1. ЖИЖИГ БИЗНЕС ХӨГЖЛИЙН ГАРЦ
Х.Булга
ШУТИС, Механик Инженерийн Сургууль,
ШУТИС,
Сургууль,
Тээврийн логистик, менежментийн профессорын баг
логистик,
Удирдагч багш : Ц.Гантөмөр
e-mail : Kh_bulga@yahoo.com
Хураангуй
Өгүүлэлд Жижиг
бизнес түүний ач холбогдол болон хэрхэн
амжилтай авч явах тухай өгүүлэх бөгөөд Америкийн Нэгдсэн
Улс, Их Британи, Франц улсуудын жижиг бизнесийг хөгжүүлж
Улс,
Британи,
байгаа жишээн дээр Монгол улсад жижиг бизнесийг хэрхэн
хөгжүүлэх талаар бичлээ
Аливаа улс орны хөгжлийн эх үндэс нь жижиг бизнес байдаг
бөгөөд тэднийг бодлого, зохицуулалттайгаар хөгжүүлэх, дэмжих
бодлого,
хөгжүүлэх,
асуудал аль ч Засгийн газрын анхаарлын төвд байдаг. Тэгвэл
байдаг.
манай
орны
хувьд
хэдийгээр
жижиг
бизнесийг
дэмжинэ,
дэмжинэ,
хөгжүүлнэ гэж их ярьдаг ч амьдрал дээр тэдэнд чиглэгдсэн
бодлого, шийдвэр бага байдгаас өнөөдөр манай бичил болон
бодлого,
жижиг бизнес эрхлэгчид өөрсдийн бор зүрхээр явж байна. Манай
байна.
орны Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүний 30 орчим хувийг жижиг
бизнесийнхэн үйлдвэрлэж байна гэсэн албан бус тоо байдаг.
байдаг.
Түүнчлэн ажлын байрны дийлэнхийг жижиг бизнесийнхэн хангаж
байна. Улаанбаатар төдийгүй Монгол улсын нийт хүн амын 60
байна.
орчим хувийг
жижиг бизнес эрхлэгчид хангаж
байна гэсэн албан бус тоо ч
байдаг.
байдаг.
Түлхүүр үг: Жижиг бизнес, том бизнес,
үг:
бизнес,
бизнес,
(Entrepeneur), Инкубатор, хөгжлийн гарц
Инкубатор,
Оршил
1
Аж
ахуй
эрхлэгч

2. Олон улсын эдийн засагчдын өмнө тулгараад байгаа хамгийн гол
асуудлууд бол эдийн засгийг хэрхэн хөгжүүлэх вэ, эдийн
вэ,
засгийн
хөгжлийг
хэрхэн
тогтвортой
байлгах
вэ
гэдэг
асуултууд юм. Ялангуяа ядуу буурай орнуудын хувьд эдгээр нь
юм.
бүр ч хурцаар тавигдаж байгаа билээ. Өнөөдөр дэлхий дээр нэг
билээ.
тэрбум гаруй хүн
нэн ядуу амьдарч байна гэсэн тооцоолол
байдаг. Тэдгээр хүмүүсийн тоонд Монголчуудаас орж байгаа
байдаг.
бөгөөд тэдэнд нэг удаагийн хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлж болно,
болно,
бүр амьдрах орон байраар ч хангаж өгч болно. Гэвч тэдэнд
болно.
өнөө, маргаашийг аргацаах бус ирээдүйгээ төлөвлөх боломжтой,
өнөө,
боломжтой,
үр хүүхдийнхээ боловсролд зохих ёсоор нь анхаарал тавьж
чаддаг байх санхүүгийн чадавхийг, боломжийг олгох ямар арга
чадавхийг,
замууд байна вэ?
вэ?
Жижиг бизнесийг хөгжүүлэх, үйл ажиллагааг нь дэмжих эдийн
хөгжүүлэх,
засаг, нийгмийн таатай орчинг бүрдүүлэх, шаардлагатай бөгөөд
засаг,
бүрдүүлэх,
боломжтой бүхий л арга хэмжээг авах нь дээр дурьдсан
асуултуудын хариулт тэндээс олдох болно.
болно.
Аливаа улс орны нийгэм эдийн засгийн хөгжилд жижиг бизнес
ихээхэн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Үүний шалтгааныг нэг талаас
гүйцэтгэдэг.
жижиг бизнесийн давуу талтай, нөгөө талаар зах зээлийн төлөв
талтай,
хандлагын өөрчлөлтөөс хамааран өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл
байдлын онцлогтой холбон тайлбарлаж болох юм.
юм.
Жижиг бизнесийн ач холбогдолыг эрт ухамсарласан улс орнууд нь
хөгжлийнхээ эхэн ба дунд үеэс л жижиг бизнесээ хамтад
хөгжүүлэн эрсэн байдаг. Иймээс жижиг бизнесийг хөгжүүлэх
байдаг.
асуудалд Дэлхийн улс орнууд онцгой ач холбогдол өгч, төрийн
өгч,
бодлогын нэг тэргүүлэх чиглэл болгон хэрэгжүүлж байна. Үүний
байна.
тод томруун жишээ бол АНУ, Их Британи, Франц зэрэг улсуудын
АНУ,
Британи,
жижиг бизнесийн хөгжил бөгөөд олон улс орнууд эдгээр улсуудын
жишгээр жижиг бизнесээ хөгжүүлэн амжилтанд хүрч байна.
байна.
Тиймээс Монгол улс тэдний нэгэн адил жижиг бизнесээ хөгжүлэн
дэлхийн хөгжингүй орнуудын тоонд орох боломж бидний өмнө
нээлттэй байна.
байна.
1. ЖИЖИГ БИЗНЕС
- “Жижиг бизнес гэж ажиллах хүчний болон үйлдвэрлэлийн цар
“Жижиг
хүрээгээр авсаархан, ихэвчлэн дотоод зах зээлд чиглэсэн,
авсаархан,
чиглэсэн,
богино
хугацаанд
зардлаа
нөхөж
чаддаг,
хөрөнгө
бага
чаддаг,
шаардагддаг, өндөр бүтээмжтэй, үйлдвэрлэлийн уян хатан
шаардагддаг,
бүтээмжтэй,
технологитой, зах зээлд өрсөлдөх чадвар бүхий үйлдвэрлэл,
технологитой,
үйлдвэрлэл,
үйлчилгээ юм“.
юм“.
- “Жижиг бизнес гэж хүсэл сонирхлоо нийцүүлээд хоёроос дээш
“Жижиг
хүмүүс тодорхой зорилгоор бизнес эрхлэхийг хэлнэ” гэх мэт
хэлнэ”
Улс орнууд өөрсдийн эдийн засгийн хөгжлийн төвшин, зах
төвшин,
зээлийн багтаамж, бизнес дэхь төрийн оролцоо, хөдөлмөр
багтаамж,
оролцоо,
эрхлэлтийн байдал, төсөв мөнгөний бодлогоос хамаарч жижиг
байдал,
бизнесийг өөр өөрөөр тодорхойлсон байдаг. Улс орнууд жижиг
байдаг.
бизнесээ тодорхойлохдоо Голчлон харгалзан үздэг үзүүлэлтүүд
гэвэл:
гэвэл:
2

3. -
Үндсэн ба эргэлтийн хөрөнгийн хэмжээ
Борлуулалтын орлого
Ажиллагсадын тоо
Үйлчлэгч, хэрэглэгчдийн тоо
Үйлчлэгч,
Үйлдвэрлэлд зарцуулсан цахилгаан эрчим хүчний хэмжээ гэх
мэт болно.
болно.
Жижиг бизнес нь анх бизнес л үүссэн цагаас хамтдаа үүссэн
бөгөөд одоог хүртэл байсаар л байгаа. Өнөөгийн байдлаар
байгаа.
Дэлхий дээр 500 сая гаруй хүн жижиг бизнес эрхлэн аж төрж
байна гэсэн албан ёсны баримт хүртэл байдаг. Энэхүү 500 сая
байдаг.
хүний жижиг бизнес эрхлэсэний ач холбогдол давуу талуудуудыг
дурдах юм бол энэ илтэл маань багтахааргүй их билээ.
билээ.
Жижиг бизнес нь өөрөө маш олон зүйлээс хамааруулан үйл
ажиллагаагаа явуулдаг. Жишээ нь төрийн бодлогоос бол шууд
явуулдаг.
хамааралтай бөгөөд энэ байдлыг олон улс эрт ухан ойлгон
амьдрал дээр хэрэглэсэн байдаг. Хамгийн гол нь жижиг бизнес
байдаг.
нь тухайн бизнесийг удирдан авч явж байгаа эзнээс маш их
шалтгаална. Иймд бид бизнесийн эзний талаар авч үзлээ.
шалтгаална.
үзлээ.
Аж ахуй эрхлэгч (Entrepeneur)
Ямарч бизнесийн хувьд Эзэн байх гэдэг нь тухайн бизнесийг
үүсгэн байгуулах, ажиллуулах, эрсдэлээс сэргийлэн хамгаалах
байгуулах, ажиллуулах,
гэсэн үг билээ. Жижиг бизнесийн эзэн хүн өөртөө итгэлтэй, бие
билээ.
итгэлтэй,
даасан, эрч хүчээр дүүрэн, бүтээлч санаачлагатай, уян хатан,
даасан,
дүүрэн,
санаачлагатай,
хатан,
өөдрөг сэтгэлгээтэй, манлайлагч, хүнтэй харилцах, таамаглал
сэтгэлгээтэй, манлайлагч,
харилцах,
дэвшүүлэх, юманд шүүмжлэлтэй хандах, эрсдэл тооцох чадвартай,
дэвшүүлэх,
хандах,
чадвартай,
зах
зээлээ
мэддэг,
ашгийн
төлөө
явдаг,
бүтээгдэхүүн
мэддэг,
явдаг,
үйлдвэрлэлийн технологийн мэдлэгтэй байж амжилтанд хүрдэг.
хүрдэг.
Энэ бизнесийн эзэн буюу аж ахуй эрхлэн түүнийгээ удирдаж буй
эрсдэлийг өөр дээрээ хүлээж байгаа хүнийг олон улсын хэмжээнд
Аж ахуй эрхлэгч буюу Entrepreneur гэдэг.
гэдэг.
2. АНУ ДАХЬ ЖИЖИГ БИЗНЕС
Америкийн
Нэгдсэн
Улс
нь
бизнесийн
байгууллагууддаа
ажиллагчдынхан нь тоогоор том ба жижиг гэж ялган авч үздэг.
үздэг.
Хүснэгт 1
Д/д
Бизнесийн хэмжээ
1
Жижиг бизнесийн байгууллага
2
Дунд зэргийн байгууллага
3
Том хэмжээний байгууллага
Хүний тоо
20 – 99 хүн
100 – 499 хүн
500 – дээш хүн
Дээрхи хүснэгтэнд оруулсанчлан АНУ нь жижиг бизнес эрхлэгч
нараа том бизнесийн байгууллагуудаас салган авч үздэг бөгөөд
тэдгээрийн үйл ажиллагааг дэмжин авч явдаг. АНУ –ын эрдэмтэд
–ын
явдаг.
жижиг бизнесээ дотор нь доорхи байдлаар ангилдаг байна. 20
байна.
3

4. хүртэлх хүнтэй бол хамгийн жижиг бизнес гэж тооцдог, 50
тооцдог,
хүртэлх хүнтэй бол жижиг дотроо дунд бизнес гэх бөгөөд
түүнээс дээш 99 хүртлэх хүнтэй бизнесийг жижиг дотроо том
бизнес гэнэ.
гэнэ.
Зураг 1
Өнөөдрийн байдлаар АНУ –д ойролцоогоор 22,9 сая жижиг бизнес
–д
эрхлэгч нар байгаа гэсэн албан ёсны судалгаа байдаг ба эдгээр
жижиг бизнес эрхлэгч нар нь АНУ –ын нийт орлогын ойролцоогоор
–ын
43% -г эзэлж байна. АНУ –ын худалдааны яамны мэдээгээр жижиг
-г
–ын
байна.
бизнес нь АНУ –ын эдийн засгийн өсөлтийн 20 – 25 % бүрдүүлж
–ын
байна.
байна.
Хүснэгт 2
Бизнесийн хэмжээ
Ажилладаг хүний тоо
Том бизнес
1000
Дунд бизнес
134000
Жижиг бизнес
2000000
Жижиг офисс
3000000
Гэрийн офисс
20000000
АНУ-ын ЖИЖИГ БИЗНЕСИЙН УДИРДАХ БАЙГУУЛЛАГА (SBA)
АНУАНУ
–ын
Жижиг
бизнесийн
удирдах
–ын
байгууллага
буюу
SMALL
BUSINESS
ADMINISTRATION нь 1953 оны 7 –р сарын 30
–р
нд Америкийн нэгдсэн улсад байгуулагдсан бөгөөд байгууллагдах
болсон гол зорилго нь Дайны дараахи зах зээл дээр жижиг
бизнесийг нэвтрүүлэх, түүний үйл ажиллагааг дэмжин хянан
нэвтрүүлэх,
зохион байгуулах гэх мэт байлаа.
1980 – аад оноос энэ
байлаа.
байгууллагын нэр хүнд өсч эхэлсэн бөгөөд
Jemmy Carter
4

5. ерөнхийлөгч 1983 онд төлөөлөгч 50 штадаараа жижиг бизнесийг
хөгжүүлэх 60 зөвлөмжийг гаргасан. Харин АНУ –ын конгресс энэ
–ын
гаргасан.
журмаас дөнгөж 40 ширхэгийг нь баталсан бөгөөд түүний жижиг
бизнес дэхь хөгжлийн тухай хууль гэж нэрлэх болсон. Энэ
болсон.
зөвлөмжөөр татварын асуудал болон жижиг бизнес эрхлэгч нарт
тулгарч байдаг асуудлуудыг шийдвэрлэсэн. 1986 онд жижиг
шийдвэрлэсэн.
бизнес эрхлэгч нарын хүсэлтээр зөвлөмжийг АНУ –ын цагаан
–ын
ордны конгресс 2 дахь удаагаа дахин боловсруулан хэвлүүлэн
гаргасан.
гаргасан.
Энэхүү жижиг бизнесийн удирдах байгууллага нь жижиг бизнесийг
дэмжин хөгжүүлэн дэлгэрүүлэх олон үйл ажиллагаа явуулдаг
бөгөөд эдгээр үйл ажиллагаануудын жагсаалт диаграммыг доор
харууллаа.
харууллаа.
Зураг 2
5

6. Дээрхи 7 жижиг бизнесийг дэмжих хөтөлбөрүүд нь өнөөгийн
байдлаар хэрэгжиж байгаа бөгөөд эдгээрээс гадна маш олон
хөтөлбөр, төслүүдийг хэрэгжүүлж байсан.
хөтөлбөр,
байсан.
АНУ-с Жижиг бизнест үзүүлж байгаа Техникийн тусламжид жилд
АНУойролцоогоор 100 сая ам.доллар зарцуулж байгаа бөгөөд 1991
ам.
онд буюу 15 жилийн өмнө жилд 92 сая доллар зарцуулж байжээ.
байжээ.
Тэгээд энэхүү Техникийн тусламж гэдэгт нь дан ганц техникээр
хангаад зогсохгүй
- Шаардлагатай Мэдээллийн тусламж
- Яаралтай техникийн тусламж
- Үйлдвэрлэлийн дэвшлийн зөвлөмж зэрэг олон үйл
ажиллагаанаас бүрддэг. Дээр орсон яаралтай техникийн тусламж
бүрддэг.
гэдэг нь Их дээд сургуулиуд болон коллежуудын дэргэд
байгууллагдсан мэргэжлийн баг байдаг бөгөөд тэд нараар жижиг
бизнес эрхлэгч нарт үнэгүй техникийн мэдлэгийн талаар болон
бусад талаар зөвөлгөө өгүүлдэг.
өгүүлдэг.
Жишээ нь 1966 онд Жоржийн их сургуулийн дэргэд байгуулагдаж
байсан мэргэжлийн баг нь өнөөдөр хүртэл үйл ажиллагаагаа
явуулсаар байна.
байна.
Инкубаторын үйл ажиллагаа гэдэг нь шинээр үүсэн бий болж
байгаа компаниудад дэмжлэг үзүүлэх зорилготой бөгөөд энэхүү
ажлынхаа ихэнх хэсгийг их дээд сургуулиудаар хийлгэдэг байна.
байна.
Жижиг бизнесийг хөгжүүлэх тал дээр жижиг бизнесийн удирдах
байгууллагаас гаргасан оновчтой санаа бол жижиг бизнес
6

7. эрхлэгч нараа Батлан хамгаалах яам гэх мэт томоохон
байгууллагуудын хажууд туслах үйлдвэрлэл болон бусад ажлыг нь
хийлгэхээр
тэдгээр
байгууллагуудын
ивээл
дор
оруулж
инкубаторын үйл ажиллагааг явуулж байна.
байна.
Жижиг
бизнест
том
бизнесээс
илүү
нийгмийн
хамгаалал
шаардлагатай байдаг ба энэ асуудал дээр төрөөс тусгай
хариуцсан товчоо гарган ажилладаг байна. Энэ товчоо нь АНУ –
байна.
ыг бүсчлэн хуваан авч үзээд бүс бүрийн онцлогт тохируулан үйл
ажиллагаагаа явуулдаг.
явуулдаг.
Зураг 3
АНУ –ын шинжээч нар өөрийн улсын олон жилийн туршлага дээр
–ын
үндэслэн дараахи жижиг бизнесийн өсөх нөхцөлүүдийг гаргасан.
гаргасан.
- Санхүүгийн нөөцийн боломж буюу хөрөнгө оруулалтын
асуудал
- Төрөлжсөн жижиг бизнесийн мэдээлэл маш чухал
- Таваарын зах зээл дээр оршин тогтнох
- Тухайн зах зээл дээрхи том бизнес эрхлэгч нар жижиг
бизнесийг оруулдаггүй том хаалт болох
- Хэмжээгээрээ том нь цохидог
- Жижиг бизнесийн иноваци
Гэх мэт нөхцөлүүдийг даван гарсан жижиг бизнес нь зах зээл
дээр байр сууриа олон ажиллаж цаашдаа амжилттай үйл
ажиллагаагаа явуулах болно.
болно.
АНУ –ын туршлагаас үзэхэд
–ын
- Жижиг бизнес нь уян хатан
- Шинжлэх
ухаан
технологийн
дэвшлийн
нэвтрүүлэлтийг
нэмэгдүүлэх
- Том бизнес эрхлэгч нарыг жижиг зүйл үйлдвэрлэхээс
хамгаалдаг
- Эрэл хайгуул хийдэг
- Аливаад шинийг санаачлан бий болгодог
- Эрсдэлийн мэдрэмжтэй байдал
- Зах зээлийн мэдрэмжтэй байдал буюу хэрэглэгч нартаа илүү
ойр байдаг
- Судалгаа сайн хийдэг
- Үйлдвэрлэлд маш хурдан ордог
- Хөрөнгө оруулалт бага шаардагддаг
7

8. - Техник технологийг авсаархан шинэчлэлийг нэвтрүүлдэг
гэх мэт олон давуу талуудтай бөгөөд хамгийн гол нь улс орны
хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа явдал юм.
юм.
Зураг 4
3. ФРАНЦ УЛС ДАХЬ ЖИЖИГ БИЗНЕС
Франц улс нь жижиг бизнесээ том бизнесээс нь ажиллаж байгаа
хүний тоогоор нь ялган авч үздэг буюу АНУ –ын жижиг бизнесээ
–ын
ялган авдаг шиг ижилхэн жижиг бизнесээ ангилан авч үздэг.
үздэг.
Жижиг бизнесийн хөгжүүлэх асуудал нь Франц улсын засгийн
газрын бодлогын салшгүй хэсэг байдаг бөгөөд шинээр гарч ирсэн
8

9. засгийн газар бүр энэхүү жижиг бизнесийн асуудлыг заавал авч
үзэн хэрэгжүүлдэг.
хэрэгжүүлдэг.
Засгийн газраас нь жижиг бизнес эрхлэгчдэдээ зориулан тусгай
бизнес төлөвлөгөөнүүдийг боловсруулан гаргасан байдаг бөгөөд
тэдгээр загварууд нь амжилттай бизнесээ авч явхад нь маш их
нөлөөлдөг байна. үүнд
байна.
- Санхүүгийн төлөвлөгөө
- Татварын хөнгөлөлтын төлөвлөгөө
- Засаг захиргааны үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
- Экспортын үйл ажиллагааг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
гэх мэт орно.
орно.
Франц улсын жижиг бизнесийн давуу тал нь
- Ажлын байрны тоог нэмэгдүүлдэг
- Технологийн шинэчлэл хийдэг
- Фондуудын хэмжээг нэмж байдаг
4. ИХ БРИТАНИ УЛС ДАХЬ ЖИЖИГ БИЗНЕС
Их Британи улс нь жижиг бизнесийн үндсэн 4 шинж чанартай.
чанартай.
Үүнд
1. Жижиг бизнес нь зах зээлд хувь нэмэр оруулах
2. Жижиг бизнесээ хууль зүйн хэмжээнд явуулах
3. Жижиг бизнесийг удирдах эзэх байх естой
4. Үйлдвэрлэлийн баазаар нь 200 –аас доошгүй хүн ажилладаг
–аас
байх ёстой
гэсэн онцлог шинжүүд байдаг ба эдгээрээ одоог хүртэл
хэрэгжүүлж байгаа.
байгаа.
Их Британи улсад жижиг бизнесийг төрийн зохицуулалтанд байдаг
ба жижиг бизнесийн үйл ажиллагааны талаар үйл ажиллагаа
явуулдаг жижиг бизнесийн нийгэмлэгүүд байдаг.
байдаг.
Засгийн газраас жижиг бизнесдээ шууд нөлөөлдөгүй ба харин
жижиг бизнесдээ үйлчилж байдаг. Жижиг бизнесдээ хууль эрх
байдаг.
зүй, нийгэм, эдийн засгийн аргуудыг ашиглан нөлөөлдөг.
зүй, нийгэм,
нөлөөлдөг.
Жижиг бизнес эрхлэгч нарт зориулсан олон
байгууллага байдаг бөгөөд тэднээс нэгийг
нь дурдхад small business service буюу
жижиг
бизнес
эрхлэгч
нарт
үйлчилэх
байгууллага юм. Энэ байгууллага нь жижиг
юм.
бизнес эрхлэгч нарт жижиг бизнес шинээр
эрхлэхээс нь авхуулаад дампууртал нь хамтдаа байдаг бөгөөд
аливаа
хүндрэлтэй асуудлыг нь шийдвэрлэлцдэг тусламжийн
төрийн байгууллага юм.
юм.
Үүнээс гадна жижиг бизнес эрхлэгч нарын удирдагч эздүүдэд
зориулсан дэмжлэг өгөх газрууд маш их байдаг.
байдаг.
Хүснэгт 3
Ажилладаг хүний тоо
Үйлдвэрийн тоо
9

10. Нийт бизнесийн
байгууллагууд
4 360 475 ширхэг
1-4 хүнтэй
808 525 ширхэг
5-9 хүнтэй
218 680 ширхэг
10-19 хүнтэй
111 070 ширхэг
20-49 хүнтэй
59 670 ширхэг
50-99 хүнтэй
18115 ширхэг
100-199 хүнтэй
8875 ширхэг
200-249 хүнтэй
1830 ширхэг
250-499 хүнтэй
3735 ширхэг
500 – дээш хүнтэй
4465 ширхэг
Их Британид жижиг бизнес эрхлэгч нарыг ямар үйл ажиллагааг
түлхүү явуулж байгааг судлан авч үзэхэд дараахи байдлаар
байв.
байв.
Зураг 5
Àí ãëè é í æè æè ã áè çí åñ ýðõëýã÷ í àðû í á¿òýö
32%
14%
14%
14%
11%
¯éëäâýðëýëèéí
Çî ÷èä áóóäàë áî ëî í ðåñòðàí
Áî ëî âñðî ëû í
6%
2%2%
Áàðèëãà óãñðàëòû í
Òýýâðèéí
Ýð¿¿ë ì ýí äèéí
10
5%
Õóäàëäààí û
Ñàí õ¿¿ãèéí
Í èéãì èéí

11. 5. МОНГОЛ УЛС ДАХЬ ЖИЖИГ БИЗНЕС
Монгол улс 1990 оны эхэнд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн
тогтолцооноос чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо руу
орох шилжилтээ эхэлсэн билээ. Энэ үеэс л хувийн хэвшил анхлан
билээ.
байгуулагдах нөхцөл бүрдэж, хөгжиж эхэлсэн гэж хэлж болно.
бүрдэж,
болно.
Үүнд,
Үүнд,
1. Хуучин тогтолцоонд үйл ажиллагаагаа явуулж байсан аварга
том үйлдвэрүүд задарч, мөн төрийн өмчийг хувьчилж эхэлсэн
задарч,
2. Тодорхой хэмжээний хөрөнгийн хуримтлалтай байсан болон
богино хугацаанд бий болгож чадсан хүмүүс зах зээлийн орон
сул орон зайг сайн ашиглаж чадсан
3. Ер нь шинэ нийгэмд шилжиж, зах зээл либералчлагдсан нь аж
шилжиж,
ахуйн нэгжүүд олноор бий болох үндсэн шалтгаан болсон.
болсон.
Ялангуяа эхний хөрөнгө оруулалт бага шаардагдах, эдийн
шаардагдах,
засгийн зардал бага салбаруудад жижиг бизнесийн байгууллагууд
олноор байгуулагдаж, асар хурдтайгаар өрсөлдөөнийг бий болгож
байгуулагдаж,
байсан.
байсан.
Монгол улсын Засгийн газрын 1991 оны 97 дугаар тогтоолын
дагуу жижиг аж ахуйн нэгжүүдийг зөвхөн ганц үзүүлэлтээр буюу
ажилчдын
тоогоор
нь
тодорхойлсоныг
дараахь
хүснэгтэд
харуулав.
харуулав.
Хүснэгт 4
Д/д
1
2
3
4
5
6
7
Салбар
Нэг ээлжинд ажиллах
ажиллагчдын тоо
15 хүртэл
40 хүртэл
5 хүртэл
10 хүртэл
50 хүртэл
30 хүртэл
15 хүртэл
Хөдөө аж ахуй
Барилга
Худалдаа
Үйлчилгээ
Үйлдвэрлэл
Хүнсний үйлдвэрлэл
Бусад салбарууд
Тодорхойлолтын
үзүүлэлтийг
зөвхөн
ажилчдын
тоогоор
хязгаарлалгүй, борлуулалтын орлого, активын хэмжээ зэрэг
хязгаарлалгүй,
орлого,
бусад олон үзүүлэлтийг багтаасан бол илүү бодит, үр дүн бүхий
бодит,
бодлого боловруулж, хэрэгжүүлэхэд ашиглахад илүү дөхөм болох
боловруулж,
байсан бөгөөд 37 дугаар тогтоолыг 1999 онд хүчингүй болгосон
ба үүнээс хойш албан тодорхойлолт гараагүй байна.
байна.
Үндэсний статистикийн газраас гаргадаг статистикийн мэдээнээс
харахад 2004 оны 3 дугаар сарын эцсийн байдлаар 32.4 мянган
хуулийн нэгж бүртгэгдсэнээс 26.5 нь идэвхитэйгээр үйл
ажиллагаагаа явуулж байна. Ойролцоогоор 95 хувь нь хувийн аж
байна.
ахуйн нэгжүүд байгаа бөгөөд хувьчлалын үр дүнд энэхүү хувь
улам бүр өсөх хандлагатай байгаа юм. Хувийн секторын дотоодын
юм.
нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувь нь одоогийн байдлаар 75 орчим
хувьтай байна. Хувийн секторын хамгийн жин дарах салбарууд нь
байна.
хөдөө аж ахуй, тээвэр, холбоо харилцаа, гэр ахуйн болон
ахуй, тээвэр,
харилцаа,
11

12. хэрэглээний зүйлсийн засвар, бөөний болон жижиглэн худалдааны
засвар,
салбарууд бөгөөд 2003 оны эцсийн байдлаар энд дурьдагдсан
салбаруудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний эзлэх хувь нь 63.9
хувьтай байсан.
байсан.
Шинээр бизнес эрхлэхэд Монгол орны хувь маш их хүндрэл
бэрхшээлүүд учирч байдаг. Үүнд:
байдаг. Үүнд:
Хүснэгт 5
д/д
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Бэрхшээлийн нэр
Төлбөр хураамж, татвар өндөр
хураамж,
Хүнд суртал их
Материалын зардал өндөр
Санхүүгийн бэрхшээл
Шатахууны үнийн өсөлт
Хяналт шалгалтын байцаагчдын дарамт
шахалт
Зээлийн өндөр хүү
Төрийн зохицуулалт
Ажлын хүнд нөхцөл
Эзлэх хувь хэмжээ
52.6 %
31.2 %
14.6 %
46.8 %
13.1 %
36.9 %
25.4 %
10.2 %
37.3 %
Хүснэгтээс харахад санхүүгийн бэрхшээл болон төлбөр хураамж,
хураамж,
татварын хураамжийн хэмжээ, хүнд суртал, хяналт шалгалтын
хэмжээ,
суртал,
байцаагчийн дарамт
их байна.
байна.
За тэгээд дээрхи хүнд шалгууруудыг даван байж шинээр бизнесээ
эхлэхээр үргэжлүүлээд татварын болон бусад бизнесийн дарамт
шахалтууд эхэлдэг.
эхэлдэг.
Бизнесийг байнга тогтмол хийх нь ашиг орлого нэмэгдэх, ахуй
нэмэгдэх,
амьдралаа дээшлүүлэх үндсэн нөхцөл бөгөөд ялангуяа бичил
болон жижиг бизнес эрхлэгчдийн хувь улирлын буюу түр зуурын
шинжтэй бизнес ихээхэн байдаг. Бизнесээ тогтмол хийнэ гэдэг
байдаг.
нь амьжиргааны байнгын эх үүсвэртэй байна гэсэн үг бөгөөд
цаашилбал бизнес өргөжин тэлэх үндэс нь болдог.
болдог.
Эндээс үзэхэд бичил болон жижиг бизнес эрхлэгчдийн хувьд
дийлэнх нь байнгын ажиллагаатай байдаг ба түр зуурын шинжтэй
бизнес эрхлэгчдийн хувьд ч гэсэн жилийн ихэнх хугацаанд нь
бизнесийнхээ үйл ажиллагааг явуулдаг нь тодорхой харагдаж
байна.
байна.
Зураг 6
12

13. Áè çí åñ ýðõëýëòè é í ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà
83%
17%
Áàéí ãû í áèçí åñ ýðõëýëò
Ò¿ð çóóðû í áèçí åñ ýðõëýëò
Хэдийгээр бид өнөөдөр нийгмийн баримжаатай бизнесийн талаар
ярьж байгаа ч жижиг бизнесийн гол утга учир нь ашиг олж ахуй
амьдралаа дээшлүүлэх явдал байдаг. Жилийн турш, халуу
байдаг.
турш,
хүйтэнд, гадаа гудманд өөрийн чадлын хирээр бизнес эрхэлж
хүйтэнд,
чадан ядан зүтгэвч олох ашиг орлого нь бага бол хэнд ч гэсэн
хэцүү билээ. Зах зээлийн өнөөгийн төвшин, тухайн бараа
билээ.
төвшин,
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хангамж, хэрэглэгчдийн худалдан
бүтээгдэхүүн,
хангамж,
авах чадвар гээд олон хүчин зүйлээс ашиг орлого хамаардаг.
хамаардаг.
Хүснэгт 6
д/д
1
2
3
4
5
6
7
8
Орлогын хэмжээ
0 - 40000 төг
41000 - 100000 төг
101000 - 200000 төг
201000 - 300000 төг
301000 - 400000 төг
401000 - 500000 төг
500000 - 1000000 төг
1000000 – Дээш төг
Эзлэх хувь
7.4 %
29.8 %
36.6 %
9.5 %
8.5 %
4.5 %
2.3 %
1.4 %
Сарын ашиг, орлого нь тухайн бизнес эрхлэгчийн амьдрал ахуйд
ашиг,
хүрэлцдэг
байхаас
гадна
тодорхой
хэмжээний
хуримтлал
бүрдүүлэх нөхцөлийг хангасан байх нь бизнесийн гол зарчим
билээ. Тэгвэл жижиг бизнес эрхлэгчдээс сарын орлого нь ахуй
билээ.
амьдралд нь 68.4 хувь нь хүрэлцдэггүй, 31.6 нь хүрэлцдэг
хүрэлцдэггүй,
гэсэн судалгаа байдаг нь өнөөдөр бичил болон жижиг бизнес
эрхлэгчдийн хувьд бизнесээ өргөжүүлэн тэлэх, өсч хөгжих
тэлэх,
бололцоо боломж туйлын хязгаарлагдмал, зөвхөн өдөр хоногоо
хязгаарлагдмал,
өнгөрөөх хэмжээнд байгааг харуулж байна. Орлого нь амьдралын
байна.
наад захын хэрэгцээ шаардлагыг хангаж байж цаашдын өсөлт,
өсөлт,
хөгжил, бизнесийн тэлэлтийн асуудал яригдах тул жижиг бизнес
хөгжил,
эрхлэгчдийн хувьд хамгийн ихээр бэрхшээл учруулдаг элдэв
13

14. татвар, хураамжийг багасгах нь тэднийг
татвар,
таатай орчин бүрдүүлэх шаардлагатай байна.
байна.
дэмжиж
бизнесийн
Зураг 7
Î ðëî ãû í õ¿ðýëöýýòýé áàé äàë
68%
32%
õ¿ðýëöäýã
õ¿ðýëöýýã¿é
Монгол
улсад
бүртгэлтэй
нийт
30000
аж
ахуйн
нэгж
байгууллагууд байдаг бөгөөд эдгээрийн бараг 50 % нь жижиг
бизнес эрхлэгч нар бөгөөд эдгээрийн үйл ажиллагаагаа явуулах
хугацааг (амьдарлын мөчлөг) доор харууллаа.
(амьдарлын мөчлөг)
харууллаа.
Зураг 8
Æ è æè ã áè çí åñè é í òî î
Æ è æè ã áè çí åñè é í ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà
140
120
100
80
60
40
20
0
1 æèë 2 æèë 3 æèë 4 æèë 5 æèë 6 æèë 7 æèë
8 æèë 9 æèë 10 æèë 10-ààñ
äýýø
Æèë
6. Дээрхи улсуудын туршлагаас Монголд нэвтрүүлэх нь
Монгол улс дахь жижиг бизнесийн байдлаас хархад дараахи
шалтгаануудын улмаас жижиг бизнесийн хөгжлийн хурд удаан
байна.
байна.
Үүнд:
Үүнд:
- Жижиг бизнесээ бусад бизнесээс албан ёсоор салган авч
үзэх буюу жижиг бизнесийн албан ёсны эцсийн тодорхойлт
байхгүй байгаа байдал
14

15. - Эхлэлтийн санхүүгийн чадавхи буюу шинээр бизнес эрхлэх
гэж байгаа хүмүүс нь эхлэлтийн ба үйл ажиллагааны
хөрөнгийн
дутагдалд
ордог
ба
банк
санхүүгийн
байгууллагаас
зээл,
тусламж
авхад
маш
их
шат
зээл,
дамжлагатай, хүндрэлтэй байдал
дамжлагатай,
- Нэгэнт зээл тусламж авсан нөхцөлд зээл тусламжийн
хүүгийн хэмжээ хэт өндөр
- Шинээр бизнес эрхлэгч нар болон бизнесээ эрхлээд явж
байгаа хүмүүст ямар нэг бизнес төлөвлөгөө байдаггүй ба
мэдрэмжээрэй л үйл ажиллагаагаа явуулдаг байдал
- Шинээр жижиг бизнес эрхлэгч нар болон үйл ажиллагаагаа
явуулж байгаа жижиг бизнес эрхлэгч нарыг зах зээлйин
мэдээллээр дутмаг байх
- Татварын дарамт, дээрхи жижиг бизнес эрхлэгч нараа ялган
дарамт,
авч үздэггүй бөгөөд том ба жижиг ижилхэн хэмжээний
татвар төлдөг байдал
- Хяналт шалгалтын болон улсын байцаагч нарын дарамт,
дарамт,
шахалт
- Жижиг
бизнес
эрхлэгчдэд
учирдаг
хамгийн
томоохон
дарамтын нэг бол түрээсийн төлбөрөөс гадна төлөх элдэв
зөвшөөрөл, лиценц, хураамжийн төлбөрүүд
зөвшөөрөл, лиценц,
- Хүнд суртал их
- Материалын зардал өндөр
- Шатахууны үнийн өсөлт
- Ажлын хүнд нөхцөл
гэх мэт олон бэрхшээлүүд байна. Эдгээрийг Дээр дурсан АНУ,
байна.
АНУ,
АНГЛИ, ФРАНЦ улсууд олон жилийнхээ туршлаган дээр маш амархан
АНГЛИ,
шийдвэрлэсэн байдаг. Тэрхүү туршлагыг нь монголд хэрэгжүүлэх
байдаг.
талаар доорхи зурганд харууллаа.
харууллаа.
Зураг 9
15

16. 7. Дүгнэлт
Дэлхийн удирдлагын сэтгэл зүйд сүүлийн үед “Ямар ч юм жижиг
“Ямар
байхдаа гайхамшигтай” гэсэн шинэ философи гарч ирсэн бөгөөд
гайхамшигтай”
энэ нь ч бас бизнесийн хэмжээнд жижиг бизнес нь зайлшгүй байх
шаардлагатай ба жижиг бизнесийн хөгжлөөр нь улс орнуудыг
үнэлж болохоор болсон байна.
байна.
Дээрхи бүгдээс дүгнэн үзхэд Монгол улс нь АНУ, АНГЛИ, ФРАНЦ
АНУ, АНГЛИ,
улсуудын жижиг бизнесээ хөгжүүлсэн туршлагаас суралцан өөрийн
жижиг бизнест ашиглах нь зүйтэй гэж үзэж байна.
байна.
Жижиг бизнесийн АНУ, АНГЛИ, ФРАНЦ улсуудын арга туршлагыг
АНУ, АНГЛИ,
Монгол улс өөрийн жижиг бизнесдээ ашигласнаар хамгийн гол
дээрхи
улсууд
шиг
заавал
40-50
жил
зарцуулан
байж
хөгжүүлэхгүй харин ч 3 - 5хан жилийн дотор хөгжүүлэн эдийн
5хан
засгийн үндсэн хөшүүрэг болгох боломжтой юм.
юм.
Аливаа бизнесийн үр ашигтай ажиллаж ашиг орлогоо нэмэгдүүлэн
өсч дэвжих нь тухайн бизнесийн өмчлөлөөс ихээхэн хамаардаг
бөгөөд ялангуяа бичил болон жижиг бизнес эрхлэгчдийн дунд
амьжиргааны төвшин доогуур, орлого багатай иргэд олон
доогуур,
байдгаас бусдын мэдэлд буюу хөлсний ажилчин маягаар ажиллах
практик их байдаг. Тиймээс эдгээр чадвартай хүмүүс болон
байдаг.
бизнес эрхлэгч нарыг жижиг бизнест ихээр татан оруулж улс
орныхоо хөгжилд нэмэр оруулах хэрэгтэй.
хэрэгтэй.
Сүүлийн жилүүдэд манай улс олон улсын байгууллага, хөгжингүй
байгууллага,
орнуудаас
хангалттай
зээл
тусламж,
дэмжлэг,
төсөл
тусламж,
дэмжлэг,
хэрэгжүүлсэн боловч хүн амын амьдрал төдий л дээшлээгүй
бөгөөд төрөөс хэрэгжүүлж байгаа ажлын үр дүн хангалтгүй
байна,ялангуяа жижиг бизнесийг хөгжүүлэх бодлого, удирдлагын
байна,
бодлого,
чиглэл жинхэнэ бодит аж ахуй эрхлэгчдэд /эздэд/ хүрэхгүй,
/эздэд/ хүрэхгүй,
практик дээр хэрэгжихгүй
байгаа тул гадны туршлагаас авч
ашиглах нь зүйтэй.
зүйтэй.
Ашигласан материал :
1. РУКОВОДСТВО
высшего
В
поисках
управленческого
совершенства
управления:
управления:
персонала.
персонала.
2002
для
год.
год.
В.Гончаров
2. Жижиг бизнесийн менежмент.
менежмент.
3. Жижиг
дунд
аргачлал.
аргачлал.
4. Монголын
үйлдвэрлэл,
үйлдвэрлэл,
2003 он.
он.
худалдаа
бизнесийн судалгаа.
судалгаа.
бизнесийн
төсөл
боловсруулах
Бичил
болон
Л.Оюунцэцэг
аж
үйлдвэрийн
2005 он
16
Жижиг

17. 5. Судалгааны
ажлын
эмхтгэл
үйлдвэрлэлийн
дунд
Г.Ариунхишиг.
Ариунхишиг.
9
–р
–р
явуулсан
цуврал.
цуврал.
судалгааны
Жижиг
үр
дунд
дүн.
дүн.
2005 он
6. http://www.yearofmicrocredit.mn/
7. http://www.mit.pmis.gov.mn/
8. http://www.sba.gov/
9. http://www.business.gov/
10.
http://www.entrepreneur.com/
11.
http://www.smallbizsearch.com/
12.
http://www.whitehouse.gov/
13.
http://www.genesis-aom.org.mn/
14.
http://www.business.nsw.gov.us/
15.
http://www.sbs.gov.uk/
16.
http://www.fsb.org.uk/
17.
http://www.smallbusiness.co.uk/
18.
http://www.businesslink.gov.uk/
19.
http://www.fda.gov/
Зохиогчийн тухай :
Хүрэлбаатарын Булга : 2003 онд Нийслэлийн ерөнхий боловсролын
51-р сургуулийг төгссөн. 2003 онд ШУТИС –ийн Механик
51-р
–ийн
төгссөн.
Инженерийн Сургуулийн “Тээврийн удирдлага” мэргэжлээр элсэж ,
“Тээврийн удирдлага”
3-р курс суралцдаг.
3-р
суралцдаг.
17