More Related Content
Similar to Б.Батхишиг Б.Номун - Нийслэлийн махны эрэлтийг хэсэгчилэн засварласан загвар ашиглан үнэлэх нь
Similar to Б.Батхишиг Б.Номун - Нийслэлийн махны эрэлтийг хэсэгчилэн засварласан загвар ашиглан үнэлэх нь (20)
Б.Батхишиг Б.Номун - Нийслэлийн махны эрэлтийг хэсэгчилэн засварласан загвар ашиглан үнэлэх нь
- 1. САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
ЭКОНОМИКС, ЭКОНОМЕТРИКСИЙН ТЭНХИМ
Нийслэлийн махны эрэлтийг
хэсэгчилэн засварласан загвар
ашиглан үнэлэх нь
МУШУТИС-ийн КТМС-ийн “Эрдмийн шувуу” цомын төлөөх эрдэм
шинжилгээний хуралд зориулав
Бадарчийн Батхишиг
Бөх-Очирын Номун
СЭЗДС-ийн БЭЗ-3 оюутан 99726540
d_hishegee@yahoo.com
СЭЗДС-ийн БЭЗ-3 оюутан 99269950
b_nomun19@yahoo.com
Улаанбаатар хот
2011 оны 03 дүгээр сар 05
Хураангуй:
Нийслэлийн махны эрэлтийг хэсэгчилэн засварласан загвар ашиглан үнэлэхдээ
үнийн хүлээлтийг суулгаж өгснөөрөө энэхүү судалгаа онцлогтой юм. Судалгааны үр
дүнд нийслэлийн мах хэрэглэдэг иргэд орлогоос үл хамааран мах хэрэглэдэг болох
нь харагдсан. Нийт махны борлуулалт зах зээлийн эрэлтийг хангалттай хангаж
байна.
Түлхүүр үгс: Дасан зохицох хүлээлт, симуляци, мэдрэмжийн шинжилгээ
- 2. ОРШИЛ
I.
Нийслэл хотын иргэдийн махны хэрэглээндээ холестрингүй өөх, тосыг агуулдаг
үхрийн махыг түлхүү хэрэглэх хандлага жилээс жилд нэмэгдэж байна. Энэ нь нөгөө
талаас үхрийн махны үнийг нэмэгдүүлж байж болох юм. Ийм шалтгааны улмаас
нийслэл хотын үхрийн махны эрэлтийг судалж байгаа юм.
Судалгааны зорилго нь эконометрикийн хүлээлттэй загварыг ашиглан нийслэл
хотын иргэдийн махны үнийн хүлээлтийг илрүүлэх, эконометрикийн хэсэгчилэн
засварласан загварыг ашиглан нийслэл хотын махны эрэлтийн хэдэн хувь хангагдаж
байгааг илрүүлэхэд оршино.
Эрэлтийн функцийг үнэлэхдээ 2003 оны 1 дүгээр сараас 2011 оны 1 дүгээр сар
хүртэлх сарын өгөгдлийг ашигласан.
Шинжилгээг Microsoft Excel 2007, EViews 6.0 болон Vensim DSS програм
хангамжуудыг ашиглан хийсэн. Судалгааны обьектоор нийслэл Улаанбаатар хотын
хүн ам, өргөн хэрэглээний хүнсний барааг авч үзэв.
II.
ОНОЛЫН ХЭСЭГ
A. Эрэлт, эрэлтэнд нөлөөлөгч хүчин зүйлс, эрэлтийн функцүүд
Эдийн засгийн тодорхой нөхцөлд тухайн үнийн түвшинд газар нутгийн тодорхой
харьяалалд хэрэглэгчийн зүгээс тухайн бүтээгдэхүүнээс худалдан авахаар санал
болгож байгаа тоо хэмжээг сонгож авсан бүтээгдэхүүний эрэлт гэнэ. Эрэлтийг авч
үзэхэд дараах 2 хүчин зүйлс чухал нөлөөтэй байдаг.
1. Хэрэглэгчийн хүсэл шаардлага
2. Хэрэглэгчийн төсвийн хязгаарлалт
Эрэлтэнд дараах хүчин зүйлс нөлөөлдөг:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Qd–
Р PsP cINАЕ-
бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлтийн тоо хэмжээ
үнэ
орлох бүтээгдэхүүний үнэ
хослох бүтээгдэхүүний үнэ
хэрэглэгчийн орлого
хэрэглэгчийн тоо
зар сурталчилгаа
хүлээлт (Pe, Ie)
Эрэлтийн функцийг тодорхойлбол дараах хэлбэртэй болно.
Эрэлтэнд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдээс эрэлт хэрхэн хамаарахыг илэрхийлсэн
тогтвортой тоон хамаарлыг тусгасан математик загварыг эрэлтийн функц гэнэ.
Эрэлтийн шинжилгээнд дараах 2 төрлийн функцийг өргөн ашигладаг.
1. Эрэлтийн шугаман функц:
- 3. нь i-р хүчин зүйлийг 1 нэгжээр нэмэгдүүлэхэд эрэлт хэдэн
нэгжээр өөрчлөгдөхийг харуулна.
2. Эрэлтийн зэрэгт функц
– i-р хүчин зүйлийг 1 хувиар өсгөхөд эрэлт хэдэн хувиар
өөрчлөгдөхийг заана.
B. Эрэлтийн мэдрэмж, мэдрэмж ба эрэлтийн холбоо, мэдрэмж ба
орлогын холбоо
Эрэлтэнд нөлөөлдөг хүчин зүйлс тус бүрээр мэдрэмжийг тооцож болно.
Мэдрэмжийг тооцсоноор тэдгээрийг борлуулалтын шийдвэр гаргалтанд ашиглаж
болно.
р хүчин зүйлийг 1%-р өсгөснөөр эрэлт хэдэн хувиар өөрчлөгддөгийг заасан
үзүүлэлтийг
хүчин зүйлийн эрэлтийн мэдрэмж гэнэ.
=(
)
-р хүчин зүйлийн мэдрэмжийг дараах байдлаар тооцдог.
эрэлтийн i-р хүчин зүйлээс хамаарсан мэдрэмж
Хэрвээ эрэлтийн функц шугаман байвал эрэлтийн i-р хүчин зүйлээс хамаарсан
мэдрэмжийн шугаман функц
=
болно.
Эрэлтийн мэдрэмж болон эрэлтийн өөрчлөлтийн хувийн хооронд ямар хамаарал
байхыг тогтоохын тулд эрэлтийн функцийг бүтэн дифференциалийг ашиглана.
Энэ бол эрэлтийн өөрчлөлтийн хувь болон мэдрэмжүүдийн холбоог илэрхийлсэн
тэнцэтгэл болно.
- 4. III.
ҮНЭЛГЭЭ ХИЙСЭН АРГА ЗҮЙ
C. Хэсэгчилэн засварласан загвар
Эрэлтийг бодит байдал дээр тодорхой утгаар хэмжиж чадахгүй, харин түүнийг
борлуулалтын тоо хэмжээнд тулгуурлан хийсвэрлэн тооцоолж болно. Энэ
тохиолдолд эрэлтийн тооцоог хийхдээ хэсэгчилэн засварласан загвар (Partial
Adjustment Мodel)-ыг ашиглана.
1. Эрэлтийн шугаман функц
Эрэлтийн шугаман функц дараах шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлэгддэг.
Борлуулалтын хэмжээг килограмм, метр, литр гэх мэт бодит хэмжээсүүдээр
хэмжинэ. Тайлбарлагч үзүүлэлтүүдийг мөн л бодит хэмжээсээр авна. Өөрөөр хэлбэл,
мөнгөөр илэрхийлэгдсэн үзүүлэлтүүдийг хэрэглээний үнийн индекс юмуу, дефлятор
ашиглан бодит үнэ рүү шилжүүлнэ.
Борлуулалтын тоо хэмжээнд тулгуурлан эрэлтийг дараах байдлаар тодорхойлдог.
,
Дээрх тэгшитгэлийг үнэлснээр урт ба богино хугацааны эрэлтийн мэдрэмжүүдийг
дараах байдлаар тооцож болно.
Богино хугацааны эрэлтийн мэдрэмжүүд:
Урт хугацааны эрэлтийн мэдрэмжүүд:
2. Эрэлтийн зэрэгт функц
Эрэлтийн зэрэгт функц дараах шугаман тэгшитгэлээр илэрхийлэгддэг.
Богино хугацааны эрэлтийн мэдрэмжүүд:
- 5. D. Хүлээлттэй эрэлтийн функцийн параметрийг үнэлэх
Үнийн хүлээлттэй эрэлтийн загварыг авч үзье.
(1)
(2)
Үнийн хүлээлтийг хэрэглэгч 3 янзаар хийдэг.
a.
статик хүлээлт
b.
дасан зохицох буюу адавтац хүлээлт1
c.
E( )=0 var( )→min
рациональ хүлээлт
Дасан зохицох хүлээлттэй тохиолдлыг авч үзье.
3. Эрэлтийн шугаман функцтэй үед:
Энэ бол
-ийн хувьд хугацааны 2 хожимдолтой эконометрикийн динамик загвар
үүснэ. Энэ бол дасан зохицох хүлээлттэй эрэлтийн хэсэгчилэн засварласан шугаман
загвар юм.
4. Эрэлтийн зэрэгт функцтэй үед:
3)ln −1 +
−1−(
4ln
+ (
− − +1)ln
4− 4)ln
−1+
5ln + (
5− 5)ln −1−( + −2)ln
−2
Үүний үр дүнд
-ийн хувьд хугацааны 2 хожимдолтой эконометрикийн динамик
загвар үүснэ. Энэ бол дасан зохицох хүлээлттэй эрэлтийн хэсэгчилэн засварласан
зэрэгт загвар юм.
1
Адаптаци буюу дасан зохицох хүлээлт нь өмнөх үеийнхээ алдааг дараа үедээ тодорхой байдлаар
залруулдаг хүлээлт юм.
- 6. IV.
СУДАЛГААНЫ ХЭСЭГ
E. Өгөгдөл
Нийслэлийн махны эрэлтийн функцийн параметрүүдийг үнэлэхдээ 2003 оны 1
дүгээр сараас 2011 оны 1 дүгээр сар хүртэлх өгөгдлийг ашигласан. Үүнд:
1. Нийслэлийн хүн амын махны сарын дундаж хэрэглээ
Тус үзүүлэлтийг тооцохдоо нийслэлийн хүн амын сарын үзүүлэлт (Үндэсний
статистикийн хороо, 2000-2010) ба нийслэлийн хүн амын сарын дундаж хэрэглээний
үзүүлэлтийг (Үндэсний статистикийн хороо, 2000-2009) хооронд нь үржүүлэн
тооцсон. Энэ бол тайлбарлагдагч үзүүлэлт юм.
2. Нэрлэсэн үнийг бодит үнэ рүү шилжүүлэх хэрэглээний үнийн индекс
Монголбанкнаас тооцсон хэрэглээний барааны үнийн индексийн сарын үзүүлэлтийг
(Монголбанк, 2010), (Монголбанк, 2011) 1991 оны 1 дүгээр сарыг суурь сар гэж
тооцсон байсныг 2005 оны 1 дүгээр сарыг суурь сар болгож тооцсон. Тиймээс үнийн
бүх үзүүлэлтүүд 2005 оны 1 дүгээр сарын сууриар тооцсон бодит үнэ болж үнэлгээ
хийгдсэн.
3. Үнийн үзүүлэлтүүд
Үнийн үзүүлэлтүүдэд дараах хүчин зүйлс орно. Үүнд:
a.
b.
c.
d.
1 кг үхрийн махны сарын дундаж бодит үнэ, кг/төг
1 кг гурилын сарын дундаж бодит үнэ2, кг/төг
1 кг цагаан будааны сарын дундаж бодит үнэ, кг/төг
1 кг төмсний сарын дундаж бодит үнэ3, кг/төг
Эдгээр үзүүлэлтүүдийг Нийслэлийн статистикийн газраас тооцдог 7 хоног тутмын
үнийн судалгаанаас түүвэрлэн авсан (Нийслэлийн статистикийн газар, 2011).
4. Нийслэлийн өрхийн сарын дундаж орлого
Дээрх үзүүлэлтийг Нийслэлийн статистикийн газраас гаргадаг Нийгэм эдийн засгийн
сарын танилцуулгаас түүвэрлэн авсан (Нийслэлийн статистикийн газар, 2011). Тус
үзүүлэлтийг 2005 оны 1 дүгээр сарын суурь бүхий бодит үзүүлэлт болгосон.
5. Нийслэлийн хүн амын тоо
Энэхүү үзүүлэлтийг Нийслэлийн статистикийн газраас гаргадаг Нийгэм эдийн
засгийн сарын танилцуулгаас түүвэрлэн авсан (Нийслэлийн статистикийн газар,
2011). Үзүүлэлтийг нэрлэсэн утгаар нь авсан, насанд хүрсэн эмэгтэй рүү
шилжүүлээгүй.
2
3
Алтан тариан 1 дүгээр зэргийн гурилын үнэ
Монгол төмсний үнэ
- 7. F. Шинжилгээний хэсэг
5. Таамаглал
Онолын хэсэгт тусгагдсан математик тавилын дагуу нийслэлийн махны зах зээлийн
эрэлтийн функцийг дараах байдлаар тодорхойлогдоно гэж таамаглаж байна.
Монгол улсад үхрийн махны борлуулалтыг нэмэгдүүлэхээр ямар нэг зар
сурталчилгаа одоог хүртэл хэзээ ч хийгээгүй тул зар сурталчилгаанд зарцуулсан
зардлыг нийслэлийн махны эрэлтэнд нөлөөлөгч хүчин зүйл биш гэж үзсэн.
Хослох бүтээгдэхүүнээр гурил болон будаа байна, орлох бүтээгдэхүүнээр төмс байна
гэж таамагласан.
Нийслэлчүүд махны үнийг дасан зохицох хүлээлтээр хүлээдэг гэж үзсэн.
6. Үнэлгээний хэсэг
Судалгааны өгөгдөл сар тутмын мэдээ тул сарын нөлөө орсон байх магадтай тул
сарын нөлөөг илрүүлж, арилгах зорилгоор сарын дамми хувьсагч оруулж үнэлгээ
хийсэн.
QD – махны эрэлт
PU – үхрийн махны үнэ
PA – адууны махны үнэ
PH – хонины махны үнэ
PG – гурилын үнэ
PB – будааны үнэ
PT – төмсний үнэ
N – хүн амын тоо
a. Эрэлтийн шугаман функцтэй үед
Эрэлтийн функцийн шугаман үнэлгээний үр дүнгээс харахад нийслэл хотын махны
зах зээлийн эрэлтийг шугаман тэгшитгэл 99 хувьтай тайлбарлаж байна. ДарвинВотсоны статистик 1.97 байгаа нь сарын нөлөөлөл арилсныг харуулж байна.
i.
Параметрийн үнэлгээ
Нийслэлийн махны эрэлт үнээс урвуу, хүн амын тооноос шууд хамааралтай байгаа
нь эрэлтийн хууль үйлчилж байгааг харуулж байна. Адуу, хонины махны үнэ махны
эрэлтэнд нөлөөлдөггүй гэж гарсан нь үхрийн мах нь тэдгээрийг төлөөлж чаддаг
гэсэн үг юм. Гурил болон будаа нь нийслэлийн мах хэрэглэгчдийн хослох
бүтээгдэхүүн байх ба харин төмс нь махыг орлогч бүтээгдэхүүн юм байна.
Цаашилбал, орлогын хэмжээ махны борлуулалтанд нөлөөлдөггүй болсон нь мах
хэрэглэдэг нийслэлчүүд мөнгөтэй ч, мөнгөгүй ч мах хэрэглэдэг гэсэн дүгнэлтэнд
хүргэж байна.
Хувьсагч
PU
PG
Коэффициент
-0.09
-0.53
Т-статистик
-1.98
-3.71
Магадлал
0.05
0.00
- 9. Эрэлтийн хүн амын тооноос хамаарсан мэдрэмж
-0.01
-0.01
Хүснэгт 2 Шугаман эрэлтийн функцийн мэдрэмжүүд
7. Загварын сонголт хийх
Зэрэгт болон шугаман функцүүдийн үнэлгээнүүдийн аль нь тайлбарлах чадвар
өндөртэйг тодорхойлохын тулд үнэлэгдсэн утга болон бодит утга хоѐрын хооронд
корреляцийн шинжилгээ хийж аль өндөр хамааралтайг нь сонгоно. Akaike ба
Schwarz-ийн шинжүүр зэрэгт функцийн хувьд бага гарах учир сонголт хийхэд
дутагдалтай байдаг (Ц.Батсүх, Шийдвэрийн эдийн засаг, 2011).
Бидний үнэлсэн загварын R2 нь хоѐул өндөр байх тул дээрх аргаар сонголт хийсэн нь
шугаман үнэлгээ илүү сайн тайлбарлаж байсан тул нийслэлийн үхрийн махны эрэлт
шугаман функцээр үнэлэгдсэн болно. Дэлгэрэнгүй үнэлгээг Хавсралт3-аас харна уу.
8. Симуляцийн шинжилгээ
Нийслэлийн махны эрэлтэнд үхрийн мах, гурил, будаа, төмсний үнэ болон хүн амын
тоо нөлөөлдөг болох нь дээрх шинжилгээнээс харагдаж байна. Цаашид нийслэлийн
махны зах зээлийн эрэлтэнд сценарь өгч шокын нөлөөг шинжлэх зорилгоор
симуляцийн шинжилгээ хийхэд дараах үр дүн гарсан.
Монгол хүмүүсийн зан төлвөөс хамаарч мах нь аливаа хүчин зүйлсээс мэдрэмжгүй
бараа болох нь тодорхойлогдсон.
Хүн амын тоо өсөхөд махны эрэлт өсөх хамаарал батлагдан харагдсан. Симуляцийн
шинжилгээг Хавсралт4-өөс харна уу.
- 10. V.
ДҮГНЭЛТ
Нийслэл Улаанбаатар хотын иргэдийн махны эрэлтийг Хүлээлт агуулсан хэсэгчилэн
засварласан загвар ашиглан судаллаа. Судалгааны үр дүнд зорилгодоо дараах
байдлаар хүрлээ.
1. Улаанбаатар хотын үхрийн махны эрэлт шугаман функциар тайлбарлагдана.
2. Үхрийн мах нь нийслэлийн мах хэрэглэгч иргэдийн эрэлтийн 68 хувийг
хангадаг байна.
3. Хонины мах нийслэлийн мах хэрэглэгч иргэдийн эрэлтийн 27 хувийг хангадаг
байна.
4. Адууны мах нийслэлийн мах хэрэглэгч иргэдийн эрэлтийн 3 хувийг хангадаг
байна.
5. Нийслэл хотын иргэд махны үнийг дасан зохицох хүлээлтээр хүлээдэг ба
хүлээлтийн алдааны 50 хувийг засварлаж хүлээдэг байна.
6. Махтай хослох бүтээгдэхүүн бол гурил болон будаа юм байна.
7. Махыг орлох бүтээгдэхүүн бол төмс юм байна.
8. Улаанбаатарчуудын махны хэрэглээнд орлогын хэмжээ нөлөөлдөггүй нь бид
мөнгөтэй ч, мөнгөгүй ч үхрийн мах хэрэглэдэг гэсэн дүгнэлтэнд хүргэж
байна.
9. Үхрийн мах нь урт богино аль ч хугацаанд нөлөөлөгч аль ч хүчин зүйлийн
мэдрэмжгүй болох нь тодорхойлогдсон.
10. Хүн амын тоо өсөхөд махны эрэлт нэмэгдэнэ.
- 11. VI.
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ
Damodar, G. (2004). Basic Econometrics. New York: Mc-Graw Hill.
G.S.Maddala. (2001). Introduction to Econometrics. New York: Prentice Hall, Inc.
www.mongolbank.mn. (2010).
Д.Анхтуяа, Ч.Наранчимэг. (2005). E-Views програм ашиглах гарын авлага.
Улаанбаатар.
Монголбанк. (2011). From http://www.mongolbank.mn/
Монголбанк. (2010). Статистикийн сарын бюллетень. Улаанбаатар.
Нийслэлийн статистикийн газар. (2011). From http://statis.ub.gov.mn/
Үндэсний статистикийн хороо. (n.d.). From http://www.nso.mn
Үндэсний статистикийн хороо. (2000-2010). Статистикийн сарын бюлленень.
Улаанбаатар.
Үндэсний статистикийн хороо. (2000-2009). Статистикийн эмхэтгэл. Улаанбаатар.
Ц.Батсүх. (2011). Шийдвэрийн эдийн засаг.
Ц.Батсүх. (2010). Эконометрик 1. Улаанбаатар.
Ц.Батсүх. (2010). Эконометрик 2. Улаанбаатар.
- 12. VII.
ХАВСРАЛТ
Хавсралт1
Dependent Variable: QD
Method: Least Squares
Date: 03/04/11 Time: 14:06
Sample (adjusted): 2003M03 2011M01
Included observations: 95 after adjustments
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
PU
PG
PB
PT
N
D1
D2
D3
D4
D5
D6
D7
D8
D9
D10
D11
D12
QD(-1)
QD(-2)
-0.030709
-0.359924
-0.202614
0.312467
3.034447
-545.5407
-528.8990
-526.9606
-526.7213
-550.3160
-562.2735
-594.8354
-559.1321
-521.3957
-498.3351
-501.4669
-462.4746
0.823101
-0.159209
0.015526
0.096905
0.079758
0.106825
0.495495
162.4090
163.6111
161.7210
164.7290
164.1232
165.2386
166.4567
163.2308
160.9521
159.1148
160.0646
166.3843
0.101310
0.092669
-1.977833
-3.714206
-2.540378
2.925042
6.124074
-3.359054
-3.232660
-3.258456
-3.197501
-3.353067
-3.402797
-3.573514
-3.425408
-3.239446
-3.131923
-3.132902
-2.779557
8.124584
-1.718045
0.0516
0.0004
0.0131
0.0045
0.0000
0.0012
0.0018
0.0017
0.0020
0.0012
0.0011
0.0006
0.0010
0.0018
0.0025
0.0025
0.0069
0.0000
0.0899
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
0.992985
0.991324
64.95730
320678.2
-520.7042
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
6514.274
697.3765
11.36219
11.87297
1.971162
Хавсралт2
Dependent Variable: LOG(QD)
Method: Least Squares
Date: 03/04/11 Time: 22:41
Sample (adjusted): 2003M03 2011M01
Included observations: 95 after adjustments
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
- 13. LOG(PU)
LOG(PG)
LOG(PB)
LOG(PT)
LOG(N)
LOG(QD(-1))
LOG(QD(-2))
D12
R-squared
Adjusted R-squared
S.E. of regression
Sum squared resid
Log likelihood
-0.012883
-0.018822
-0.017445
0.014672
0.419195
0.841883
-0.143198
0.010796
0.990711
0.989963
0.010782
0.010114
299.7163
0.007499
0.006234
0.007761
0.007245
0.070792
0.091678
0.084557
0.004187
-1.717947
-3.019334
-2.247715
2.025028
5.921521
9.183074
-1.693515
2.578673
Mean dependent var
S.D. dependent var
Akaike info criterion
Schwarz criterion
Durbin-Watson stat
0.0894
0.0033
0.0271
0.0459
0.0000
0.0000
0.0939
0.0116
8.776044
0.107625
-6.141396
-5.926332
1.850695
Хавсралт3
FITTED_LOG ACTUAL_LOG
FITTED_LOG
1
0.6953
ACTUAL_LO
G
0.6953
1
FITTED_LIN
ACTUAL_LIN
FITTED_LIN
1
0.9964
ACTUAL_LIN
0.9964
1
Хавсралт4
- 14. Хавсралт5
Хүснэгтийн жагсаалт
Хүснэгт 1 Шугаман эрэлтийн функцийн үнэлгээ ............................................................. 8
Хүснэгт 2 Шугаман эрэлтийн функцийн мэдрэмжүүд .................................................... 9