ค่ายสิ่งแวดล้อมศึกษาสำหรับนักเรียน หลักสูตร สิ่งแวดล้อมศึกษาเบื้องต้น ระยะเวลาอบรม 3 วัน 2 คืน สถานที่ อุทยานธรรมชาติวิทยาตามพระราชดำริ

1. คายสิ่งแวดลอมศึกษา
หลักสูตร
“สิ่งแวดลอมเบื้องตน”
โดย นายสมภพ เพ็ชรเกลี้ยง และคณะ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนืองมาจากพระราชดําริ
่
อําเภอสวนผึ้ง จังหวัดราชบุรี
กันยายน 2547

2. สารบัญ
เรื่อง หนา
กําหนดการคายสิ่งแวดลอมศึกษา 1
หนวยการเรียนรูที่ 1 การใชประโยชนจากทรัพยากรของชุมชน 3
หนวยการเรียนรูที่ 2 การศึกษาธรรมชาติในเสนทางเดินศึกษาธรรมชาติ 7
หนวยการเรียนรูที่ 3 ภาวะโลกรอน 51
หนวยการเรียนรูที่ 4 ถุงเพาะชํากาบกลวย 56
กิจกรรมคาย 59
เอกสารอางอิง 62

3. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 1
กําหนดการคายสิ่งแวดลอมศึกษา
วันแรก กิจกรรม
08.00-08.30 น. ลงทะเบียน
08.00-09.00 น. ทดสอบความรู
09.00-10.00 น. กิจกรรมสัมพันธ
10.00-10.10 น. อาหารวาง
10.10-12.00 น. หนวยการเรียนรูที่ 1 “การใชประโยชนจากทรัพยากรของชุมชน”
12.00-13.00 น. อาหารกลางวัน
13.00-14.00 น. หนวยการเรียนรูที่ 1 “การใชประโยชนจากทรัพยากรของชุมชน” (ตอ)
14.00-14.30 น. หนวยยอยที่ 2.1 “ประโยชนของตนไม”
14.30-14.50 น หนวยยอยที่ 2.3 “แมลงและสิ่งมีชีวิตในน้า” ภาคทฤษฎี
ํ
14.50-15.00 น. อาหารวาง
15.00-16.30 น หนวยยอยที่ 2.3 “แมลงและสิ่งมีชีวิตในน้า” ภาคทฤษฎี (ตอ)
ํ
16.30-17.00 น กิจกรรมสัมพันธ
17.00-18.00 น. พักผอน กิจสวนตัว
18.00-19.00 น. อาหารเย็น
19.00-20.00 น. หนวยยอยที่ 2.2 “นกกับสิ่งแวดลอม” ภาคทฤษฎี
20.00-22.00 น. หนวยการเรียนรูที่ 3 “ภาวะโลกรอน”
21.00 น. นอน
วันที่สอง
06.00-07.30 น. นกกับสิ่งแวดลอม (ดูนกยามเชา)
07.30-08.00 น. พักผอน ทํากิจสวนตัว
08.00-09.00 น. เคารพธงชาติ/อาหารเชา
08.00-10.00 น. ศึกษาอุทยานธรรมชาติวิทยา
(ชมนิทรรศการบริเวณศาลาขอมูลธรรมชาติวิทยา)
10.00-10.10 น. อาหารวาง
10.10-12.00 น. หนวยยอยที่ 2.4 ความสัมพันธในระบบนิเวศ
12.00-13.00 น อาหารกลางวัน
13.00-14.50 น. หนวยยอยที่ 2.4 ความสัมพันธในระบบนิเวศ (ตอ)
14.50-15.00 น. อาหารวาง
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

4. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 2
กําหนดการคายสิ่งแวดลอมศึกษา (ตอ)
วันที่สอง กิจกรรม
15.00-16.00 น. หนวยการเรียนรูที่ 4 “ถุงเพาะชํากาบกลวย”
16.00-17.00 น. เตรียมนําเสนอแนวคิดเชิงอนุรักษผานละคร
17.00-18.00 น. พักผอน ทํากิจสวนตัว
18.00-19.00 น. อาหารเย็น
19.00-21.00 น. นําเสนอแนวคิดเชิงอนุรักษ (แสดงละคร)
21.00 น. นอน
วันที่สาม
06.00-07.30 น. นกกับสิ่งแวดลอม (ดูนกยามเชา)
07.30-08.00 น. พักผอน ทํากิจสวนตัว
08.00-09.00 น. เคารพธงชาติ/อาหารเชา
09.00-09.30 น. ทดสอบความรู
แบบสอบถามประเมินโครงการ
ปลูกตนไม/บําเพ็ญประโยชน
09.30-10.00 น. ซอมรับประกาศนียบัตร
10.00-10.10 น. อาหารวาง
10.10-10.30 น บรรยายพิเศษ
10.30-12.00 น. มอบรางวัล
มอบประกาศนียบัตร
พิธีปด
ถายรูปหมู
12.00-13.00 น. อาหารกลางวัน
13.00 น. เสร็จสิ้นการอบรม เดินทางกลับ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

5. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 3
หนวยการเรียนรูที่ 1 การใชประโยชนจากทรัพยากรของชุมชน
สาระสําคัญ
มนุษยใชประโยชนจากทรัพยากรตางๆ ทั้งทางตรงและทางออม เพื่อการดํารงชีวิตในแตละวัน
ซึ่งจากการใชประโยชนของมนุษยไดสงผลกระทบทั้งทางบวกและลบแกทรัพยากรเชนกัน ดังนั้น
มนุษยควรใชทรัพยากรอยางคุมคา กอใหเกิดประโยชนสูงสุด และสงผลกระทบในทางลบนอยที่สุด
เพื่อรักษาทรัพยากรใหคงอยูอยางยั่งยืน
จุดประสงค
1. เพื่อศึกษาขั้นตอนกระบวนการผลิต การดําเนินงานของโครงการฟารมตัวอยางตาม
พระราชดําริ สมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ กลุมทํากระดาษสา และกลุมทําผลิตภัณฑ
กลวย
2. เพื่อฝกทักษะการคิดวิเคราะห และการสรุปความคิดรวบยอด
เนื้อหา
1. การทําการเกษตรแบบผสมผสาน โดยวิทยากรทองถิ่นและแหลงเรียนรูทองถิ่นโครงการ
ฟารมตัวอยางตามพระราชดําริ สมเด็จพระนางเจาฯพระบรมราชินีนาถ
2. การทํากระดาษสา โดยวิทยากรทองถิ่นและแหลงเรียนรูทองถิ่นกลุมทํากระดาษสา
3. การทําผลิตภัณฑแปรรูปกลวย โดยวิทยากรทองถิ่นและแหลงเรียนรูทองถิ่นกลุมทํา
ผลิตภัณฑกลวย
กิจกรรมการเรียนรู
1. ขั้นนําเขาสูบทเรียน
แนะนําการศึกษาดูงานในพื้นที่ ตามประเด็นที่ตองการใหศึกษาโดยเฉพาะ อันไดแก
ขั้นตอนการดําเนินงาน วัตถุดบ วัสดุอุปกรณที่ใช ผลผลิตที่เกิดขึ้นจากกระบวนการผลิตและการจัดการ
ิ
2. ขั้นดําเนินการ
2.1 นําผูเขาอบรมไปศึกษาดูงานในพื้นที่ โดยฟงบรรยายจากเจาหนาที่จากฟารม
ตัวอย างตามพระราชดําริ สมเด็ จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ วิทยากรท องถิ่ น ของกลุมทํา
กระดาษสา และกลุมทําผลิตภัณฑกลวย พรอมทั้งเปดโอกาสใหผูเขาอบรมพูดคุยสอบถามเพิ่มเติม
2.2 ภายหลังจากการศึกษาดูงาน ใหแตละกลุมเขียนผังมโนทัศนจากความรูที่
ไดรับ ตามหัวขอที่ไดรับมอบหมาย
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

6. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 4
2.3 นําเสนอผลงานโดยตัวแทนของแตละกลุม
2.4 อภิปรายเกี่ยวกับแตละกิจกรรมที่เกิดขึ้นตองใชทรัพยากรอะไรบาง และมี
ผลผลิตอะไรเกิดขึ้นจากกระบวนการผลิตบาง นอกจากนี้การจัดการของเสียที่เกิดขึ้นเปนอยางไร
หรือมลภาวะที่อาจเกิดขึ้นมีอะไรบางและสามารถปองกันไดอยางไร
2.5 ระดมความคิดเพื่อยกตัวอยางแนวทางการใชทรัพยากรอยางรูคุณคาในกิจกรรม
3. ขั้นสรุป
กลาวสรุปถึงความจําเปนในการใชทรัพยากรเพื่อการดํารงชีวิต เมื่อใชทรัพยากรที่
มากเกินไป จะทําใหทรัพยากรลดลงอยางรวดเร็ว และกอใหเกิดของเสียเพิ่มขึ้น ดังนั้นจึงควรใช
ทรัพยากรที่มีอยูอยางคุมคากอใหเกิดประโยชนมากที่สุด
สื่อการเรียนรู
1. กระดาษ Flip Chart
2. ปากกาเคมีสีตางๆ
3. บลูแทก / กระดาษกาว
4. ใบงาน เรื่อง การใชประโยชนจากทรัพยากรของชุมชน
การประเมินผล
1. ผลงานการเขียนผังมโนทัศน
2. สังเกตพฤติกรรม ความสนใจ การแสดงความคิดเห็น การมีสวนรวมในการทํางาน และ
นําเสนอผลงาน
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

7. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 5
มนุษยใชประโยชนจากทรัพยากรตางๆ ทั้งทางตรงและทางออม เพื่อการดํารงชีวิตใน
แตละวัน ซึ่งจากการใชประโยชนของมนุษยไดสงผลกระทบทั้งทางบวกและลบแกทรัพยากร
เชนกัน ดังนั้นมนุษยควรใชทรัพยากรอยางคุมคา กอใหเกิดประโยชนสูงสุด และสงผลกระทบ
ในทางลบนอยที่สุด เพื่อรักษาทรัพยากรใหคงอยูอยางยั่งยืน
ภาระกิจ
1. ศึกษาดูงาน
โครงการฟารมตัวอยางตามพระราชดําริสมเด็จพระนางเจาฯ พระบรมราชินีนาถ
กลุมทํากระดาษสา
กลุมทําผลิตภัณฑกลวย
โดยทําการบันทึกขอมูลจากการฟงบรรยายจากวิทยากรและจากการพูดคุยสอบถามเพิ่มเติม
ลงในแบบบันทึก
2. ภายหลังจากการศึกษาดูงาน ใหแตละกลุมเขียนผังมโนทัศนจากความรูที่ไดรบ ตามหัวขอที่
ั
ไดรับมอบหมาย
3. นําเสนอผลงานโดยตัวแทนของแตละกลุม
4. อภิปรายเกี่ยวกับแตละกิจกรรมที่เกิดขึ้นตองใชทรัพยากรอะไรบาง และมีผลผลิตอะไรเกิดขึ้น
จากกระบวนการผลิตบาง นอกจากนี้การจัดการของเสียที่เกิดขึ้นเปนอยางไร หรือมลภาวะทีอาจ ่
เกิดขึ้นมีอะไรบางและสามารถปองกันไดอยางไร และระดมความคิดเพื่อยกตัวอยางแนวทางการ
ใชทรัพยากรอยางรูคุณคา
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

8. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 6
เรื่อง วัตถุดิบที่ใช ขั้นตอน/วิธการ
ี
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

9. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 7
หนวยการเรียนรูที่ 2 การศึกษาธรรมชาติในเสนทางเดินศึกษาธรรมชาติ
สาระสําคัญ
เสนทางศึกษาธรรมชาติเปนเครื่องมือหนึ่งในการศึกษาธรรมชาติ ที่ใหความรูความเขาใจ
ในเรื่ อ งของสภาพธรรมชาติ สิ่ ง แวดล อ ม และเพื่ อ ก อ ให เ กิ ด ความเข า ใจในการอนุ รั ก ษ
ทรัพยากรธรรมชาติมากขึ้น
หนวยยอยที่ 2.1 ประโยชนของตนไม
จุดประสงค
1. เพื่อฝกการเก็บพรรณไมอยางงาย
2. เพื่อฝกการสังเกตและวิเคราะหลักษณะของตนไม
3. เพื่อศึกษาคนควาขอมูลเพิมเติมจากหองสมุดได
่
เนื้อหา
ปาไม คือ ชุมชนของตนไม ซึ่งมีประโยชนมากมายตอการดํารงชีวิตของมนุษยทั้งทางตรง
และทางออม ไดแก ประโยชนทางตรง คือ การนําไมมาสรางอาคารบานเรือนผลิตภัณฑเครื่องใช
ต า งๆ เป น แหล ง อาหารจากส ว นต า งๆ ใช เ ส น ใยที่ ไ ด จ ากเปลื อ ก และเถาวั ล ย ม าถั ก ทอเป น
เครื่องนุงหม เชือกและอื่นๆ และทํายารักษาโรค ขณะที่ประโยชนทางออม เชน เปนแหลงตนน้ํา
ลําธาร รักษาความชุมชื้นและควบคุมสภาวะอากาศ เปนแหลงพักผอนและเปนสถานที่ศึกษาหา
ความรู ปองกันและบรรเทาความแรงลม และการกัดเซาะและการพังทลายของดิน เปนแหลงที่อยู
อาศัยของสัตวปา เปนตน นับไดวาปาไมเปนแหลงทรัพยากรที่สําคัญ จึงควรชวยกันอนุรักษพื้นที่
ปาไมไวเพื่อคงความสมดุลของระบบนิเวศและมีแหลงทรัพยากรไวใชตลอดไป
กิจกรรมการเรียนรู
1. ขั้นนําเขาสูบทเรียน
ตั้งคําถาม “ทราบไหมวาตนไมแตละตนแตกตางกันอยางไร” และ “รูบางไหมวา
ปาไมมีประโยชนอยางไร”
2. ขั้นดําเนินการ
2.1 ใหผูเขาอบรมเก็บใบไมแหงจากตนไมที่ทําการศึกษา พรอมทั้งบันทึกขอมูล
ลักษณะตนไมจากการสังเกตคราวๆ และลอกลายเปลือกของตนไมลงในกระดาษวาดเขียนบริเวณ
ขอบกระดาษ
2.2 ทําการสอบถามชื่อตนไม แลวคนควาหาขอมูลเกี่ยวกับลักษณะและประโยชน
ของตนไมชนิดนั้น
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

10. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 8
2.3 บัน ทึ ก ข อมู ลที่ ไ ด ล งบนดา นหลั ง ของกระดาษวาดเขี ย นที่ทํ า การลอกลาย
เปลือกตนไมชนิดนั้น แลวนําตัวอยางใบไมแหงวางทาบลงบนดานหนากระดาษ โดยไมใหทับลาย
เปลือกตนไม จากนั้นปดสติกเกอรใสทับดานบนใบไมเพื่อยึดใบไมติดกับกระดาษวาดเขียน โดย
ไมใหมีฟองอากาศ
3. ขั้นสรุป
ตั้งคําถาม “ประโยชนของตนไมที่ทําการศึกษามีอะไรบาง” แลวกลาวสรุปถึง
ประโยชนของตนไมและการอนุรักษ
สื่อการเรียนรู
1. สมุดวาดเขียน หรือ กระดาษวาดเขียน หรือ แบบบันทึก
2. สีเทียน
3. ปากกาหรือดินสอ
4. สติกเกอรใส (ขนาดเทากับกระดาษวาดเขียน)
5. หนังสือในหองสมุด
6. ตนไมที่จะทําการศึกษา
7. ใบงาน เรื่อง ประโยชนของตนไม
8. ใบความรู เรื่อง รูปรางของใบไม
การประเมินผล
ผลงานในสมุดวาดเขียน หรือกระดาษวาดเขียน หรือ แบบบันทึก
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

11. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 9
ปาไม คือ ชุมชนของตนไม ซึ่งมีประโยชนมากมายตอการดํารงชีวิตของมนุษยทั้งทางตรง
และทางออม ไดแก ประโยชนทางตรง คือ การนําไมมาสรางอาคารบานเรือนผลิตภัณฑเครื่องใช
ต า งๆ เป น แหล ง อาหารจากส ว นต า งๆ ใช เ ส น ใยที่ ไ ด จ ากเปลื อ ก และเถาวั ล ย ม าถั ก ทอเป น
เครื่องนุงหม เชือกและอื่นๆ และทํายารักษาโรค ขณะที่ประโยชนทางออม เชน เปนแหลงตนน้ํา
ลําธาร รักษาความชุมชื้น และควบคุมสภาวะอากาศ เปนแหลงพักผอนและเปนสถานที่ศึกษาหา
ความรู ปองกันและบรรเทาความแรงลม ปองกันและบรรเทาการกัดเซาะและการพังทลาย
ของดิน เปนแหลงที่อยูอาศัยของสัตวปา เปนตน นับไดวาปาไมและตนไมเปนแหลงทรัพยากรขั้น
พื้นฐานที่สําคัญมาก ขณะเดียวกันหากเราใชประโยชนจากปาไมกันอยางเกินกําลังของมันแลว
ปญหาที่ตามมาไมใชแคความเสื่อมโทรมเทานั้น แตหมายถึงภัยอันตรายที่จะตามมาในไมชา และ
ในอนาคตอันใกลนี้อาจมีอีกหลายแหงที่จะตองประสบภัยทางธรรมชาติ ดังนั้นเราทุกคนจึงควร
ศึกษาและทําความเขาใจเรื่องเกี่ยวกับการใชไมและปาไมใหมาก เพื่อจะไดชวยกันชวยกันบรรเทา
ปญหาที่ จ ะเกิ ด ขึ้ น และร ว มอนุ รัก ษ พื้ น ที่ ปา ไม ใ ห ค งความสมดุ ลของระบบนิเ วศ และมีแ หล ง
ทรัพยากรไวใชตลอดไป
ภาระกิจ
1. เก็บใบไมจากตนไมที่ทําการศึกษา พรอมทั้งบันทึกขอมูลลักษณะตนไมจากการสังเกต
คราวๆ โดยสามารถรูปรางของใบไมไดจากใบความรู และลอกลายเปลือกของตนไมลงในกระดาษ
วาดเขียนบริเวณขอบกระดาษดานนอก
2. คนควาหาขอมูลเกี่ยวกับลักษณะและประโยชนของตนไมชนิดนั้น
3. บันทึกขอมูลรูปรางใบและลักษณะเดนอื่นๆ ของตนไม และประโยชน ลงบนดานหลัง
ของกระดาษวาดเขียนที่ทําการลอกลายเปลือกตนไมชนิดนั้น แลวนําตัวอยางใบไมแหงวางทาบลง
บนดานหนากระดาษ โดยไมใหทับลายเปลือกตนไม จากนั้นปดสติกเกอรใสทับดานบนใบไมเพื่อ
ยึดใบไมติดกับกระดาษวาดเขียน โดยไมใหมีฟองอากาศ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

12. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 10
รูปรางใบไม (leaf shape)
ใบมีรูปรางแตกตางกัน ดังนี้
รูปลิ่มแคบ (subulate) ใบคอนขางสั้น
สอบแคบจากโคนใบไปยังปลายใบ
รูปเข็ม (acicular) ใบเล็กแหลมคลายเข็ม
รูปแถบ (linear) ใบยาวและแคบ ขอบใบ
เกือบจะขนานกัน
รูปขอบขนาน (oblong) ใบมีของสองขาง
ขนานกัน ความยาวเปน 2 เทาของความกวาง
รูปหอก (lanceolate)ใบรูปคลายใบหอก โคน
ใบกวางคอยๆ แคบสูปลายใบ
รูปหอกกลับ (oblanceolate) ใบรูปคลายใบ
หอกกลับ
รูปรี (elliptic) ใบมีรูปรางรี
สวนกวางที่สุดอยูตรงกลางใบ เมื่อ
แบงใบออกเปน 2 สวน จะได 2 ขาง
เทาๆ กัน
รูปไข (ovate) ใบมีรูปรางคลายไข
สวนกวางที่สุดอยูต่ํากวากึ่งกลางใบ
รูปไขกลับ (obovate) ใบมี
รูปรางคลายไขกลับ
รูปสามเหลี่ยม (deltoid)
ใบรูปรางคลายสามเหลี่ยม
รูปสี่เหลี่ยมขาวหลามตัด
(rhomboid) ใบมีรูปรางคลายสี่เหลี่ยมขาวหลามตัด รูปไต (reniform) ใบมีรูปรางคลายไต
รูปวงกลม (orbicular) ใบมีรูปรางคลายวงกลม รูปหัวใจ (cordate) ใบมีรูปรางคลายหัวใจ
รูปเคียว (falcate) ใบมีรูปรางคลายเคียวเกี่ยวขาว รูปชอน (spathulate) ใบมีรูปรางคลายชอน
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

13. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 11
(ลายเปลือก)
ชื่อ.......................................................................
ชื่อวิทยาศาสตร...................................................
วงศ.....................................................................
ลักษณะ...............................................................
...........................................................................
...........................................................................
ประโยชน............................................................
(ตัวอยางพันธุไม)
 ...........................................................................
...........................................................................
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

14. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 12
หนวยยอยที่ 2.2 นกกับสิ่งแวดลอม
จุดประสงค
1. เพื่อฝกการจําแนกชนิดของนก
2. เพื่อรูจักสังเกตลักษณะและพฤติกรรมของนก
3. เพื่อรูจักการใชคูมือการดูนกและการใชกลองสองทางไกลแบบสองตา
เนื้อหา
ปริมาณและชนิดของนกที่พบ สามารถแสดงใหเห็นถึงความอุดมสมบูรณของสิ่งแวดลอมบริเวณ
นั้น นกมีประโยชนในการชวยสืบพันธุและกระจายพันธุพืช บางชนิดกินแมลงซึ่งเปนการชวยควบคุม
ปริมาณแมลง หากนกที่พบมีปริมาณและชนิดลดลงยอมสงผลกระทบตอสมดุลของธรรมชาติ เราจึงควร
ชวยกันรักษาแหลงอาหารและถิ่นที่อยูอาศัยของนกเพื่อไมใหนกสูญพันธุ
กิจกรรมการเรียนรู
1. ขั้นนําเขาสูบทเรียน
แนะนําการดูนกในธรรมชาติ
2. ขั้นดําเนินการ
2.1 ใหจับคูสมาชิกในแตละกลุม เดินตามเสนทางที่กําหนด
2.2 สํารวจและบันทึกขอมูลนกที่พบลงในแบบบันทึก
3. ขั้นสรุป
ตั้งคําถาม “นกที่พบมีอะไรบาง นกที่พบแตกตาง
จากกลุมอื่น” แลวกลาวสรุปเกี่ยวกับนกกับสิ่งแวดลอม
สื่อการเรียนรู
1. ใบความรูในการดูนก
2. แบบบันทึกการสํารวจนก
3. หนังสือคูมือการดูนกของอุทยานธรรมชาติวิทยาฯ
4. หนังสือสัตวปาในอุทยานธรรมชาติวิทยาฯ
5. กลองสองทางไกลแบบสองตา
6. ดินสอหรือปากกา
การประเมินผล
1. ตรวจผลงานในแบบบันทึกการสํารวจนก
2. สังเกตพฤติกรรม ความสนใจ และความรวมมือในการทํางาน
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

15. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 13
โดยทั่วไปนกมีรูปรางเรียวไปทางหัวและทายเปนรูปกระสวย แบงเปน 7 สวน คือ ปาก หัว คอ
ลําตัว ปก หาง และขา
ปาก (bill หรือ beak) ลักษณะภายนอกของนก
ป า ก น ก เ ป น โ ค ร ง ส ร า ง
ลักษณะคลายกระดูก 2 ชิ้นประกบกัน
รูปรางของปากจะสัมพันธกับอุปนิสัย
การกิ น อาหารของนก เช น เรี ย ว
แหลมสํ า หรั บ กิ น น้ํ า ต อ ย(น้ํ า หวาน
ดอกไม) เปนขอสํ าหรับฉี กเนื้อ ตรง
และปลายคมสํ า หรั บ เจาะ แบนข า ง
สําหรับจับปลา โคงหรือแอนสําหรับ
หากินสัตวน้ําในโคลน เปนตน รูปรางของปากที่สําคัญ มีดังนี้
ปากแบน
ปากไขว ปากตรง
ปากชอน
ปากโคง
ปากขอ
ปากทู
ปากแอน
ปากงอ
ปากมีโหนกแข็ง ปากกรวย
ปากแบนขาง
ปากมีกะบัง
ปากเจาะ ปากแหลมคม
รูปรางปากของนก
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

16. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 14
หัว (head)
หัวของนกมีทั้งขนาดเล็ก ขนาดกลาง และขนาดใหญ โดยทั่วไปตาจะอยูดานขางของหัว มีนก
บางชนิดเทานั้นที่ตาจะอยูดานหนา เชน นกแสกและนกเคาตางๆ

คอ (neck)
คอของนกเปนรูปทรงกระบอก นกบางชนิดมีคอสั้นมาก บางชนิดมีคอยาวสําหรับหากินในน้ํา
หรือชายน้ําโดยเฉพาะ เชน นกยาง นกกระสา นกกระเรียน เปนตน
ลําตัว (truck)
ลําตัวของนกโดยทั่วไปเปนรูปไข คือมีสวนหนาใหญแลวเรียวไปทางทายเล็กนอย ทั่วรางกาย
ของนกมีขนนกปกคลุม นกบางชนิดโดยเฉพาะนกน้ํา บริเวณอกหรือโคนหางมีขนที่สามารถสรางผง
ขี้ผึ้งเพื่อใชในการแตงขน ผิวหนังของนกทุกชนิดไมมีตอมเหงื่อ และตอมน้ํามัน อยางในสัตวเลี้ยงลูก
ดวยนม แตนกหลายชนิดมีตอมขนาดใหญบริเวณตะโพกหรือโคนหางดานบน ทําหนาที่สกัดน้ํามัน
ออกมาใชตกแตงขน
ปก (wings)
ปกของนกมีไวสําหรับบิน ในนกบางชนิดจะมีสีเดนแวววาว
หาง (tail)
หางของนกจะเปนสวนทีชวยควบคุมทิศทางในการบิน ในนกบางชนิดจะมีสีสันเดนสะดุดตา
่
ขนหางอาจจะสั้นมากหรือยาวมากแลวแตชนิดนกและมักมีเปนจํานวนคูโดยแบงเปนสองขางเทาๆ กัน
ขนหางแตละเสนอาจมีความยาวเทากันหรือไมเทากันทุกเสน ทําใหเกิดรูปแบบหางตางๆ ดังนี้
รูปรางหางของนก
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

17. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 15
ขา (leg)
ขานกเปนสวนสําคัญในการแสดงใหเห็นความเปนอยูของนกและชนิดอาหารของนกได

เชนเดียวกับปาก โดยมีลักษณะตางกันไปตามประโยชนการใชสอย เชน เดิน เกาะ จับเหยื่อ วายน้ํา
ลุยโคลน เปนตน
ตีนพัดเต็ม ตีนพัด ตีนพัดกึ่ง ตีนกลีบ
ลักษณะเทาของนกที่หากินตามแหลงน้ํา
กอนที่เราจะออกไปดูนกในธรรมชาตินั้น ควรเตรียมตัวและเตรียมอุปกรณใหพรอม การศึกษา
ขอมูลเกี่ยวกับสถานที่ ทั้งสภาพอากาศและลักษณะภูมิประเทศ ชวยใหสามารถเตรียมอุปกรณได
อยางเหมาะสม การแตงกายควรแตงกายใหรัดกุมและสีกลมกลืนกับสภาพแวดลอม อุปกรณหลักที่ใช
ในการดูนก ไดแก กลองสองทางไกล คูมือดูนก สมุดบันทึก และปากกาหรือดินสอสําหรับจดบันทึก
ซึ่งควรหาเปหรือกระเปาสะพาย เพื่อเพิ่มความสะดวกในการพกพาอุปกรณตางๆ ทําใหคลองตัวใน
การดูนกมากยิ่งขึ้น เราควรดูนกในเวลาเชาหรือเย็น โดยเวลาเชาเปนชวงเวลาที่ดีที่สุดสําหรับการดูนก
เนื่ องจากนกส ว นใหญ อ อกหากิ น ตั้ ง แต เ ช ามื ด จนสายจึ ง หลบพั ก ผอ น ช ว งเวลานี้ น กจึ งค อ นข า ง
กระฉับกระเฉง ไมหลบซอนตัว ทําใหพบเห็นนกไดไมยาก และอากาศเย็นสบาย ชวยใหดูนกไดอยาง
เพลิดเพลิน
ขอควรปฏิบัติ
1. ควรดูนกเปนกลุมเล็ก และควรชักชวนผูมีประสบการณและเชี่ยวชาญเรื่องนกไปดวย
เพราะจะชวยเราจําแนกชนิดนกและอธิบายรายละเอียดตางๆ เปนการเสริมสรางความรู
เพิ่มมากขึ้น
2. ขณะดูนก ควรเคลื่อนไหวอยางระมัดระวังและไมควรสงเสียงดัง เพราะนกมักตกใจงาย
และไมยอมปรากฏตัวใหดู
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

18. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 16
3. พยายามสํารวจดูและฟงเสียงนกรอบๆ ตัว ใชกลองสองทางไกล สองหานกตั้งแตบน
พื้น ดิ น ในกอหญ า ตามพุ ม ไม และบนต น ไม ใ หญ ตั้ง แต ร ะดับ โคนต น จนถึ งเรือ นยอด
รวมทั้งบนทองฟา เพราะนกแตละชนิดอาศัยอยูในสภาพแวดลอมที่แตกตางกัน
4. หลังจากพบนกแลว ควรสองกลองดูนิ่งๆ พยามสังเกตจดจํารายละเอียดตางๆ ของนกให
มากที่สุด เชน สีสัน ลักษณะหัว ปาก หลัง ทอง ฯลฯ รวมทั้งพฤติกรรมนกที่แสดงออก
ขนาดและรูปราง ใหสังเกตนกที่พบวามีขนาดเทาใด โดยเปรียบเทียบกับนกที่รูจักกัน
ดี เชน นกกระจอกบาน เพื่อประมาณขนาดของนกที่พบอยางคราวๆ
นอกจากนี้ควรสังเกตลักษณะลําตัว ปาก ปกและหางของนก เพื่อใช
ในการจําแนกชนิดของนกอีกดวย
สีและลวดลาย สังเกตสีขนปกคลุมลําตัวและลวดลายที่เปนลักษณะเดน เชน คิ้วหรือ
แถบเหนือตา แถบบนกระหมอมหรือแถบหนาผาก วงแหวนรอบตา
สั ง เกตขี ด จุ ด หรื อ ลายบริ เ วณลํ า ตั ว ด า นบน แถบบนป ก ซึ่ ง อาจ
สังเกตไดขณะบิน ความแตกตางของสีปกและสีบนหลัง สีบริเวณ
สะโพก แถบหาง สีของปลายหาง ในบริเวณสวนลางลําตัว ใหสังเกต
สีทอง แถบหรือลายขีดบนอก สีของขา
พฤติกรรม นกแต ล ะชนิ ด มี ท า ทางการแสดงออกและพฤติ ก รรมแตกต า งกั น
สังเกตจากทาเกาะพัก นกเกาะในทาตรงตั้งฉากหรือขนานกับกิ่งไม
เมื่ อ เกาะพั ก นกเกาะนิ่ ง หรื อ ขยั บ ตั ว ไปมา ชอบแกว ง หางหรื อ ไม
สังเกตการไตตนไม วาตัวตั้งตรงหรือไตหัวลง การบินลงเปนลอน
คลื่นหรือบินตรงไป ชอบบินรอนหรือโบกกระพือปกไปมา นอกจากนี้
เสียงรองของนกก็สามารถบอกชนิดของนกได แมวาจะไมเห็นตัวก็ตาม
จากนั้นคอยๆ เปดคูมือดูวานกที่พบเปนนกชนิดใด แลวจดรายละเอียดที่เห็นลงในสมุดบันทึก
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

19. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 17
อุปกรณ
กลองสองทางไกล
คูมือดูนก หรือ คูมือหาชื่อนกในอุทยานธรรมชาติวิทยา ตามพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี:
ลุมน้ําหวยผาก
สมุดบันทึก หรือแบบบันทึก (ในที่นี้ใชแบบบันทึก)
ปากกาหรือดินสอ
แผนที่ของสถานที่ที่ดูนก (ถามี)
วิธีการ
1. เตรียมอุปกรณตางๆ และเตรียมตัวใหพรอม
2. ดูนกตามเสนทางหรือบริเวณโดยรอบ เมื่อพบนกแลวทําการจําแนกจนทราบชนิดนกแลวใหทํา
การบันทึกลงในแบบบันทึก โดยระบุเลขหนาของแผนบันทึกเพื่องายตอการจัดเรียงเอกสาร
สําหรับแผนแรก (หนาที่ 1) ใหเขียนชื่อ-สกุลของผูดูนก หรือเขียนชื่อกลุม วันเดือนปททําการ
 ี่
ดูนก สถานที่ทดูนก และระบุชวงเวลาที่ดูนก
ี่
3. นกที่พบตัวแรกใหเขียนเลข 1 ในชองชนิดที่ เมื่อรูชอชนิดนกที่พบใหเขียนลงในชองชือนกที่พบ
ื่ ่
4. จากนั้นบันทึกขอมูลตางๆ ลงในชองขอสังเกตบางประการขณะดูนกใหทําเครื่องหมายลงใน
ตามการสังเกตพบ สําหรับขอ 2 ลักษณะที่พบใหระบุรายละเอียดเพิ่มเติมดวย เชน การบิน บิน
เหนือยอดไม บินตรงหรือซิกแซ็กใกลพื้นดินหรือพื้นน้ํา บินรอนและวนในระดับสูง บินผาดโผน
หรือบินโฉบจับแมลง การเกาะ เกาะตามลําตนหรือกิงไมใหญ เกาะตามไมพุม ไมพนลาง
่ ื้
ขอนไม ตอไม การเดิน เดินตามพื้นดินหรือพืชลอยน้ํา เปนตน และทําการบันทึกขอมูลใน
บริเวณที่เวนไวให (......) เกี่ยวกับขนาดและลักษณะสีเดน เชน ขนาดเล็กมาก เล็ก กลาง ใหญ
ใหญมาก ลักษณะสีเดน เชน มีวงแหวนสีขวารอบตา ขาสีเหลือง แกมสีแดง
5. ขีด I จํานวน 1 ขีด ลงในชองจํานวน โดยสามารถบันทึกขอมูลอื่นๆ ที่ตองการเกี่ยวกับนกชนิด
นั้นๆ เชน วาดภาพลักษณะเดนของนก ไดแก เทาหรือปาก หรือบันทึกลักษณะเฉพาะคือ
ลักษณะที่ไมมีในนกชนิดอืนหรือกลุมอืน เมื่อมองเห็นสามารถบอกไดทนทีวาเปนนกอะไร เชน
่ ่ ั
หงอนขนงอกยาวจากหัวหรือทายทอย เปนตน ลงในชองบันทึกเพิ่มเติม
6. หากนกที่พบตัวถัดไปเปนนกชนิดเดิม ให ขีด I จํานวน 1 ขีด ลงในชองจํานวน แตถาเปนนก
ชนิดใหมก็ใหบนทึกดวยวิธีการเดิม หากเปนนกที่เคยพบแลวก็ใหกลับไปทําเครื่องหมาย I ลงใน
ั
ชองจํานวนของนกชนิดนั้นๆ โดย 1 ขีดแทนนก 1 ตัว
7. เมื่อเสร็จสิ้นการดูนกใหรวมจํานวนนกของแตละชนิดที่พบ ลงบน ............. ทายชองจํานวน
8. ในกรณีที่มีแผนที่ใหเขียนหมายเลขชนิดที่ของนกที่พบลงบนจุดที่พบในแผนที่ดวย
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

20. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 18
หนาที่ 1
ชื่อ-สกุล / กลุม ................................................................วัน เดือน ป ................................สถานที่.........................................................เวลา....................

ชนิดที่ ชื่อนกที่พบ ขอสังเกตบางประการขณะดูนก จํานวนที่พบ (ตัว) บันทึกเพิ่มเติม
1. บริเวณที่พบ
แหลงน้ํา ทุงหญาและปาละเมาะ สวน ปาโปรง / ปาไผ
ปาทึบ อื่นๆ .........................
2. ลักษณะที่พบ
บิน......... เกาะที่........... เดินที่........... อื่นๆ ...............
3. ขนาด......................................................
4. ลักษณะสีเดน........................................... รวม.................ตัว
1. บริเวณที่พบ
แหลงน้ํา ทุงหญาและปาละเมาะ สวน ปาโปรง / ปาไผ
ปาทึบ อื่นๆ .........................
2. ลักษณะที่พบ
บิน......... เกาะที่........... เดินที่........... อื่นๆ ...............
3. ขนาด......................................................
4. ลักษณะสีเดน........................................... รวม.................ตัว
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

21. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 19
หนาที่ ...............
ชื่อ-สกุล / กลุม ................................................................วัน เดือน ป ................................สถานที่.........................................................เวลา....................

ชนิดที่ ชื่อนกที่พบ ขอสังเกตบางประการขณะดูนก จํานวนที่พบ (ตัว) บันทึกเพิ่มเติม
1. บริเวณที่พบ
แหลงน้ํา ทุงหญาและปาละเมาะ สวน ปาโปรง / ปาไผ
ปาทึบ อื่นๆ .........................
2. ลักษณะที่พบ
บิน......... เกาะที่........... เดินที่........... อื่นๆ ...............
3. ขนาด......................................................
4. ลักษณะสีเดน........................................... รวม.................ตัว
1. บริเวณที่พบ
แหลงน้ํา ทุงหญาและปาละเมาะ สวน ปาโปรง / ปาไผ
ปาทึบ อื่นๆ .........................
2. ลักษณะที่พบ
บิน......... เกาะที่........... เดินที่........... อื่นๆ ...............
3. ขนาด......................................................
4. ลักษณะสีเดน........................................... รวม.................ตัว
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

22. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 20
หนวยยอยที่ 2.3 แมลงและสิ่งมีชีวตในน้า
ิ ํ
จุดประสงค
1. เพื่อฝกการจําแนกชนิดแมลงและสิ่งมีชีวิตในน้ํา
2. เพื่อศึกษาคณภาพน้ําดวยวิธีการงายๆ
ุ
2. เพื่อฝกทักษะและกระบวนการทางวิทยาศาสตร
3. เพื่อฝกทักษะการทํางานรวมกันเปนกลุม
เนื้อหา
การประเมินคุณภาพน้ําอยางงาย ทําไดโดยการสังเกตและเก็บขอมูลของแหลงน้ํา ไดแก อุณหภูมิ
ความขุนใสของน้ํา และการปรากฏของสิ่งมีชีวิตในน้ํา
กิจกรรมการเรียนรู
1. ขั้นนําเขาสูบทเรียน
นํ า ภ า พแม ลงและสิ่ ง มี ชีวิ ต ในน้ํ า มาใ ห ท า ยว าคื อตั ว อะไร พร อ มกั บ แ นะนํา ชื่อ และ
อธิบายลักษณะสําคัญ และถิ่นที่อาศัยของสัตวชนิดนั้น พรอมกับใหบันทึกลงในใบงาน
2. ขั้นดําเนินการ
2.1 อภิปราย เกี่ยวกับ ความสัมพันธระหวางสิ่งมีชีวิตในน้ํากับคุณภาพน้ํา
2.2 อธิบายขั้นตอนการสํารวจคุณภาพน้ํา ดวยใบความรู และแบบบันทึก
3. ขั้นสรุป
กลาวสรุปเกี่ยวกับความสัมพันธระหวางสิ่งมีชีวิตในน้ํากับคุณภาพน้ํา
สื่อการเรียนรู
1. ภาพแมลงและสิ่งมีชีวิตในน้ํา
2. ใบงาน เรื่อง แมลงและสิงมีชีวิตในน้ํา
่
3. ปากกาหรือดินสอ
4. ใบความรู เรื่อง คุณภาพน้ํา
5. ใบความรู เรื่อง การสํารวจคุณภาพน้ํา
6. แบบบันทึกการสํารวจคุณภาพน้ํา
7. อุปกรณสํารวจคุณภาพน้ํา
การประเมินผล
1. ตรวจผลงานจากสมุดงาน แบบบันทึกตางๆ
2. สังเกตพฤติกรรม ความสนใจ และความรวมมือในการทํางาน
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

23. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 21
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

24. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 22
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

25. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 23
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

26. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 24
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

27. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 25
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

28. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 26
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

29. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 27
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

30. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 28
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

31. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 29
รูปรางหนาตา ชื่อ ลักษณะสําคัญ บริเวณที่พบ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

32. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 30
คุณภาพน้ํา หมายถึง ความสะอาด ความสกปรกของน้ํา สําหรับชีวิตในน้ํา ผูตองดื่มน้ําและหายใจ
เอาออกซิเจนเชนเดียวกับชีวิตอื่นๆ คุณภาพน้ําหมายถึงทั้งคุณภาพของน้ําที่รางกายมันใช และคุณภาพของ
บรรยากาศรอบตัว ไมวาจะเปนปริมาณออกซิเจนที่ละลายอยูในน้ํา ความขุนใสของน้ํา แรธาตุและสสารที่
เจือปนในน้ํา ตลอดจนความเปนกรดดางของน้ํา
เราสามารถสังเกตคุณภาพน้ําอยางงายๆ ไดจาก
อุณหภูมิ
น้ํายิ่งรอน ออกซิเจนยิ่งละลายไดนอย สัตวจึงหลบพักในน้ําเย็นใตรมเงาตนไมไดสบายกวาผืนน้ํากลางแดด
รอนและถามีการปลอยน้ํารอนลงน้ํา เชน น้ําเสียจากโรงงานอุตสาหกรรม ออกซิเจนในน้ําจะลดลง
ความขุนใส
แสงแดดจะสามารถสองลงสูใตน้ําไดลึกหรือตื้นเพียงใดขึ้นอยูกับความขุนใสของน้ํา ซึ่งสงผลโดยตรงตอ
ชีวิตพืชและสัตวตามพื้นใตน้ํา เนื่องจากพืชบนพื้นใตน้ําตองการแสงแดดปรุงอาหารและคายออกซิเจน
ออกมาสูน้ําบริเวณนี้อันเปนประโยชนตอสัตวน้ําซึ่งอาศัยอยูตามพื้นใตน้ํา ถาน้ําขุน แสงก็จะสองลงไปใต
น้ํ า น อ ยลง ก็ จ ะส ง ผลต อ ปริ ม าณออกซิ เ จนในน้ํ า ด ว ย น้ํ า จะขุ น ใสแค ไ หนนั้ น ขึ้ น อยู กั บ ปริ ม าณสาร
แขวนลอยในน้ํา เชน ตะกอนดิน และแพลงกตอน สาหราย ตะกอนดินนอกจากจะทําใหน้ําขุนแลว ยังไป
อุดรูซอกหลืบตามพื้นน้ําที่สัตวชอบอาศัยอยูดวย
สิ่งมีชีวตในน้ํา
ิ
สัตวน้ําตองการออกซิเจนหายใจเชนเดียวกับสัตวบก และในน้ําก็มีออกซิเจนละลายอยูแตนอยกวาใน
อากาศหลายเทา สัตวสวนมากชอบอยูในน้ําสะอาด มีออกซิเจนสูง แตหลายชนิดสามารถปรับตัวใหอยูใน
ที่ที่มีออกซิเจนนอยได และบางชนิดก็ทนอยูไดในที่ที่เกือบไมมีออกซิเจนเลย ฉะนั้น ถาเกิดมลภาวะทําให
ออกซิเจนในน้ําลดลง สัตวที่ตองการออกซิเจนสูงจะอยูไมได ในขณะที่สัตวที่ทนอยูไดในภาวะออกซิเจน
ต่ํากวาจะสามารถอยูไดดี จึงประเมินระดับมลภาวะในลําน้ําไดจากการสังเกตประเภทสัตวน้ํา ซึ่งสัตวที่ใช
วั ดระดั บ มลภาวะ เรี ย กว า “สั ต ว ตั ว บ ง ชี้ ” กล า วคื อ ถ า สั ต ว ช นิ ด นี้ ปรากฎตั ว ที่ ไ หน บอกได ว า
สภาพแวดลอมที่นั่นเปนอยางไร โดยสัตวน้ําที่สํารวจเปนสัตวน้ําตัวเล็กๆ ไดแก แมลงน้ําและสัตวไมมี
กระดูกสันหลังอื่นๆ พวกมันมักเกาะหากินอยูตามพื้นใตน้ําเฉพาะที่ ไมคอยวายยายถิ่นไปไกลๆ อยางปลา
นอกจากสัตวน้ําแลว สาหรายหรือตะไครน้ํายังบอกไดคราวๆ ถึงปุยและสารอินทรียที่ถูกปลอยลงสูลําน้ํา
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

33. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 31
ขอควรระวัง !
อยาไปในที่ที่นาลึกเกินเขา
้ํ
อยาไปไกลจนมองไมเห็น
อยาเลนกันขณะปฏิบัตงาน ิ
เมื่อบันทึกขอมูลเรียบรอยแลวอยาลืมปลอยสัตว นํากอนหิน และเทน้ําที่ตักมาคืนลําน้ํา
อยาลืมเก็บอุปกรณตางๆ ที่ใชใหเรียบรอย
อุปกรณ
ขวดพลาสติกใสกนแบนขนาดประมาณ 1 ลิตร ตัดปากขวดออก
แผนวัดความขุนใส

เทอรโมมิเตอรวัดอุณหภูมิ
แวนขยาย
กระชอน
ถาดหรือกะละมัง
ถวยน้ําจิ้ม
ชอน
แบบบันทึก
วิธีการ
ในแตละจุดทีทําการศึกษา ใหดําเนินการดังนี้
่
1. ตักน้ําจากลําธารใสขวดพลาสติกจนเต็มขวด จุมเทอรโมมิเตอรลงไปแตอยาใหติดกนขวด
ประมาณ 20 วินาที บันทึกอุณหภูมิน้ํา ควรวัดหลายครั้งเพื่อหาคาเฉลี่ย โดยตักน้ําใหมขึ้นมาเพื่อ
ทําการวัด แตอยาตักน้ําในจุดเดียวกับที่เทน้ําคืนลําธาร
2. วางแผนวัดความขุนใสไวทกนขวดพลาสติกดานใน ตักน้ําจากลําธารใสขวดพลาสติกจนเต็มขวด
ี่
วางขวดไวเฉยๆ ในรมเงา รอใหน้ํานิ่งเมื่อน้านิ่งกมดูจากปากขวด และบันทึกหมายเลขสีจางที่สุด
ํ
ที่มองเห็นบนแผนวัดความขุนใส 
3. ตักน้ําจากลําน้าใสถาดหรือกะละมังวางไวที่รมริมฝงน้ํา
ํ
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

34. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 32
4. วางกระชอนขวางกระแสน้ํา ใชเทาคุยพืนน้าใหฟุงขึ้นมาหนากระชอน 2-3 ครั้ง เพื่อใหสัตวที่
้ ํ
ซอนตัวอยูไหลเขามาในกระชอนพรอมเศษตะกอน
5. จากนั้นนํามาถายลงในถาดหรือกะละมังที่ตกน้ํารอไว
 ั
6. รอใหน้ําในถาดหรือกะละมังนิ่งตกตะกอน
7. ตักน้ําใสถวยน้ําจิ้มหลายๆ อัน วางไวขางถาดหรือกะละมัง
8. สังเกตดูวาในถาดหรือกะละมังมีตัวอะไรเคลื่อนไหว ใชชอนคอยๆ ตักตัวสัตวขึ้นมาใสถวยน้ําจิ้ม
9. ใชแวนขยายสองสัตวในถวยน้ําจิ้มเพื่อสังเกตรายละเอียดสําคัญ จําแนกดวย คูมือหาชือสัตวเล็ก
่
น้ําจืด
10. บันทึกเฉพาะ สัตวที่เปนตัวบงชี้ ลงในแบบบันทึก เชน พบตัวออนแมลงเกาะหิน ซึ่งจัดเปนสัตว
อยูในกลุม B ในจุดที่ 7 ที่สํารวจ ใหทําเครืองหมาย X ลงในชองที่ 7 ของแมลงกลุม B
่
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

35. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 33
“ในจุดศึกษาเดียวกัน หากพบสัตวตัวบงชีกลุมเดียวกันหลายตัว ใหทําเครื่องหมาย X เพียงครั้งเดียว”
้
1
2
กลุม B ตัวออนแมลงเกาะหิน 3
4
5
6
7
8
9
10
“นับเฉพาะสัตวเปน อยานับซากสัตวที่ตายแลว”
เมื่อสํารวจสัตวเล็กน้ําจืดครบทุกจุดศึกษา ใหนับจํานวน X ทั้งหมดของแตละกลุมแลวทําเครื่องหมาย
X ลงในชองของตารางสรุป ตามจํานวนทีนับไดใน ่
กลุมนั้นๆ (จํานวนเครื่องหมายในแตละกลุมจะ
เทากับจํานวนจุดศึกษาที่พบ) ซึ่งแบงออกเปน 4
หมวดใหญๆ คือ
I พวกทีตองการน้ําสะอาดมาก
่
II พวกทีตองการน้ําสะอาด
่
III พวกที่ทนน้ําสกปรกไดบาง
IV พวกที่ทนน้ําสกปรกไดดี
จากนั้นพิจารณาดูโดยรวมวาสายน้ําในชวงที่
สํารวจ มีสัตวหมวดใดโดดเดนที่สุด ซึ่งสามารถบง
บอกถึงคุณภาพน้ําในชวงนันไดดวย สามารถ
้ 
เปรียบเทียบจากเกณฑตอไปนี้
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

36. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 34
..กราฟพิสดาร ! ..
บางครั้งอาจพบวา กราฟมีลกษณะแตกตางจาก
ั
กราฟตัวอยางขางตน เปนตนวา สัตวหลายหมวด มีความ
โดดเดนคละกันไป แบบนี้
สาเหตุอาจเกิดจาก การเก็บตัวอยางไมถูกวิธี
จําแนกสัตวผดพลาด ลําน้ําไมเหมาะตอการดํารงชีวิตของ
ิ
สัตวบางกลุม เปนตน
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี

37. คายสิ่งแวดลอมศึกษา หลักสูตร “สิ่งแวดลอมเบื้องตน” 35
ภายหลังจากการสํารวจสายน้ํา และประมวลผลขอมูลครบทุกขั้นตอนแลว ใหประเมินดูวาจากขอมูลที่สํารวจ

มาทั้งหมดนั้น ลําน้ําในชวงที่สํารวจนั้นมีคุณภาพน้ําเปนอยางไร พรอมทั้งบอกเหตุผล
สัญลักษณในการประเมินคุณภาพน้ํา
ดีมาก ดี พอใชได ไมดี แยมาก
อุทยานธรรมชาติวิทยาอันเนื่องมาจากพระราชดําริ อ.สวนผึ้ง จ.ราชบุรี