμβάνεται . Η Μαργαρίτα έγινε ένα με το σύμπαν. Η αγάπη
ταυτίζεται με τη θυσία. Ο «Ευαγγελιστής» του καινούριου νόμου, της Αγάπης, έμεινε στη χώρα της
ουτοπίας να διαλαλεί το μήνυμα: «Ο κόσμος είναι αδέλφια μου, αγάπη κι ομορφιά!» Στο ίδιο βιβλίο της
2
Νικ. Βρεττάκου, Τα Ποιήματα, Εκδ. Τρία Φύλλα, 1981. τ.α΄ σ. 382
3
Οι γκριμάτσες του ανθρώπου, Τυπογραφικά Καταστήματα Ανδρ. Ματαράγκα.Αθήνα,1935.
4
Νικ. Βρεττάκου, Τα Ποιήματα, ό. Π. τ.α΄ σ.67.
5
Νικ. Βρεττάκου, Τα Ποιήματα ό.π. τ. α΄ σ.107
6
Το βιβλίο της Μαργαρίτας, Έκδοση Ανδρομέδας, Αθήνα, 1949. Οι παραπομπές, ωστόσο, της εργασίας αυτής
αντλούνται από τις ποιητικές συλλογές με τίτλο: Τα ποιήματα, Έκδ. Τρία Φύλλα, Αθήνα, 1981. όπου, σελ153-167.
Το σύμβολο της Μαργαρίτας, υπήρχε από το: Εικόνες απ’ το ηλιοβασίλεμα- Μαργαρίτα- . Ό.π. σ.91-104.
7
Αθανάσιος Γκότοβος, Το μυθικό και ιδεολογικό σύμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου. Εκδόσεις
Φιλιππότη, Αθήνα, 1989.σ. 204-218.
8
Το βιβλίο της Μαργαρίτας, Η ακατοίκητη χώρα, ό.π. σ. 160

3. Μαργαρίτας, ο Ταΰγετος, όλο και πιο πολύ ανασύρεται απ’ τον κόσμο της μνήμης, στον κόσμο της
σιωπής, στο δάκρυ των απλών ανθρώπων.:
«…σαν τα νερά των βυθισμένων ποταμιών,
που τρέχαν μ’ ένα βούισμα μελισσιών κάτω απ’ τους βράχους
του Ταΰγέτου, όταν οι ωραίες νύχτες τον νανουρίζαν
σαν ένα βρέφος κι ο λαγός όρθιος άκουγε το άπειρο!
Ό, τι καλύτερο άκουσα στον κόσμο αυτό δεν ήταν
παρά τα δάκρυα των απλών ανθρώπων κ’ η σιωπή.»9
Όταν η πατρίδα του τον καλεί στον πόλεμο του 1940 νιώθει την ανάγκη να «σιγο-
μουρμουρίσει» τους λόγους, που τον κάνουνε να κρατάει τουφέκι: «δε θα μου πήγαινε αυτό το
τουφέκι, αν δεν ήσουν εσύ, / γλυκό χώμα που νιώθεις σαν άνθρωπος,/ αν δεν ήτανε πίσω μας
….άνθρωποι κι αν δεν ήταν βουνά με περήφανα μέτωπα, κομμένα θαρρείς απ’ το χέρι του
θεού…»10 Ο ποιητής έχει ριχτεί στη δίνει του δεύτερου μεγάλου πολέμου. Η εποχή τραυματίζει
με κάθε τρόπο το όνειρό του για Αγάπη, αλλ’ αυτός αντιστέκεται οχυρωμένος από τόπους
ιδανικούς, «παραμυθένιες ή ακατοίκητες χώρες», που είτε αρνητικά είτε παραμυθικά δεν παύουν
νάναι ουτοπικές και πάντως, δεν είναι η Ελλάδα της εποχής του αυτές. Η Ελλάδα, όχι μόνο
πληγώνει, αλλά και σκοτώνει τα παιδιά της. Ο Νικηφόρος είδε πολλούς τέτοιους θανάτους και
όταν προσπαθεί να συνομιλήσει με τους δικούς του συντρόφους για τον ομαδικό θάνατο των
παιδιών της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι γράφοντας γράμματα στο Ρόμπερτ Οππενχάιμερ
εισπράττει το τίμημα της ανεξάρτητης σκέψης, αυτής, που τον δίδαξε ο Ταΰγετος: Τη διαγραφή
του από το Κόμμα που πίστεψε. Οι άνθρωποι χαράζουν βαθιές χαράδρες μές την καρδιά του κι ο
δρόμος του είναι ανηφορικός, ακανθώδης και μοναχικός. Είμαστε στα 1949 κι η Ελλάδα βιώνει
την αυτοκαταστροφική της μοναδικότητα. Αυτά που συμβαίνουν τότε, μόνο ο Ταΰγετος μπορεί
να τα συμβολίσει. Ο Vincenzo Rotolo11 γράφει: «... Όλα εκείνα που είχε οικοδομήσει με πίστη κι
ενθουσιασμό πέφτουν συντρίμμια. Το μόνο που μένει είναι η φυγή, το ξαναγύρισμα στο σίγουρο
καταφύγιο του κόσμου της παιδικής ηλικίας. Έτσι βγαίνουν οι συλλογές "Ο Ταΰγετος και η
σιωπή" (1949), "Τα θολά ποτάμια" (1950), "Πλούμιτσα" (1951).Στην πρώτη απ' αυτές τις
συλλογές ο ποιητής απεικονίζει με φευγαλέο τρόπο ένα είδος ιστορίας των σχέσεών του με τον
Ταΰγετο και μ' εκείνο που ο Ταΰγετος σημαίνει γι' αυτόν. Αφού επικαλεστεί, στην "Ανάμνηση
απ' τον Ταΰγετο" και στο "Έτσι μου στάθηκε ο Ταΰγετος", τη συμβολική αξία και τη
σπουδαιότητα του Ταΰγετου στη διάπλασή του σαν νέου, μας παρουσιάζει στο "Χτες το βράδυ
ξαναγύρισα στον Ταΰγετο" την επιστροφή του στον παλαιό φίλο. Του γυρεύει προστασία τώρα
που έχει στερηθεί τους φίλους του και ομολογεί πως η ανάγκη του ν' αγαπά στάθηκε αίτιο
τραυματισμών». Το έργο Ο Ταΰγετος και η σιωπή αποτελεί τη συνισταμένη της λατρείας του
ποιητή στο αγέρωχο βουνό. Μέσα σε έξ (6) μακροσκελή, στην πλειοψηφία τους ποιήματα ο
Ταΰγετος έριξε την αστροφεγγιά του μέσα στην ψυχή του ποιητή, έριξε τον αγέρα των δασών
του μέσα στα σπλάχνα του, καθώς θρασομανούσε γεμάτος μύρα και πεύκο. Γεμάτος έλατο. Στο
Έτσι μου στάθηκε ο Ταΰγετος σε μια λυρική υμνωδία στο ιερό βουνό μας τον αποκαλεί «κόρφο
της μητέρας του». Αυτό ήταν το πρώτο βουνό της ζωής του, ώσπου να γεννηθούν μέσα του, η
Ποίηση και η Αγάπη- δυό νέες οροσειρές κορυφαίων αξιών, η μια της Τέχνης κι άλλη της
Ηθικής. Ξαναγυρίζει στον «αγαθό γέροντα», ως εξομολόγο: «Δεν πρέπει την αλήθεια να τη λέει
κανένας όπου τύχει./ Άλλωστε, εγώ δεν έχω φίλους, εξαντλήθηκαν οι μέρες/ της εμπιστοσύνης. /
κι η ευτυχία του κόσμου είναι μαχαίρι δίκοπο για κείνον που / την ονειρεύεται.»… «Τώρα
γυρίζω πίσω τρομαγμένος!» Αφιερώνει το ποίημα: Η πορεία προς την κορυφή στον Άγγελο
Σικελιανό, αλλά συμπυκνώνει το μήνυμά του, ως άλλος ευαγγελιστής: «Αδελφοί μου! Μια λέξη
είναι η κορφή και η ποίηση και η γνώση… Και γράφω στα τετράδια μου μόνον αυτό. «Αγάπη».
9
Το βιβλίο της Μαργαρίτας, Η σιωπή μου, ό.π. σ.164
10
Παραλειπόμενα, Ένας στρατιώτης μουρμουρίζει στο αλβανικό μέτωπο.Εκδ. Τρία Φύλλα, 1981.σ.118
11
ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΕΤΤΑΚΟΣ: Μελέτες για το έργο του.-Διογένης, 1976

4. Κι άλλοι ποιητές αγάπησαν και ύμνησαν τον τόπο τους. Ο Κ. Κρυστάλλης την Ήπειρο, ο Οδ.
Ελύτης το Αιγαίο, μα πουθενά αυτή αγάπη δεν έφτασε σε τόσο μεγάλη ψυχική σύνδεση12. Και πουθενά
αυτή δεν υπαινίσσεται μια πρόθεση τοπικιστικής προβολής. Αντίθετα ο ποιητής έχει έλθει σ’ επαφή με
διεθνή ποιητικά ρεύματα κι ανησυχίες, αλλά το μέτρο των πνευματικών επιτευγμάτων, το δίνει ο
Ταΰγετος. Πολύ περισσότερο, αν σκεφθούμε την περίοδο συγγραφής του έργου, το 1949, με όλα τα
μέτωπα του ποιητή ανοικτά, τόσο με την κυρίαρχη ιδεολογία, όσο και την πολιτική του προϊστορία
αντιλαμβανόμαστε πως η ανάγκη επιστροφής στον Ταΰγετο αποτελεί ψυχική ανάγκη αναδιάταξης του
κόσμου με σταθερές, όπως της αγάπης, της διαχρονικότητας, του ύψους, του σεβασμού, της ομορφιάς
και αρετής. Αυτή η σχέση μόνο με την ταύτιση των απλών ανθρώπων με τη φύση μπορεί να
παραλληλιστεί, αυτή που γέννησε το δημοτικό τραγούδι. Δε θυμίζουν, αλήθεια, το δημοτικό μας
τραγούδι, που βλέπει «τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;» οι στίχοι: «Και τέλος πάντων ποιος/ είναι
αυτός ο Ταΰγετος; Έχει πληγές; Κλαίει με λυγμούς; Είναι ακρωτηριασμένος;13»
Στον Ταΰγετο του Νικηφόρου Βρεττάκου «παρελάζουν» πολλές προσωπικότητες. Και τότε, το
βουνό γεμίζει πνεύμα και ανθρωπιά. Ο άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, «ο φτωχούλης του Θεού» (κατά
Καζαντζάκη) «φωνάζει τα πουλιά που κρυώνουν/ να τα σκεπάσει14» ο Τσάρλι Τσάπλιν, που του φωνάζει
πως «κέρδισε» τη μοίρα του15, του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα το άλογο, που μάλιστα ξεπερνάει σε
λυρισμό το ύψος του Ταΰγέτου16.
Τα ποιήματά του γίνονται όλο και πιο γνωστά και αγαπιούνται. Μαζί τους κι ο Ταΰγετος, που
ταξιδεύει στις σελίδες των κριτικών ή των λογοτεχνών. Σε μια φωτεινή εξαίρεση της θλίψης του κι
απευθύνοντας ένα χαρούμενο μήνυμα αφιερωμένο στους αγαπημένους του φίλους Τατιάνα Γκρίτση- και
Ροζέ Μιλλιέξ, στην Έξοδο με το άλογο17 θα χτυπήσει τις καμπάνες της χαράς με την ελπίδα ότι ο κόσμος
συμμετέχει στη δική του έκσταση, που τον συντονίζει με τη συμπαντική αρμονία. Είναι η επιβεβαίωση
και η δικαίωση του μηνύματός του, πως όλα είναι αγάπη, γι αυτό και χαρά, όταν οι άνθρωποι δίνουν τα
χέρια και κλαίνε από αγάπη. Στα Θολά ποτάμια (1949-50)όμως, η κατάσταση της Ελλάδας εξακολουθεί
να είναι απελπιστική. Το σύμβολο του Ταΰγέτου οριστικοποιείται. Η φυσιολατρεία του ποιητή είναι το
αντίδοτο στο χάλασμα της κοινωνίας. Τώρα θυμάται κι ονοματίζει πηγές («Η βρύση του πουλιού» )
περιγράφει με εικόνες τις ομορφιές του τοπίου, περιγράφει με λεπτομέρεια κι ευαισθησία τα
συναισθήματα της χαράς από την ομορφιά του κόσμου τούτου. Όλα αυτά είναι η απάντηση σε μιαν
άσκημη κι άδικη κοινωνία. Το ανεπίδοτο γράμμα από το Χρόνος και το ποτάμι γράφεται στον Ταΰγετο
για την αγάπη, που επικοινωνεί στο άπειρο. Ο Ταΰγετος έγινε τώρα το κέντρο της γής του, ο ομφαλός
του σύμπαντός του. Συνδυάζει τον απέραντο χρόνο, την απλότητα και δωρικότητα στη μορφή, την
άγνοια, αλλά και την αθωότητα των απλών ανθρώπων σε αντίθεση με την υποτιθέμενη γνώση που
καταστρέφει τη γη, όπως πριν από λίγα χρόνια στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η άγια καθημερινότητα,
λοιπόν, κρύβει σοφία, καθώς οικονομεί το χρόνο με βάση τον ήλιο, ανοίγει τα πέταλα της ζωής με την
άνοιξη και καλά κρύβεται για να επιβιώσει το χειμώνα, σοφία, ίσως μεγαλύτερη από την επιστήμη, που
ανατρέπει την αέναη ροή των πραγμάτων ή τις κοινωνικές αντιθέσεις που πληγώνουν τον άνθρωπο. Όλα
αυτά μας αποκαλύπτονται στο υπέροχο ποίημα Η μητέρα μου στην εκκλησιά, που αποτελεί τη
διασταύρωση των κατά καιρούς πεποιθήσεών του. «ήλιος και τάξη» είναι η βιοθεωρία της μητέρας του.
Ο Ταΰγετος παρουσιάζεται εκεί «κουφός απ’ τα χρόνια» και για τη μητέρα του δεν παύει να:«είναι ένα
βουνό που απ’ τη μια του πλευρά,/ είναι αυτή και στενάζει κι απ’ την άλλη ο Θεός.» Στην
12
Ο Ερατοσθένης Καψωμένος συσχετίζει την αγάπη του Νικηφόρου Βρεττάκου μόνο με αυτήν του Διονυσίου
Σολωμού. Αλλ’ είναι μια πολύ μεγάλη συζήτηση, τόσο στην ομοιότητα, όσο και η διαφορά στην προσέγγιση των
δύο ποιητών. βλ. Καψωμένου Ερατοσθένη, Η σχέση ανθρώπων- φύσης στο Σολωμό, Χανιά, 1979. σ.27-28.
13
Νικ. Βρεττάκου, Διακεκριμένος Πλανήτης, Καντάτα έξω απ’ το σπίτι μου από Τα ποιήματα Γ΄ έκδ. 1984 σ.213
14
Ο Ταΰγετος και η σιωπή, Η πορεία προς την κορυφή, ο.π. τ.α΄ σ.177
15
Ο χρόνος και το ποτάμι, Τσάρλι Τσάπλιν, ό.π. τ.α΄ σ. 261.
16
Ο Ταΰγετος και η σιωπή, Ανάμνηση απ’ τον Ταΰγετο, ο.π. σ.85
17
Έξοδος με το άλογο, Αθήνα, 1952 και ο.π. σ.217. Το ποίημα γράφεται μετά την Πλούμιτσα και πριν τα Θολά
ποτάμια. Στην αρχική του έκδοση είχε τον υπότιτλο: Ύμνος στη Χαρά. Στην παρούσα έκδοση των Τριών Φύλλων
φαίνεται η αφιέρωση στους Μιλλιέξ και το ακόλουθο μότο: Τραγουδώ σαν πουλί/ στ’ ακρινότερο δέντρο του
κόσμου! /Αγαπώ, άρα, υπάρχω.

5. Αυτοβιογραφία του η ωριμότητά του δίνεται με σαφήνεια ποιητική σ’ ένα κύκλο, που ξεκινάει από τη
φύση: «Ήταν τότε λοιπόν/ που τα πρόφτασα όλα. Μπροστά μου ο Ταΰγετος/ στεκόταν ανέπαφος.
Πρόλαβα, βρήκα χορτάρι και κάθισα, άκουσα αηδόνια…»Μετά ήλθε η καταιγίδα και η προσευχή να
σωθούν τα πράγματα στην αρχική τους αθώα μορφή. Ο κόσμος δεν πρέπει να καταστραφεί: «Αφήστε τα
έντομα να βρίσκουν τα άνθη τους»
Στο Βάθος του κόσμου18 γίνεται μια σημαντική μετατόπιση στον τρόπο χειρισμού του
συμβόλου Ταΰγετος. Από τις εξωτερικές εκφάνσεις με τις εικόνες, το σκίουρο19 και τ’ άνθη, η περιγραφή
του πρωϊνού στον Ταΰγετο με το «μαντύ20» του χρώμα, το ενδιαφέρον του ποιητή μετατίθεται στην
προσωπική ευθύνη του ανθρώπου. Ο ποιητής θέλει να φωνάξει διαμαρτυρόμενος για τους άδικους
σκοτωμούς της εποχής του. Η ευθύνη της διαμαρτυρίας του είναι τόσο μεγάλη, που βαραίνει τους ώμους
του, ως άλλος Ταΰγετος. «Τι να τον κάνω αυτόν τον Ταΰγετο, που έχεις στήσει στους ώμους μου;» 21
Τους ώμους του, επίσης, βαραίνει η ευθύνη της αγάπης. Θα ήθελε να είναι ένα «αρτόδεντρο22» στον
Ταΰγετο για να δίνει ψωμί ή «αντίδωρο» στον κόσμο. Όλο και πιο πολύ ο Ταΰγετος προσωποποιείται:
Γίνεται ο ένας απ’ τους τρείς φίλους, που τον επισκέπτονται: Τρεις φίλοι ήρθανε να με δούν23 Οι άλλοι
δυό είναι η Παναγιά και ο Αη- Γιώργης, οι παιδικοί του φίλοι, ένας κόσμος ολόκληρος από σύμβολα. Ο
Ταΰγετος έμοιαζε είκοσι χρονών: «Όλα έμοιαζαν σήμερα σάμπως νάρθε ο Ταΰγετος/ ενώ ήμουν εγώ που
πήγαινα πάντοτε.» Είναι απ’ τις λίγες φορές, που η συνάντηση με το βουνό κρύβει χαρά, αισιοδοξία,
πρώτα απ’ όλα παρηγοριά. Και οι τρεις τραγουδούν, τους άνοιξε ένα παράθυρο, άλλο σύμβολο του
ποιητή- ψυχής- βέβαια και του πέταξαν μέσα τριαντάφυλλα σε μια προσπάθεια ενδυνάμωσής του. Έχει
φίλους, δηλαδή, κραταιούς και η θλίψη του κόσμου τούτου δεν τον αγγίζει, όπως πιο κάτω, που επιχειρεί
να φτιάξει «ένα είδος καινούριου ανθρώπου στην κορφή/ του όρους θλίψη, ή Ταΰγετος 24» Κάποτε έχει κι
αυτός συναισθήματα και ήθος: «Γιομάτος ευγένεια παραστέκει ο Ταΰγετος» λέει απευθυνόμενος στον
πατέρα του, που έχει πεθάνει πριν 14 χρόνια25. Ο Ταΰγετος γίνεται ο ίδιος πατέρας συμβολίζοντας τη
σταθερότητα, το αμετακίνητο στην αιωνιότητα. Είναι «ο χρόνος, που δεν έχει ώρες»26
Ο Ταΰγετος «διδάσκει». Το 1967 τα πολιτικά πράγματα στην πατρίδα μας και πάλι
εκτρέπονται. Ο Νικηφόρος αυτοεξορίζεται στην Ελβετία και αποχαιρετά τον ελληνικό ήλιο «Αφήνοντας
τώρα τούτα τα πνεύματα/ -τους ξερόβραχους της πατρίδας μου-/ και την κορφή του Ταΰγετου που με
δίδαξε το ύψος…27». Η έννοια του χρέους φορτίζει όλο και πιότερο τον ποιητή και η αναπόληση της
αθωότητας είναι συνυφασμένη με το βουνό των παιδικών του χρόνων. Μαζί με τον ποιητή γέρασε κι ο
Ταΰγετος κι όταν μονολογεί στο Η μικρή σου πόλη απ’ το Ενώπιος Ενωπίω28 του αποδίδει σεβασμό
και του αναγνωρίζει ότι τον δίδαξε ύψος: «με το σεβάσμιο εκείνο γέροντα γιομάτον στοχασμό, τον
Ταΰγετο, στην πρωτοκαθεδρία.» Στην Ωδή στον ήλιο29 ο «λυχνοστάτης» Ταΰγετος γίνεται μέσον για την
προσδοκία της υστεροφημίας του ποιητή : «Μου είναι αρκετό… να διαπλέω τη μοίρα, να ξεβγαίνω πάνω
απ’ τη φθορά μου. …ν’ αφήσω, για πολλά μάτια αγαπητά μου/ του μέλλοντος, ένα μικρό φωτάκι
κρεμασμένο/ στον λυχνοστάτη Ταΰγετο.»
Στη Λειτουργία κάτω απ’ την Ακρόπολη30, ήδη, απ’ τον πρόλογο δηλώνεται από τον ίδιο τον
ποιητή η επιθυμία του για μόνωση στον αγαπημένο του τόπο: «Η Λειτουργία κάτω απ΄ την Ακρόπολη
18
Το Βάθος του κόσμου, εκδ. Ματαράγκα, Αθήνα, 1960-1. ό.π. τ. β΄, σ. 13-270.
19
Απογευματινό ήλιοτρόπιο Ο πηλός του άλλου. Ό.π. σ.439
20
Απογευματινό ήλιοτρόπιο Η άλλη οπτική. Σ. 463
21
Το Βάθος του κόσμου, Ένα πρόσωπο. Ο.π. τ. β΄ σ. 92στ. 10.
22
Το Βάθος του κόσμου, Ο θόρυβος των χεριών. Ό.π. τ.β΄ σ. 93.
23
Το Βάθος του κόσμου, Τρεις φίλοι ήρθανε να με δουν. Ό.π. τ.β΄ σ.185.
24
Το ποτάμι Μπυές και τα εφτά ελεγεία, Τα εφτά ελεγεία, ο. π. σ. 411.
25
Το Βάθος του κόσμου, Ο φιλοξενούμενος της ερημιάς, 0.π. τ. β΄ σ.170-172.
26
Το Βάθος του κόσμου, Χακλογραφία, ο. π. 245
27
Το Βάθος του κόσμου ,Αποχαιρετισμός στον ελληνικό ήλιο, ο.π. σ273-5.
28
Νικηφόρου Βρεττάκου, Ποιήματα 1967-1970 Οδοιπορία Εκδ. Διογένης.Αθήνα, 1972. Το Ενώπιος Ενωπίω
συμπεριλαμβάνεται στη μεγάλη αυτή ποιητική συλλογή και περιέχει 13 ποιήματα. Το τελευταίο φέρει τον ομώνυμο
τίτλο. Ό.π. τ.β΄ σ.372.
29
Νικηφόρου Βρεττάκου, Ποιήματα, ό.π. τ.β΄ σ.401.
30
Λειτουργία κάτω απ’ την Ακρόπολη. Εκδ. Τρία Φύλλα, Αθήνα, 1981.

6. γράφτηκε στη γεωγραφική θέση Πλούμιτσα, όπου προσπαθώ να αποσύρω τον εαυτό μου, χωρίς να το
έχω καταφέρει εντελώς. …»
Σταδιακά, μαζί με την ωριμότητα του ποιητή, ο Ταΰγετος μεταλλάσεται, ως προς το μέγεθός
του, τη σημασία και το χρέος που εντέλλεται στον ποιητή: Υπάρχει στη Εκκρεμή Δωρεά31, στην ενότητα
Πληρότητα στη Μοναξιά, που γράφτηκε στην Πλούμιτσα το 1985:
«Θα τον ψηλώσω αυτό το βράχο
να τον κάνω ορατό απ’ όλες
τις αποστάσεις, στήνοντας
πάνω στην κορφή μια λευκή,
λαμπάδα από ποίηση.»
Θα μπορούσε να θεωρηθεί, ίσως ο καλύτερος επίλογος στον προορισμό του συμβόλου
Ταΰγετος αυτή η υπόσχεση, αφού και όλο το έργο Εκκρεμής Δωρεά κωδικοποιεί την πνευματική και
ποιητική διαθήκη του ποιητή. Εξ άλλου εδώ η συνάντηση φύσης και λογοτεχνίας ολοκληρώθηκε, αφού ο
Ταΰγετος υψώνεται, ώστε να γίνεται ορατός απ’ όλη τη γή κι αντί για τη λευκότητα του χιονιού θα καίει
στην κορυφή του η λαμπάδα μιας ποίησης, πάντα αθώας. Η επιστροφή στην πρώτη αθωότητα των
παιδικών του χρόνων έχει συντελεστεί μετά και μέσα από ένα κύκλο περιπλάνησης σε ιδεολογίες και
φιλοσοφικά ρεύματα, που άλλο δεν έκαναν, παρά να επιβεβαιώσουν το αφετηριακό του όραμα.
Στο έργο του Χορωδία32, αποτυπώνεται αυτή η σύνθεση παιδικής αθωότητας και σοφίας μετά
την φιλοσόφηση της ζωής. 14 είναι τα Ποιήματα για το ίδιο βουνό, τον Ταΰγετο.
Ο ρεαλισμός έχει επιβάλει συμβιβασμούς στον ποιητή. Η συνομιλία του με το βουνό
εξακολουθεί να είναι ειλικρινής. Στην εποχή του ο λόγος, αλλά και ο Λόγος υποφέρει. Η ελπίδα του
ποιητή εναποτίθεται στο μέλλον και στα παιδιά: Αλλ’ ο υποθετικός λόγος του είναι δεύτερου είδους, δηλ.
το αντίθετο του πραγματικού. Κι έτσι: …
Κι ἂν ὁ λόγος μου
γίνονταν Λόγος, θὰ μέναμε ὄρθιοι
τότε κ᾿ οἱ δυὸ σὰν πέτρες
παράλληλες. Ὅμως μέσα
στὸ ἀνάστατο δάσος τοῦ κόσμου
σήμερα ὁ Λόγος δύσκολα
ἀκούγεται. Ἀλλὰ τὰ παιδιὰ
τὸ ξέρω πὼς μέσ᾿ ἀπὸ τὰ
βιβλία μου αὔριο θὰ μαζεύουν
λουλούδια καὶ πὼς θὰ μιλοῦν
γιὰ τὸ θαῦμα - ζωή, κοιτώντας
τὸν κόσμο μέσ᾿ ἀπ᾿ τοὺς στίχους μου.
Και στο τελευταίο μικρό του ποιηματάκι:
XIV
Τὸ ξέρω ὅτι ἤσουν καὶ πρὶν
γεννηθῶ. Τὸ ὕψος σου
πάντως βγῆκε ἀπὸ μέσα μου.
Στη Φιλοσοφία των λουλουδιών33 και πάλι συνοψίζεται ποιητικά η εντολή της Νικηφόρειας Αγάπης. Το
βουνό απέναντί του είναι ολόλευκο. Μπορεί κανείς να δει εδώ, την κωδικοποίηση όλων: Ο τίτλος είναι:
«Αγάπη», αλλά το περιεχόμενο: Αφήνω ανοιχτή τη σελίδα
του Ομήρου, σηκώνομαι, βγαίνω,
να ρίξω ένα βλέμμα
και στα άλλα βιβλία μου.
31
Εκκρεμής Δωρεά, Τρία Φύλλα, Αθήνα, 1986. σ.62
32
Χορωδία, Εκδ. Τρία Φύλλα, Αθήνα,1988.
33
Νικηφόρου Βρεττάκου, Η Φιλοσοφία των λουλουδιών. Artigraf, Αθήνα, 1988.

7. Συλλαβίζω αντικρύ μου
Μια λέξη- εντολή.
Η πλαγιά
Είναι ολόλευκη.
Οι μικρές μαργαρίτες
μια κάθετη πλάκα
που κατέβασε ο Μάης
απ’ το όρος Σινά.
Είναι κι αυτή μια απ’ τις πολλές περιπτώσεις, όπου ο Ταΰγετος, υπάρχει σαν όρος Σινά. Στο
ίδιο έργο αποσαφηνίζοντας τη σχετικότητα στα μεγέθη των πραγμάτων γράφει το ποίημα Μέγεθος:
Στην άκρη ενός περιστρεφόμενου
κόκκου άμμου του σύμπαντος
κ’ ένα πανύψηλο ακόμη βουνό
είναι ένα τίποτα.
Αλλά
το μέγεθος όλων των όντων
εδώ, βρίσκεται μέσα τους. Μέσα
σε κάθε λουλούδι της γής
υπάρχει ένα Έβερεστ.
Τέλος, σ’ όλες αυτές τις εκφράσεις του ποιητή και τις εκφάνσεις του Λακωνικού βουνού είτε
στις εξωτερικές εικόνες είτε τις εσωτερικές, που αναδεικνύουν τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή τους
φόβους του ποιητή για την πραγματικότητα, αυτό που γίνεται φανερό είναι ότι η δημιουργός αρχή της
συμβολοποίησης του Ταΰγετου είναι η ψυχή του ποιητή, που στη Λακώνισσα34 την περιγράφει να
«πορεύεται πέτρα την πέτρα».
Ανακεφαλαιώνοντας τη χρήση του συμβόλου του Λακωνικού βουνού στην ποίηση του
Νικηφόρου Βρεττάκου θα λέγαμε ότι μετά την πρώτη περίοδο της γνωριμίας του ποιητή με τον κόσμο, ο
Νικηφόρος Βρεττάκος παίρνει την εντολή της Αγάπης από το όρος Ταΰγετο και στην προσπάθεια του
αυτοπροσδιορισμού του, καθ’ όλη τη δεύτερη περίοδο της ποιητικής του ανέλιξης «ζυμώνει» το
«αντίδωρο» της αγάπης στο αγαπημένο του βουνό. Σε πείσμα των κοινωνικών περιστάσεων που τον
πληγώνουν κατά την 3η περίοδο της ποιητικής του (1944-49- 67) ο Ταΰγετος κατακτάει την κορυφή της
ποιητικής του έκφρασης, ίσως γιατί είναι το επιβλητικό αυτό βουνό είναι το μόνο, που μπορεί να
συμβολίσει την αγωνία και τον αγώνα του ποιητή στο ανέβασμά του στην κορυφή της αρετής και της
ποιητικής ευαισθησίας. Από το 1974- κ.ε Ο Ταΰγετος είναι γεμάτος από φωνές, φως γνώσης και σοφίας,
κρύβει όλες τις απαντήσεις για τα αιτήματα ηθικής και αισθητικής του ανθρώπου, γι αυτό και
μεταλλάσεται από όρος Σινά σε όρος Ελαιών μέσω μιας Αγάπης, που πληγώνει, αλλά και καθαίρει,
καθαγιάζει, και σπάνια, αναγεννά. Υπάρχει ένα φως αισιοδοξίας και νίκης του ανθρώπου μέσα από την
αγάπη και την επιμονή να σωθεί η ομορφιά της απλότητας και της αθωότητας ή της φύσης. Σταδιακά
αραιώνει την παρουσία του η ανάβαση στις κορυφές και ο Ταΰγετος με τόση γνώση και σοφία που
συσσώρευσε στον ποιητή, τον οδηγεί προς τη θάλασσα- ζωή και πάλι, χωρίς φόβο πια και με το μήνυμα
της αγάπης «μποτίλια» στο πέλαγος35.
Η σταθερότητα και η επιμονή, ολοζωής, στην επιλογή του συμβόλου Ταΰγετος έκανε το
μεγάλο μας Μίκη Θεοδωράκη στις 4 Αυγούστου του 1991 να δηλώσει με βεβαιότητα: «Ο Ταΰγετος θα
πονέσει πολύ απ’ τη σιωπή σου!»
Όσο για μας τους φιλολόγους της Λακωνίας, μετά από μια «επικαιροποιημένη» ματιά, μετά
και την ανάγνωση του έργου του Βρεττάκου, μπορεί κανείς χρησιμοποιώντας το Νικηφόρειο αλφάβητο
34
Νικ. Βρεττάκου, Ποιήματα, ό.π. τ. β΄ Απογευματινό Ηλιοτρόπιο, Η Λακώνισσα, σ. 470.
35
Νικηφόρου Βρεττάκου, Η συνάντηση με τη θάλασσα, Τρία Φύλλα, Αθήνα, 1991. Είμαι ένας γέρος…σ.39. Στη
δεύτερη στροφή του θα πεί: « Ό,τι είχα να κάνω στον κόσμο/ το έκανα. Το μήνυμα το έστειλα./ Την μποτίλια την
πέταξα ήδη/ στου χρόνου το ατέρμονο πέλαγο. /(Μπορεί μερικοί να το έλαβαν κιόλας)».

8. να διαβάσει στην τραχύτητα της όψης του Ταϋγέτου τη σκληρότητα των ημερών, που μας βρήκανε και
όσων ακόμη, φαίνεται πως μέλλεται ακόμη να μας βρούν.
( Είναι η δεύτερη φορά, που ανέλαβα να είμαι οδηγός σε μιαν ανάβαση στο Νικηφόρειο Ταΰγετο. Η
πρώτη ήταν το 1987, όταν παρόντος του ποιητή, ψέλλιζα τα πρώτα φιλολογικά μου «εφευρήματα» για να
τα επιστρέψω στο δημιουργό τους. Όχι δεν ήμουν μόνη στην έρευνα. Εκπροσωπούσα το νεοδημιούργητο
Σύνδεσμο Φιλολόγων (1985, έτος ίδρυσης)- και η καλή συνάδελφος Τασία Ρουμελιώτη με είχε εφοδιάσει
και με τη δική της εργασία στην ετήσια ΣΕΛΜΕ Τρίπολης με τον αείμνηστο πιά, καθηγητή Πλάκα. Στα
χρόνια που ακολούθησαν, γνώρισα πλήθος μελέτες ιχνηλάτησαν το θέμα του Ταΰγετου με πρώτη στη
χρονολογική σειρά, αυτήν της Ρούλας Κακλαμανάκη36, που ήταν, επίσης, παρούσα στην τιμητική
εκδήλωση του 1987 στις Κροκεές. Ακολούθησε ο Πάνος Παναγιωτούνης37, Αθ. Γκότοβος38 σε ειδικό
κεφάλαιο στη διατριβή του, στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, το 1987. Και υπάρχει και στον τόμο Μνήμη
του Νικηφόρου Βρεττάκου, που εκδόθηκε το 1993 ειδικό μελέτημα από την Έφη Αιλιανού39.
Τι άλλο έφεραν τα χρόνια που ακολούθησαν; Τι έδωσε τη δυνατότητα σε μια νεοδιόριστη φιλόλογο να
την ακούσει ο ποιητής- ακαδημαϊκός ών και να την επαινέσει; Ίσως ήσαν μερικά «ψίχουλα» μυστικών,
στην αναρρίχηση στο γνώριμό του ανήφορο.
Τι πήραν τα χρόνια που ακολούθησαν; Πήραν το συνάδελφό μας Θόδωρο (Οικονομάκο)
φίλο και του ποιητή, που πίστεψε απ’ την αρχή, πως είναι αδιανόητο να τιμηθεί ο Ακαδημαϊκός, ήδη,
Νικηφόρος Βρεττάκος, χωρίς να εκπροσωπηθεί το Λύκειο των Κροκεών από ένα φιλόλογό του. Δεν
ξέρω, αν για άλλη περίπτωση ποιητή, θα ήταν τόσο επιβεβλημένο ή ακόμη κι επιτρεπτό, από κάποιο
πρωτόκολλο αυτό. Δεν ξέρω, αν, όπως έγινε με τους φίλους του, τη Γεωργία Χρόνη- Κακκούρου, που
μου τον γνώρισε ή το Βιτσέντζο Ρότολο, που παραδέχτηκε- αργότερα- πως αυτό θα ικανοποιούσε
ιδιαίτερα τον ποιητή, το βήμα θα μου προσφερόταν πρόθυμα, ξέρω, ότι την έγκριση και την αποδοχή του
ποιητή φύλαξα στις αποσκευές μου σαν τη μεγαλύτερη τιμή, που μου έγινε ολοζωής και στο μυαλό μου ο
ποιητής έγινε ο ίδιος ο Ταΰγετος, που με καλημερίζει και με χαιρετά και τίποτε, μήτε κι ο θρήνος για το
χωρισμό των πατεράδων όλων που πήρανε τα χρόνια που ακολούθησαν- Ο πατέρας μου γεννήθηκε,
επίσης, το 1912- δεν άλλαξε ετούτο το συμβολισμό. Και βλέπω για τους φίλους αυτούς, που άλλοι ζούν
μακριά κι άλλους τους πήρε ο Χωρισμός, πως δε θα σπάσει ποτέ, ετούτος ο δεσμός..
Τέλος, δεν ξέρω αν γι άλλη περίπτωση ποιητή, η αγάπη θάβρισκε πλουσιότερη έκφραση,
ώστε να συμπεριλάβει, όχι μόνο τα όρη, τη θάλασσα, τ’ αστέρια, το σύμπαν, τα λουλούδια, αλλά και τους
ανθρώπους, τα πιο δύσκολα όντα σ’ αυτόν το πλανήτη και μάλιστα σ’ όλες τις ηλικίες, όπως αυτήν, που
είδα σε μικρά και μεγάλα παιδιά της μικρής μας κωμόπολης, των Κροκεών. Η περπατησιά του
Νικηφόρου εδώ, έχει αφήσει τα ίχνη της διαμορφώνοντας ένα διαφορετικά θετικό ήθος, που εύχομαι να
μη μολυνθεί απ’ τους καιρούς, ενώ, ακόμη και στους δρόμους της μπορεί, ανάμεσα στο φως απ’ τα
χαμόγελα των παιδιών της, ν’ αναγνωρίσει το «Νικηφόρο που αγαπήσαμε».)
36
Ρούλα Κακλαμανάκη, «Ο Νικηφόρος Βρεττάκος και ο Ταΰγετος» περ. Τομές περ. Β΄τεύχος 9 Φλεβάρης 1977,
σ.14-16
37
Πάνου Παναγιωτούνη, Ο Ταΰγετος στο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου. Εκδ. Δωδέκατη Ώρα. Αθήνα, 1984.
38
Αθανάσιος Γκότοβος, Το μυθικό και ιδεολογικό σύμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, Εκδόσεις
Φιλιππότη, 1989. σ. 204-214.
39
Μνήμη Νικηφόρου Βρεττάκου, Αθήνα, 1993. σ.267.