1. БҮС НУТАГТ ЖИЖИГ ДУНД ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ
ХӨГЖҮҮЛЭХ ЗАРИМ АСУУДАЛ
Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль
Механик Инженерийн Сургууль
Эрдэм шинжилгээний удирдагч багш: Дэд профессор, доктор(Ph.D) Б. Батбаяр
Олон улсын тээврийн менежментийн III курсын оюутан: Э. Чанцалдулам
e-mail: echantsaldulam@yahoo.com
Хураангуй
Монгол Улсын Их хурлаас 2001 онд батлан гаргасан “Монгол Улсын бүсчилсэн
хөгжлийн үзэл баримтлал”-д манай орны байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуйн түүхий
эдийн нөөц, оюуны чадавхийг оновчтой ашиглах үндсэн дээр хүн ам, үйлдвэрлэлийн
өнөөгийн зохисгүй бөөгнөрлийг задалж, хот хөдөөгийн хөгжлийн ялгаа, аймаг, бүс
нутаг хоорондын тэгш бус, тэнцвэргүй байдлыг багасгаж, хөгжлийн түвшинг
ойртуулах, эдийн засаг, нийгмийн дэвшлийг түргэтгэх дотоод, гадаад таатай орчныг
бүрдүүлэх гэсэн бодлого шийдвэртэй уялдуулан баруун бүсийн аймгуудад жижиг дунд
үйлдвэрийг хөгжүүлэх нь бус нутаг өргөн уудам нутагтай, хүн ам цөөнтэйн зэрэгцээ
хүн амын тодорхой хэсэг бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэн таруу нутагладаг онцлогтой
бөгөөд аймаг, сумдын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх бүс нутгийг хөгжүүлэх зарчмын
ач холбогдолтойг чухалчилсан болно.
Түлхүүр үг: хөгжил, менежмент, хөрөнгө оруулалт, төлөвлөлт, үйлдвэрлэл.

2. Оршил
Аливаа улс орны хөгжил дэвшил шат шатааны үйл ажиллагаанаас ихээхэн хамаардагын
адил манай улсын орон нутгийн хөгжлийн хоцронгуй байдал нь Монгол Улсын эдийн
засгийг газар зүйн байрлалынх нь дагуу гадаад орнуудтай холбон хөгжүүлж, гадаад
хамтын ажиллагааны үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх боломжийг ч хязгаарлаж байна. Харин
энэ байдлаас гарах хөгжлийн түлхүүр нь бүс нутагт цаашлаад аймаг суманд жижиг
дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх асуудал болж байна. Æèæèã äóíä áèçíåñ íь ýäèéí çàñàãò
øóäàðãà ºðñºë人íèéã áèé áîëãîí, çàõ çýýëèéí õàðèëöààã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, àæèë ýðõëýëòèéã
íýìýãä¿¿ëýí àìüæèðãààíû ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõýä èõýýõýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýдэг.
Илтгэлийн үндсэн зорилго нь Жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд хамгийн гол нь бүс
нутгийг хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр түүний хэрэгжилтийн үйл ажиллагааны
судалдаанд үндэслэн баруун бүсийн аймгуудад жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх
боломж нөхцлийг судлах замаар бүсийн хөгжилд шаардлагатай байгаа зарим асуудлыг
боловсруулахад оршлоо.
1. Баруун бүсэд жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх шалтгаан болон
орчны судалгаа
1.1 Баруун бүс, нутаг дэвсгэрийн нэгж, хүн ам
Баруун бүс нь манай орны хамгийн алслагдсан баруун хязгаарт байршдаг бөгөөд улсын
нийт нутаг дэвсгэрийн 26.6 хувь буюу 417 мянган квадрат км онгон дагшин уулс,
хангай, говь, цөл хосолсон өргөн уудам газар нутагтай. ОХУ-тай 2140 км, БНХАУ-тай
1338 км газар нутгаар хиллэдэг, далайн түвшнээс дээш 800-4374 м өндөрт оршдог.
Манай орны нуур, цөөрмийн талбайн 59 хувь, усны нөөцийн 29 хувь, ойн сангийн 21
хувь /үүний 68 хувь нь заг бүхий газар/ улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн 45,8
хувийг эзэлж байна. Графикаар харуулбал:

3. .
График 1.1.1
Баруун бүсийн нутагт 15 төрлийн ашигт малтмалын 300 орчим орд байгаагаас алт,
мөнгө, зэс, холимог металл, гянт богд, төмөр фосфорит, нүүрс зэрэг 8 төрлийн 39 орд
судлагдаад байна. Монгол улсын улаан номонд орсон 60 гаруй зүйл амьтан, олон зүйл
ургамалтай.
Тус бүс нь нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны нэгжийн хувьд 5 аймаг, 91 сум, 464 багтай,
Улаанбаатар хотоос 1023-1709 км алслагдсан, аймаг, хоорондоо 195-725 км зайтай
оршдог.
Баруун бүсэд өнөөгийн байдлаар 411.6 мянган хүн буюу манай улсын нийт хүн амын
16.2 хувь оршин сууж байна. 2004 оны байдлаар 1989 оны дүнтэй харьцуулахад 1000
хүнд ногдох төрөлт 46 хувиар, 1000 хүнд ногдох ердийн цэвэр өсөлт мөн тэр
хэмжээгээр буурчээ. Шилжин явагчдын тоогоороо Баруун бүс улсын хэмжээнд
тэргүүлж байгаа нь тус бүсэд хүн амын жилийн дундаж өсөлт буурах үндсэн шалтгаан
болж байна.
Хүн амын шилжих хөдөлгөөний урсгал Улаанбаатар хот болон Төвийн бүс рүү чиглэж
байгаа нь манай улсын төв хэсэгт бэлчээрийн даац хэтэрч, экологийн тэнцвэрт байдал
алдагдах, Баруун бүс нутагт хүн ам цөөрч нутаг орон эзгүйрэх, эдийн засгийн хөгжлийн
түвшин бусад бүсүүдээс харьцангуй доогуур байдаг зэрэг сөрөг үр дагаврыг бий болгож
байгаа нь энэ бүсэд жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэх зайлашгүй шаардлагатайг
тодорхойлж байна.
1.2 Бүсийн эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэхэд
бүсийн дотоод зарим нөөц боломж
Баруун бүсийн эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэхэд тулгарч байгаа бэрхшээлийг
даван туулахын тулд дараахь зорилт, нөөц боломж байна.
1. Баруун бүсэд улсын хэмжээний нийт бэлтгэх махны 23,4 хувь, тэмээ, хонины
ноосны 28-30 хувь, ноолуурын 35 хувь, бодын ширний 21 хувь, богийн арьс, нэхийний
36 хувийг бэлтгэх нөөц боломжтой
Жилд ойролцоогоор тэмээний ноос 340 тн, адууны хөөвөр, дэл сүүл 240 тн, ямааны
ноолуур 2000 тн, бодын шир 100 мянга, богийн арьс,нэхий 2 сая орчмыг бэлтгэнэ гэж
үзвэл, түүхий эдийн үнийн сүүлийн жилүүдийн дундаж ханшаар тооцвол 75 тэрбум
төгрөгийн түүхий эд бэлтгэж, тэдгээрийг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулбал 450

4. гаруй тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, зах зээлд нийлүүлэх бололцоо бий
гэсэн урьдчилсан тооцоо байна.
2. Баруун бүсэд уул уурхайн салбарыг хөгжүүлж, ашигт малтмалыг олборлох,
боловсруулах үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх боломжтой. Жишээлбэл эхний ээлжинд БаянӨлгий аймгийн Асгатын мөнгө, Ховд аймгийн Халзан бүргэтэйн газрын ховор
элемент, Завхан аймгийн Баян-Айргын зэс, алт, Говь-Алтай аймгийн Талын Мэлтэсийн
алт, Увс аймгийн давсны орд зэрэг томоохон нөөц бүхий газруудыг түшиглэн олборлох,
ашиглах, боловсруулах үйлдвэрүүд байгуулах төслүүд боловсруулж, гадаад, дотоодын
хөрөнгө оруулалт хийх. Ховд аймгийн Хөшөөтийн нүүрсний уурхайг ашиглахад
гадаадын томоохон хөрөнгө оруулалт хийгдэж, БНХАУ-ын хил хүртэлх 300 км хатуу
хучилттай зам барих, уурхайг түшиглэн үйлдвэр байгуулах, бичил бүсийг тохижуулах
зэрэг ажлыг хийж байгаа нь баруун бүсэд гадаадын хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн нэг
жишээ байна
3. Баруун бүсэд аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлэхэд ихээхэн нөөц боломж
байна.
Баруун бүсийн унаган төрхөөрөө байгаа онгон дагшин уулс, хангай говь
хосолсон байгалийн сонин тогтоц, ховор болон агнуурын ач холбогдолтой ан амьтдын
нөөц, олон ястан үндэстний угсаатны түүх, соёл, ахуй, зан заншил зэрэг нь гадаад
дотоодын зочид, жуулчдыг татаж аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх ихээхэн нөөц юм.
4. Баруун бүс нь ОХУ, БНХАУ гэсэн хөрш 2 том гүрний зах зээлийн асар их
багтаамжтай муж, хязгаартай хил залгаа оршиж, хилийн 8 боомтоор харьцаж байна.
Зураг 1.2
Баруун бүсийн хэвтээ, босоо тэнхлэгийн хатуу хучилттай авто замыг
ашиглалтанд оруулж, хөрш орнуудтай холбосон хөгжлийн “коридор” буй болгож,
улмаар бусад оронтой авто замын сүлжээгээр холбогдох нөхцөлийг бүрдүүлэх, олон
улсын агаарын нислэгийн шугам нээх, Цагааннуурын худалдааны чөлөөт бүсийг
ашиглалтанд оруулж, Ховдын Булган суманд худалдааны чөлөөт бүс ажиллуулах зэрэг
арга хэмжээ авах нь бүсийн хөгжилд чухал түлхэц болно

5. Хоёрдугаар хэсэг: Баруун бүсийн жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн менежментийн
өнөөгийн байдлыг судлах нь
2.1. Баруун бүсийн өнөөгийн байдал
Баруун бүсэд Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймгууд хамаарах бөгөөд
Ховд, Улиастай хотууд нь Баруун бүсийн тулгуур төвүүд юм. Учир нь
Бүсийн эдийн засгийн салбарын зарим үзүүлэлт.
2010 оны байдлаар баруун бүсийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ( ДНБ) –ий 70 гаруй
хувийг ХАА-н салбар эзэлж, аж үйлдвэр, барилгын салбар дөнгөж 1.5 хувийг эзэлж
байгаа нь бусад бүсүүдээс доогуур байна. Баруун бүсийн нэг хүнд ногдох ДНБ
Улаанбаатар хотын энэ үзүүлэлтээс 3.6 дахин бага, Хангайн бүсээс 1.7 дахин бага, зүүн
бүсээс 1.4 дахин бага болон улсын дунджаас 2.2 дахин бага байгаа нь тус бүс нутгийн
эдийн засгийн хөгжлийн түвшинг дээшлүүлэх явдал чухал байгааг харуулж байна.
График 2.1.1
График 2.1.2
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл ( тэр бум. төг)
График 2.1.3
Бүсийн нэг хүнд ногдох ДНБ ( мянган. төг)

6. Бүсийн нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 2008 онд 2004 оныхоос 2.3
дахин өссөн.
График 2.1.4
Бүсийн төсөв
2008 онд улсын нэгдсэн төсвийн зарлагын 11.2 хувь буюу 22.9 тэрбум төгрөг баруун
бүсэд оногдож байна. Харин улсаас олгосон санхүүгийн дэмжлэгийн 45.4 хувь нь
баруун бүсэд оногдсон байна. Баруун бүс нь улсын төсвөөс 100 хувь хараат байдалтай
байна. Жил бүр Баян-Өлгий, Ховд, Улс аймаг цахилгааны төлбөрт улсаас байнга татаас
авч байна.
Баруун бүсийн төсвийн зарлага, сая төгрөг
График 2.1.5
Баруун бүсийн төвийн орлого, сая төгрөг

7. График 2.1.6
Баруун бүсд өнөөдрийн байдлаар хэдэн жижиг дунд үйлдвэрлэл тоо баримт
Үүнээс
Аймаг
БӨ
ГА
ЗА
УВ
ХО
Бүгд
2008
200
9
2010
Үйл
ажиллагаа
явуулж
байгаа
767
570
731
642
940
3650
860
587
819
815
1080
416
1
901
582
818
905
1177
4383
Үйл
ажиллагаа
явуулаагүй
702
435
586
614
1057
3394
199
147
232
291
120
989
Эхлээгүй
Үүнээс
Бүрэн
зогсоосо
н
Түр
зогсоосон
41
9
67
168
30
315
Бусад
(хаяг
тодорхой
бус,олдохг
үй г.м)
33
24
4
30
60
151
91
44
139
78
23
375
34
70
22
15
7
148
Хүснэгт 2.1.1
Аж ахуйн нэгж, байгуулгын тоо
/ эдийн засгийн үйл ажилгааны салбар, үйл ажилгаа эрхэлсэн байдлаар/
Салбарын ангилал
Хөдөө аж ахуй, ан
агнуур,ойн аж ахуй,
Боловсруулах аж
үйлдвэр
Цахилгаан, хий
үйлдвэрлэл,ус
хангамж
Барилга
Үүнээс
Үйл
ажилл
агаа
явуул
ж
байгаа
Үйл
ажиллаг
аа
явуулааг
үй
Үүнээс
Эхлээгүй
Түр
зогсоосон
Бүрэн
зогсоосон
Бусад
(хаяг
тодорхой
бус,олдох
гүй г.м)
2008
2009
2010
2638
2947
3170
1804
1366
411
595
178
182
4141
4510
4912
2574
2338
616
976
251
495
276
280
267
197
70
19
34
7
10
2372
2611
3057
1452
1605
660
555
64
326

8. Бөөний болон
жижиглэн
худалдаа,гэр ахуйн
бараа засварлах үйл
ажилгаа
Зочид буудал,
зоогийн газар
27113
36297
19749
16548
4948
5984
569
5047
2040
2155
2228
1320
908
173
401
84
250
2003
2157
2344
1056
1288
491
494
86
217
4253
4481
5000
2518
2482
730
1124
93
535
44,83
6
Тээвэр
агуулахын аж ахуй,
холбоо
Үл хөдлөх хөрөнгө
түрээс,бизнесийн
бусад үйл ажилгаа
Бүгд
28685
47,82
6
57,27
5
30,67
0
26,605
8,048
10,163
1,332
7,062
Хүснэгт 2.1.2
Идэвхтэй үйл ажилгаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгуулгын тоо
/аймаг, ажиллагчдын тооны бүлгээр/
Аймаг
БӨ
ГО
ЗА
УВ
ХО
Бүгд
2008
2009
2010
602
454
611
543
766
2,976
658
462
656
658
892
3,326
702
435
586
614
1057
3,394
1-9
526
301
419
456
907
2,609
Ажиллагчдын тооны бүлэг
10-19
20-49
50+
82
65
29
55
65
14
81
68
18
64
74
20
56
66
28
338
2,180
1,176
Хүснэгт 2.1.3
Идэвхтэй үйл ажилгаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгуулгын тоо
/Эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал,ажиллагчдын тооны бүлгээр/
Ажиллагчдын тооны бүлэг
Салбарын ангилал
2009
2010
2011
1-9
Хөдөө аж ахуй, ан
агнуур,ойн аж ахуй,
Боловсруулах аж
үйлдвэр
Цахилгаан, хий
үйлдвэрлэл,ус
хангамж
Барилга
Бөөний болон
жижиглэн
худалдаа,гэр ахуйн
бараа засварлах үйл
ажилгаа
10-19
20-49
50+
1584
1762
1804
1552
175
66
11
2243
2364
2574
2049
264
145
116
214
209
197
83
46
18
50
1313
1064
1452
933
207
212
100
15031
14691
19749
19180
347
154
68

9. Зочид буудал,
зоогийн газар
1376
1126
119
50
25
1045
1056
858
87
60
51
2728
Бүгд
1320
1025
Тээвэр
агуулахын аж ахуй,
холбоо
Үл хөдлөх хөрөнгө
түрээс,бизнесийн
бусад үйл ажилгаа
1371
2895
2518
2101
230
122
65
24201
Хүснэгт 2.1.4
4
16
15
6
6
339
317
47
31
13
19
23
27
11
3
Үл хөдлөх хөрөнгө түрээс,бизнесийн
бусад үйл ажилгаа
54
28
72
41
122
агуулахын аж ахуй, холбоо Тээвэр
Барилга
58
36
51
72
122
Зочид буудал, зоогийн газар
Цахилгаан, хий үйлдвэрлэл,ус
хангамж
БӨ
ГО
ЗА
УВ
ХО
Бүгд
Бөөний болон жижиглэн
худалдаа,гэр ахуйн бараа засварлах
үйл ажилгаа
Хөдөө аж ахуй, ан агнуур,ойн аж
ахуй,
384
180
234
381
750
1929
Аймаг,
Боловсруулах аж үйлдвэр
Бүгд
Идэвхтэй үйл ажилгаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж, байгуулгын тоо
/ Эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбарын ангилал,Аймаг,Нийслэлээр/
170
56
50
206
376
24
7
10
10
44
17
8
6
7
21
26
16
11
16
32
858
95
59
101
Хүснэгт 2.1.5
2.2 Баруун бүсын аймгуудын жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих зорилгоор төрөөс
олгож байгаа хөнгөлөлттэй зээлийн хэмжээ /аймаг тус бүрээр/
2009 онд. Улсын төсөвт ЖДҮ-ийг дэмжих чиглэлээр тусгагдсан 30,85 тэрбум
төгрөгний эх үүсвэрийг орон нутаг, арилжааны банкуудын оролцоотой 40,8 тэрбум
төгрөгт хүргэж үүний үр дүнд улсын хэмжээгээр 1642 иргэн, ААН-д хөнгөлөлттэй зээл
олгож, 420 үйлдвэр шинээр ашиглалтанд орж, 1222 ЖДҮ үйл ажиллагаагаа өргөтгөж,
5946 ажлын байр шинээр бий болсон.

10. 2010 онд. ЖДҮ-ийг дэмжих чиглэлээр тусгагдсан эх үүсвэрээс аймаг тус бүрт
650.0 сая төгрөг нийт 13650 сая төгрөгийн зээлийг арилжааны 7 банкаар дамжуулан
олгосон.
Энэ онд аймгийн төсөл сонгон шалгаруулах дэд комисст ЖДҮ-ийн
хөнгөлөлттэй зээл хүссэн 124.5 тэрбум төгрөгний 4498 төсөл ирүүлсэнээс 1523
төсөлд 22 275,8 сая төгрөгийн зээл олгосон.
1.
ЗАВХАН АЙМАГТ ОЛГОСОН ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛИЙН МЭДЭЭ
2009 онд Нийт 81 төсөлд 780,0сая төгрөгийн санхүүжилт хийгдэж , 114 ажлын
байр шинээр бий болсон байна.
2010 онд Улсын төсвөөс 500,0 сая,арилжааны банкнаас 150,0 сая, нийт 650,0
сая төгрөгийн эх үүсвэр бүрдсэнээс 2010 онд 76 ААН, иргэнд 621,6 сая төгрөгийн
зээл олгосон.
Шинээр 47 үйлдвэр ашиглалтад орж, 29 үйлдвэр үйл ажиллагаагаа
өргөтгөж, 121 ажлын байр шинээр бий болж, 127 ажлын байр хадгалагдсан байна.
2009, 2010онд 157 төсөлд 1,4 тэрбумын санхүүжилт хийж, 235 ажлын байр
бий болсон байна.
График 2.2.1
2011-2012 оны дэмжих үйлдвэрийн судалгаа авахад 77 үйлдвэрт 1,2 тэрбум төгрөгийн
санхүүжилт шаардлагатай байгаа дүн гарсан байна.Үүнийг салбараар ангилбал:

11. График 2.2.2
2. УВС АЙМАГТ ОЛГОСОН ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛИЙН МЭДЭЭ
2009 онд Нийт 68 төсөлд 734,3сая төгрөгийн санхүүжилт хийгдэж , 117 ажлын
байр шинээр бий болсон байна.
2010 онд Улсын төсвөөс 500,0 сая,арилжааны банкнаас 150,0 сая,эргэн
төлөлтөөс 126,9 сая , нийт 776,9сая төгрөгийн эх үүсвэр бүрдсэнээс 2010 онд 65 ААН,
иргэнд 812,9 сая төгрөгийн зээл олгосон. Шинээр 29 үйлдвэр ашиглалтад орж, 36
үйлдвэр үйл ажиллагаагаа өргөтгөж, 151 ажлын байр шинээр бий болж, 153 ажлын байр
хадгалагдсан байна.
2009, 2010онд 133 төсөлд 1,5 тэрбумын санхүүжилт хийж, 268 ажлын байр
бий болсон байна.
График 2.2.3
3. БАЯН-ӨЛГИЙ АЙМАГТ
2009 онд Баян-Өлгий аймагт ЖДҮХСангаас 570.0 сая, орон нутгаас 16.0 сая, оролцогч
банкнаас 175.8 сая нийт 761.8 сая төгрөгийн эх үүсвэр бүрдэж тухайн үеийн Зоос

12. банкаар дамжуулан нийт 83 төсөлд санхүүжилт хийгдэж 361 ажлын байр шинээр бий
болсон байна.
2009 онд олгосон зээлийг салбараар нь харахад:
Төслийн
тоо
Олгосон зээл
Нэмэгдсэн
ажлын байр
Хүнсний үйлдвэрлэл
8
Хувь
55 000 000
36
10%
Мал аж ахуй
29
285 000 000
114
35%
Газар тариалан
11
77 000 000
38
13%
Хөнгөн үйлдвэрлэл
17
188 000 000
93
20%
Үйлчилгээ
10
84 000 000
38
12%
Барилга
5
53 000 000
31
6%
Бусад
3
21 000 000
11
4%
Нийт
83
763 000 000
Салбар
361
100%
Хүснэгт 2.2.1
График 2.2.4
2010 онд Баян-Өлгий аймагт ЖДҮХСангаас 500.0 сая, ХАС банкнаас 150.0 сая нийт
650,0 сая төг, 2009 оны эргэн төлөлтөөс 249.4 сая төгрөг /Төрийн банк-2010 оны III улирлын
дүн/, нийт 899.4 сая төгрөгний эх үүсвэр бүрдэж, 2010 оны эцсийн байдлаар 152
төсөлд 815,6 сая төгрөгийн зээл олгосон байна. Зээлд хамрагдсан төслийг үйл
ажиллагааны чиглэлээр нь ангилвал:
Салбар
Хүнсний
үйлдвэрлэл
ХАА
Чиглэлээр
Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн
Мах, махан бүтээгдэхүүн
Гурил, гурилан бүтээгдэхүүн
Жимс, жимсгэнэ, зөгий,
хүнсний ногоо боловсруулах
Мал аж ахуй
Газар тариалан
Хүлэмжийн аж ахуй
Төслийн
тоо
Олгосон
зээл
Хувь
36
1
9
202000
5000
75000
24%
1%
6%
1
4
28
1
5000
18000
121200
4000
1%
3%
18%
1%

13. Хөнгөн
үйлдвэрлэл
Барилгын
материал
Үйлчилгээ
Зоорь
Арьс шир, нэхий
Ноос, ноолуур, эсгийн
Мод, модон бүтээгдэхүүн,
хэвлэл
Оёмол бүтээгдэхүүн
Хэвлэлийн үйлдвэр
Бусад
Ханын материал
Бусад
Эм биобэлдмэл, эмнэлэг
Ахуйн үйлчилгээ
Нийтийн хоол
Худалдаа үйлчилгээ
Бусад
1
3
2
5000
7000
13000
1%
2%
1%
6
19
1
1
4
5
1
5
4
1
19
28500
93500
5000
15000
30000
23500
5000
15900
33000
3500
107500
4%
13%
1%
1%
3%
3%
1%
3%
3%
1%
13%
100
%
152
Нийт
815600
Хүснэгт 2.2.2
Гуравдугаар хэсэг: Баруун бүсэд жижиг дунд үйлдвэрийг нэмэгдүүлэх
арга зам, ач холбогдол
3.1. Бүс нутгийг хөгжүүлж жижиг дунд үйлдвэрийг нэмэгдүүлэх арга зам
Баруун бүсийн аймгуудад дараахь жижиг, дунд үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх бүрэн
боломжтой
 Мах боловсруулах үйлдвэрийг сэргээн засварлаж өргөтгөх
 Сүү сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрийг хөгжүүлэх
 Ноос, ноолуур гүн боловсруулах үйлдвэр байгуулах
Бүсийн хэмжээнд 2010 онд 12157.5 мянган толгой мал тоолуулсан нь улсын хэмжээний
нийт малын 28.1 хувийг эзэлж, нэг малчин өрхөд 253 толгой мал ногдож байна. Нийт
мал 2010 онд 2007 оныхоос 43.4 хувь буюу 3 сая 632.2 мянган толгойгоор өсчээ.
Бүгд
Онууд
мал
2007
2008
2009
2010
2011
2011:2007
/мян.толгой
8524,8
9242,1
10915,0
12301,7
12157,5
43,4
Тэмээ
Адуу
68,1
68,3
70,6
73,0
71,2
4,6
347,6
363,6
403,2
441,5
431,2
24,0
Малын төрөл
Үхэр
Хонь
390,9
421,8
478,7
529,5
501,5
28,6
3495,1
3862,6
4540,8
5066,8
4990,5
42,8
 Мод модон эдлэлийн үйлдвэрийг өргөжүүлэх
Малчин
Ямаа
4222,9
4525,8
5421,5
6190,9
6145,6
45,5
Нэг өрхөд
өрхийн
ногдох
тоо
48829
48781
49343
49848
49682
1,7
малын тоо
177
189
225
247
245
38,2
Хүснэгт 3.1.1

14.  Тоосгоны үйлдвэр болон барилгын ханын материалын үйлдвэрлэлийг түлхүү
хөгжүүлэх
Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг Бүс нутгийн
гол брэнд болох боломжтой учир дараах үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэж үйл ажиллагааг
өргөтгөх шаардлагатай байна.
 Жимс, жимсгэнэ боловсруулах үйлдвэр хөгжүүлэх /Чацаргана, нэрс, аньс/
 Эмийн ургамал боловсруулах болон рашаан савлах үйлдвэр байгуулах
 Завханы улаан хальст сармисны тариалалтыг нэмэгдүүлж, сармисны ханд
бэлтгэх үйлдвэр байгуулах
Баруун бүсийн жижиг дунд үйлдвэрийг үйл ажиллагааг ямар замаар хөгжүүлэх,
зах зээлд бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх вэ?
Баруун бүсийн үйлдвэрлэж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг чанар стандартад нийцүүлэх,
гол нэрийн бүтээгдэхүүнийг бусад бүсийн үйлдвэр, үйлчилгээний цэгтэй Аллианс гэрээ
байгуулж, зах зээлийг татан үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх боломжтой. Аллиансын гэрээ
байгуулахдаа хугацаа болон ашигийн төлбөрөөс тодорхой хувийг хоёр тал хэрхэн авах
талаар нарийн тусгасан байх шаардлагатай.
/Аллианс гэдэг хамтран ажиллах гэсэн утгатай/. Дэлхийн томоохон брэнд дэлгүүрийн
үйл ажиллагаа нь аллианстай шууд холбоотой байдаг.
Аллианс нь хамтарч үйл ажиллагаа явуулж байгаа пүүсүүдийн хувьд үндсэн 3
нөхцөл бүрдсэн байхад үр ашигтай байна.
1. Нэгдэж байгаа үйлдвэрүүд /пүүс/өөрийн гэсэн давуу талтай байх
2. Тус тусдаа давуу талтай байх нөхцөлд зардал их гарах ба нэгдсэн үед зардал
буурах боломжтой
3. Бусад хэлбэрээс аллианс нь илүү гэж үзсэн тохиолдолд
Аллианс болоход анхаарах зүйлс, дараах тохиолдолд амжилтанд хүрдэггүй





Хамтрагчаа буруу сонгосон
Тэнцвэргүй эдийн засагтай нийгэмд
Удирдлагын чадвар муу бол
Идэвх чармайлт сул
Пүүсүүдийн зорилт уялдахгүй байх үед
Аллианс байгуулах хэрэгцээ, шаардлага
1. Зах зээлд нэвтрэх, өөрийн гэсэн байр сууриа бэхжүүлэх
2. Санхүү болон түүхий эдийн нөөцийн хэрэгцээ
3. Шинэ техник, тоног төхөөрөмж олж авах

15. Бүс нутаг болон аймаг орон нутгаа хөгжүүлэхэд зайлшгүй дараахь асуудлыг
шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Үүнд:
 Алслагдсан бүс нутгийн хүн амыг тогтвор суурьшилтай ажиллаж амьдрах таатай
орчинг бүрдүүлэхийн тулд эдийн засгийн оновчтой бодлогыг Монгол улсын
төрөөс баримталж цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх арга
хэмжээ авах /Хуучнаар говийн нэмэгдэл, бүсийн нэмэгдэл г.м/
 Баруун бүсэд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг
дэмжих, гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах эдийн засгийн таатай орчинг
бүрдүүлэхийн тулд татварын хөнгөлөлттэй /ялгавартай/ бодлогыг хэрэгжүүлж
эхлэх;
 Завхан, Говь-Алтай аймгуудыг төвлөрсөн эрчим хүчний шугмаар холбох замаар
эрчим хүчний байнгын найдвартай эх үүсвэртэй болгох;
 Баруун бүсийн аймгуудыг хатуу хучилттай замаар Улаанбаатартай холбох;
 Орон нутагт брэнд бүтээгдэхүүн бий болгох, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүний
үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх замаар бүс нутгийн эдийн засгийн чадавхийг
сайжруулах;
3.2. Баруун бүсийн хөгжилд жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд гарах
инноваци түүний ач холбогдол
 Бүс нутгийн эдийн засгийн бааз суурийг бэхжүүлнэ
 Бүтээгдэхүүний чанар стандартад анхааран ажиллах нь зах зээлийг өргөтгөх,
бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээг нэмэгдүүлэж ашигтай ажиллах боломжийг
бүрдүүлнэ
 Бүс нутаг болон орон нутгийн жижиг дунд бизнесийг ашигтай болгосноорооо
шинэ техник тоног төхөөрөмж оруулж ирэх, чадварлаг мэргэжлийн боловсон
хүчээр бүс нутаг бүхэлдээ сэргэн бэхжиж бусад улс орны бүс нутгийн хөгжлийн
замаар замнах өргөн боломж бүрдэнэ.
 Мөн хүн амын амжиргааны түвшин дээшлэж тогтмол орлоготой болсноор төв,
хот суурин луу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн /их нүүдэл/ багасах боломжтой
 Бүс нутгийн эдийн засгийн чадавхийг сайжируулж, авто замын сүлжээг
өргөтгөснөөрөө аялал жуулчлалын урсгалыг нэмэгдүүлнэ.
 Баруун бүсийн ирээдүйн хөгжлийн үүдийг нээнэ.

16. 
Дүгнэлт
“Бүс нутагт жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх зарим асуудал ” сэдэвт эрдэм
шинжилгээний ажлыг боловсруулсны үндсэнд дараах дүгнэлтэнд хүрлээ.
 Бүс нутгийн жижиг дунд үйлдвэрийг хөгжүүлснээр бүсийн ирээдүйн
хөгжлийн зам нээгдэнэ.
 Хүн амын амжиргааны түвшин дээшилж , шилжилт хөдөлгөөнийг буурах
боломжтой
 Бүсийн эдийн засгийн бааз суурь бэхжинэ
Зохиогчийн тухай:
Эрдэнэчимэгийн Чанцалдулам 2007 онд Архангай аймгийн Хотонт сумын дунд
сургуулийг төгссөн. 2007 онд ШУТИС, МИС-ын Олон улсын тээврийн менежментийн
ангид элсэн орсон.
Удирдагч багшийн тухай
Балган овогтой Батбаяр нь 1984 онд Дархан хотын Барилгын текниккум, 2000 онд УТИС, 2002
онд ОХУ-ын Эрхүү хотын “Байгалийн Эдийн засаг, Хуулийн Улсын Их Сургууль” төгссөн.
2004 онд ОХУ-д магистр, 2007 онд тус улсад Эдийн засгийн ухааны доктор (Ph.D)-ын цол
хамгаалсан. Улсад 29 жил ажиллаж байгаагаас Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрт 10 гаруй
жил ажиллаж, их дээд сургуульд 12 дахь жилдээ багшилж байна. Шинжлэх Ухаан Технологийн
Их Сургууль Механик инженерийн сургуулийн “Логистик, тээврийн менежмент”-ийн
профессорын багт дэд профессор. Жижиг дунд бизнесийг дэмжих сургалт, судалгааны
“ИНКУБАТОР” төвийн захирал. “Бүс нутагт жижиг дунд үйлдвэрийн менежментийн
хөгжлийн зарим асуудал”, “Тээврийн салбарын эдийн засаг, менежментийн хөгжлийн асуудал”
сэдвүүдээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийж байна. Мөн 20 гаруй магистр, 150 гаруй
бакалаврын дипломын төслийн ажил удирдсан. Улаанбаатар хот болон хөдөө орон нутагт
“Жижиг дунд үйлдвэрийн эдийн засаг, менежмент хөгжлийн асуудал”-аар сургалт, семинар
зохион байгуулж байна. Монгол Улсын Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг “Жижиг дунд
үйлдвэр”- ийн газартай хамтран Монгол Улсад жижиг дунд бизнесийг хөгжүүлэх сургалтын
төсөлд удирдагчаар ажиллаж байна. “Эдийн засгийн онол”, “Микро, макро эдийн засгийн
онол”, “Үйлдвэрийн эдийн засгийн онол”, “Дэлхийн эдийн засгийн онол”, “Жижиг дунд
бизнесийн менежментийн онол” 1,2 дугаар дэвтэр, “Төмөр замын тээврийн менежмент”,
“Тээврийн эдийн засаг”, “Тээврийн эдийн засгийн бодлого, дасгалын хураамж” зэрэг ном
болн мэргэжлийн хичээлийн 10 гаруй гарын авлага, мөн Олон улсын болон Дотоодын эрдэм
шинжилгээний хуралд 20 гаруй илтгэл, Санхүүгийн мэдээ сонинд өөрийн булангаар дамжуулан
50 гаруй өгүүлэл бичиж нийтлүүлсэн. 2005 онд ОХУ, 2008-2009 онд БНХАУ, 2011 онд Герман,
Австри, Франц, Голланд, Бельги, Итали, Щвейцари, Чех, Польш зэрэг орнуудад тус тус
мэргэжил дээшлүүлсэн.