1. Орчинүеийнсэтгэлгээни
йонолыгБуддагийнсурга
альтайхарьцуулансудла
хнь
Г.Энхмаа
ШУТИС, Ктмс
Менежментийн профессорын баг
e-mail: Ema_happy2@yahoo.com
Хураангуй:Хүналиваазүйлийнмөнчанар,
гэгээрэлдхүрэхийначхолбогдлыгсудалсанаарбүтээлчсэтгэлгээгхөгжүүлэхболомжто

2. йбатүүнийүрдүндамжилт,азжаргал,ариунсэтгэлийголохболомжтой.Орчинүе
д“гэгээрсэнсэтгэл, гэгээрсэнхүн,
гэгээрсэннийгэм”ийнхэрэгцээшаардлагааминчухалбайна.
Түлхүүрүгс:гэгээрэл, бясалгал, сэтгэлгээ
Оршил
Өнөөцагийнхөгжилдэвшлийнагуулга,
шинжлэхухаантехнологийнөсөлтийнэрэмбэ,
жамѐсныхөгжлийнүйлявцуудтайхаршлахгүйгээрхүнийсэтгэлзүрхийгэзэмдэнгэгээрү
үлэхчадал,
боломжбуддыншашиндбайдаггэжүздэг.
Нөгөөталаасбүтээлчсэтгэлгээгхөгжүүлэхшинжлэхухааныаргабарилуудынсистемийг
боловсруулсанэрдэмтэнсудлаачЭдвардДеБоногийнбодол,
судалгааныаргабарилыгбуддынсургаалтайхарьцуулантэрдундаасэнэрэнгүйсэтгэлт
эй,
аливаазүйлийншалтгаанбаүрдагавар,
үйлийнүр,
мөнчанарыгухаарангэгээрсэнийүндсэндээрбүтээлчсэтгэлгээгхэрхэнхөгжүүлжболох
,
амжилтандхүрэхийнэхбулагчухамюунаасэхлэхийгтаниулахадэнэхүүажлынминьутг
аучироршино.

3. I.
Сэтгэлгээниймастеруудынонолынүзэл
баримтлал, хөгжлийнхандлага
Монголчууд бол эртнээс сэтгэлгээг хөгжүүлж, баяжуулж ирсэн ухаант ард
түмэн билээ.Сүүлийн жилүүдэд сэтгэлгээг судалдаг монголын судлаач эрдэмтэд
нэмэгдэн сэтгэлгээнийухааны хөгжил хурдацтай явагдаж байна.
1. З.Бат- Отгон
“Хасгурвалжин” клубынудирдагч, физикч, филисофич, докторнь далд
ухамсар буюу изотерикийн ухааныг судалдаг судлаачдын нэг бөгөөд монголын
төдийгүй дэлхийн сэтгэлгээниймастеруудын хэмжээний
шилдэг судлаач юм. Түүний ном бүтээлүүд нийт таван хэл дээр орчуулагдан
уншигч олны сонорт хүрчээ. Тэрээр далд сэтгэлгээний талаар тайлбарласан нэгэн
нийтлэлдээ “Далд сэтгэлгээ буюу изотерик нь хүний энгийн сэтгэхүй болон
ухамсарт ил тод биш,ойлгомжгүй, хүртэгдэн мэдрэгдэх боломжгүй байгаа бүхнийг
судалдаг ухаан юм” хэмээн тодорхойлон маш нарийн тайлбарласан байдаг.
2. ЛарриВиллямс
Малайзулсынменежментийнсургалтынзөвлөх,
Малайнихсургуулийнпрофессор,
АНУ-нолоннийтийнхоѐрихсургуулийнпрофессор
Тайландынолонулсынхарилцаанызөвлөлийнзахирал
Тэрээр бүтээлч сэтгэлгээний 8 цонх буюу найман үе шатыг гаргаж ирснээрээ
сэтгэлгээний мастеруудын төлөөлөл болж чадсан юм.

4. Бүтээлчээрсэтгэх 8 цонхЛарриВиллямс
Ойлгох
Гүйцэтгэх
Бэлтгэх
Төсөөлөх
Шийдвэрлэх
Санаачлах
Нээж олох
Холбох
1. Ойлгох
 Асуудалбааятайханболомжуудыгсонорсоргогооролжхар
 Эргэнтойрондбайгаахүндбэрхшээлболонтөвөгтөйасуудлыггярхайа
шигла
 Өөрчлөлтшинэчлэлтхэрэгтэйголж, хар
 Ирээдүйдбийболохболомжуудыголжхар
 Өөрийгөөсайнтаньжухаарсанхүнийоюунтэлдэг
2. Бэлтгэх
 Сайнөгөгдлүүдийголжавах
 Чадварлагаарсудлах
 Боломжуудыгхайх

5. 


Бодитбайдлыганхааралтайүнэлэх
Боломжууддээртөвлөрөх
Шинэсанаабодлоотэмдэглэдэгдэвтэртэйбол
3. Төсөөлөх
 Юухийжболохтухайгаабод
 Төсөөллөөдураарньтавь
 Зөнсовинбийболгох
 Мэдрэмжбасэтгэлхөдлөлийгбийболгох
 Таамаглалбасаадбэрхшээлүүдээарилга
 Үргэлжшинээрбаөөрөөртөсөөл
4. Нээжолох
 Ербусынгэмээрзүйлийгшинжил
 Шинэболомжийголжхарахынтулдцагхугацааоронзайнаастасрансэтгэ
 Орчнообайжболохбүххувилбараармөрөөд
 Цөөнхарсанюмаадахинхар.Яваагүйгазраарааочиж
5. Холбох
 Санаануудынхоорондынхарилцаахолбоогхар
 Байжболохашигтусыгсудал
 Оюунухааныхолбоогбийболгох
 Санаануудынхэвзагварыгхар
6. Санаачлах
 Шинэсанаануудаатомъѐолохбааврагаболгох
 Санаабодлуудаашинээрцэгцэлжсайтартөвлөр
 Зорилгынхоотөлөөболоначхолбогдолтойсанаануудыгнээх
7. Шийдвэрлэх
 Санаануудынсонголтхоорондыншийдвэр
 Санаануудыгдахиншалгажшинжсанарыгньүнэлэх
 Биелүүлэхбагүйцэтгэхэдучрахсаадуудыгцэгнэх
 Шинэсэтгэлгээгугтажсонгоавах
8. Гүйцэтгэх
 Үйлажлаатөлөвлөх
 Шинэсанаануудаахэрэгжүүлжэхлэх
 Цагийнхязгаартогтоо
 Дуусталньдагуулжхар
 Оюунухаандааэдгээрцонхыгхэвшүүлж,
шинэболомжуудадухаанаанээлттэйбайлга

6. 
II.
“Бодолсанаа, зүрхсэтгэл,
биемахбодьэнэгуравжинхэнээсээгойдзохицсонүедоюунухааноршинба
йна.
Ýäâàðä äå Áîíî áà Áîãä Çîíõîâ
СэтгэлгээнийихмастеруудыннэгЭдвардДеБоногийнгаргасансэтгэлгээний 5
үешатыгсудланүзвэлбуддынсургаалномтойижил,
ойролцоозүйлолонбайсанньанхааралтатсанþì.Буддыншашнысургаал,
номлолынүндэсньXIVзууныгэгээрүүлэгчбагшБогдзонховоосэхлэлтэйбөгөөдаливаа
зүйлийнмөнчанар,
шалтгаанүрдагавар,
гэгээрэлдхүрэхзаммөрийнталаартайлбарласан
18
ботьбүтээлийгтуурвинүлдээжээ.
Ýäãýýð
íü
нэгзүйлийг
2
өөрөнцгөөсхаранбодитчанарынхарагдахбайдлаарньялгаатаймэтээройлгогдохболо
вчмөнчанарыгньсайтарсудалваасэцсийндүндээижилдүгнэлтэндхүргэжбайгаагдоор
ххарьцуулалòààð ¿ç¿¿ëýõèéã õè÷ýýñýí þì.
A. ЭдвардДеБоногийнгаргасанСэтгэлгээний 5 үешат
“Сэтгэлгээ”гэдэгньтуршлагатайхавсраноюунухааныүйлчлэхчадварюм.
1. P
2. I
Purpose (Зорилго)
Input (Орц)
3. S
Solution (Шийдэл)
4. C
Choice (Сонголт)
5. OОperation (Үйлдэл)
B. Буддагийнголсургаалбаойлголтууд
I.
Гэгээрэлдхүрэхийгзам

7. II.
III.
IV.
V.
Бясалгал
Завшаанболомжбүхийхүнзаяа
Үхлийнтухайэргэцүүлэмж
Үйлийнүр
1. Зорилго(Purpose) áà Ãýãýýðýëä õ¿ðýõ çàì
 Энэньсэтгэгчийнхүрэхээрзорьжбайгаазүйл
 Байгэдэгньанхаарлыгчиглүүлэхѐстойцэг
 Эцсийнзорьсонзүйлдхүрэхийгзорилгогэнэ.
“Гэгээрнэ”гэдэгньхялбаршууланхэлэхэдБуддагийнсургаалийгдагахзамаарс
этгэлээзөвболгохоосэхлэхбаөөрөөрхэлбэлхүнийамьдралтодорхойзорилготэмүүлэ
лтэйгээрүргэлжилдэгбөгөөдтүүндхүрэхзамдсаадбартааолонболовчхүнташудрага,
хүнлэгѐсжурмыгчандлансахисанаарсайнүйл,
сайхансэтгэлийнүршимийгхүртэжзолжаргалтайамьдрахнөхцөлбүрэлдэнэхэмээной
лгосонбилээ.Сэтгэлээзөвхандлагатхандуулангэгээрэххүсэлтэйхүнюуныөмнөдараа
хдөрвөнтөсөөлөлийгхөгжүүлэхшаардлагатайажээ.




Өөрийгөөөвчтөнхэмээнтөсөөл
Багшийгэмчхэмээнтөсөөл
Судлахном,гарынавлагааэмгэжтөсөөл
Хичээнгүйлэндагаж,мэрийвэлөвчинэдгэнэхэмээнтөсөөлөнэрдэмномдша
мдансуралцаххэрэгтэй.
Багшшохойавчсамбардээрнэгийнтоозураадэнэболхүнчанаргэв.Түүнийхойн
оньтэгзураадэнэболалдарнэргэжхэлэв.
Мөнтүүнийхойнодахиннэгтэгзураадэнэболамжилтгэхмэтчилэнхүнийамьдралдаахүс

8. энтэмүүлдэгбүхзүйлсийгтэгийнтоогоортөлөөлүүлэнхойнохойноосньдарааллууланм
ашолонтэгийгзуржбайснааэцэстньхамгийнурдньзурсаннэгийнтоогарилгажорхив.
Хэдийгээрхүнбүхзүйлийноргилдгарсанбайлаачхүнчанаргүйлболтүүнээсбусадбүхзү
йлсхоосонтэглугааадилюмгэжхэлэв.
Иймдминийбодлооргэгээрэлдхүрнэгэдгийгбуддаболнохэмээнойлгохбишхаринс
этгэлийнхирбуртагааарилгажариусанзөвзамаарзорилгодоохүрэхүйлявцыгхэлжбайг
ааюм.
2. ªгөгдөл /input/ áà áÿñàëãàë


Энэньсэтгэлгээндорохзүйлс
Өгөгдөлгэдэгньсэтгэлгээндшаардлагатайбүхийлорц,
найрлага, мэдээлэл,
хүчинзүйлсзэргийгерөнхийдньхамруулахыгхэлнэ
“Бясалгах”гэдэгньсэтгэлээбайнгазөвдадалдхандуулан,
сэтгэлдээтүүнийгтогтоонбарьжсурахыннэрюм.Өөрөөрхэлбэлгэгээрэлдхүрэхийнач
холбогдол,
үйлийнүрийншалтгаантүүнийүрдагаварзэргийнталаарбясалганухаарчсэтгэлээзахи
ран, өөрийнхүссэнээрзөвдадалдхандуулж,
сэтгэлээгарынаясаарзалахчадвартайболохынтулдбясалгадагхэмээнбуддынномло
лдтайлбарлажээ.
Зорилгодоохүрэхчинхүсэлтэмүүлэлхамгийнчухалбөгөөдхиихгэжбуйажлынхааүрдаг
авар, ачхолбогдол,
сулбадавууталуудгэхмэтийголонталаасньсайтарнягтланүргэлжсэтгэлдээсанаж,
зорилгодоохүрчбайнагэсэнхүсэлмөрөөдөлтэйбайххэрэгтэйгэсэнсанаагдэвшүүлжба
йна.
3. Шийдвэр /solution/ áà Áîëîìæ

9. 

Энэньасуудлыгшийдэххувилбартзамууд
Биднийбиелүүлэхээрзорьжбайгаазүйлийг
“асуудал”гэхбөгөөдхаринхүрэхаргазамыгнь
шийдэлгэнэ.
Завшаанболомжбүрдсэнхүнзаяаголохньтунбэрхюм.
“Ангалжалганаасазааргарчихаад
Атгаөвсүмхэхгэжшунаад
Ахиадхавцалруунисэхтугалтай
Амьдявахынтулдамьдрахягадилхан”хэмээнбуддынсургаалдномлосонбайдагньзавшаанбо
ломжбүхийэнэамьдралыгутгаучиргүйдэмийөнгөрүүлэхньэрднэсийнарлыголжирээдхо
осонбуцахтайадилтганойлгожболохоорюм.
Сайнзаяандтөрөхийнтулдѐсзүйболонбусадариунзөвдадалзайлшгүйэзэмшихшаард
лагатайбөгөөдтүүнийгөгөөмөрчанар,
ариунхүсэлэрмэлзэлзэрэгбусадчанараарбаяжуулдаг.Хүнболоюунаараа,
сэтгэлээрээбүгдийгбииболгожчаддаг.Эдхөрөнгөолж,
баяжиж,
хангалуунамьдрахбүхийлнөөцболоцообиднийдотороршдог.Эхлээддотроосооөөрч
лөгдөжсэтгэлийнхирбуртгаасангижрахюмболүүнийгээдагаадгаднаталынюмсаянда
абүтнэ.Хүнмэдэхгүйгээсээалдаауналдорж,
өөртөөзовлонгүүсгэдэг.
Жаахансанаатавиадмэдээдавчихвалхэндчгэсэнбурханболж,
зовлонгооссалан,
боломжийгнээхньэнгийнүзэгдэлбөгөөдхүнболжСатөрсөниймөнчанарыгүнэнмөөөрн
ьухамсарлахньчухалюм.
Саалиабэлдэхээрсаваабэлдгэсэнзүйрүгбайдагшүүдээ.Савньбидөөрөө,
саальньгаднаасшалтгаалахбаялагюм.Энэбаялагийгшингээхсавбайхгүйболмянгах
ураагаадяахав.
Завшаанболомжообүрэндүүрэнашиглахчинхүсэлтэйболохынтулддараахгурванзүй
лийгсанажяваххэрэгтэй.
1. Сургаалийгхэрэгжүүлэхшаардлага:
Амьтанбүхэнзөвхөнжаргахыгхүсдэг.Хэнчзовохыгбоддогүй.Харинжаргалдхү
рчзовлонгоосалахньмууүйлийгтэвчиж,
сайнүйлийгхийжбуянхураахаасхамаарна.
2. Энэнасандаахэрэгжүүлэх:
Энэнасандаахэрэгжүүлэхгүйболдараадараагийнтөрөлдөөиймзавшаанболом
жтойтаарнагэдэгховор.
3. Одоолхэрэгжүүлэх: Хэзээчүхэжмагадгүйучирягодооноосэхлэххэрэгтэй.
4. Сонголт /choice/ áà Ýðãýö¿¿ëýìæ

10.  Энэньхувилбаруудынхүрээндсонгохарг
а
 Шийдлийнүедгарсанолонхувилбарууда
ассайн,
мууямарчбайсанзөвхөннэгийгньлсонгох
болно.
Мөнхбусбуюуүхлийнтухайбясалгахгүйбайхньогтүхэхгүйгэдэгбодолтөрүүлдэгг
эмтэй.Бүгднасныэцэстүхнэгэдгээмэддэгболовчөдөрбүр“өнөөдөрлавүхэхгүй”,
“өнөөдөрчбасүхэхгүй”
гэжбодожявсаарнэглмэдэхэдүхэлтэйнүүртулдагбилээ.Хэрвэээнэбодлоосоосалахг
үйболтүүндбүрэнавтагдаж,
ингээдамьдраадбайхюмшигсэтгэдэг.Хөрөнгөхогшилалдарнэрзэрэгньэнэамьдарлы
нюмбүхнийтөлөөгаргасанзүтгэлньусныхөөсшигямарчхэрэггүйхуурмаггэдгийнгэмийг
ухаардаг.Ингэснээргэмбуруугаассэргийлж,сайнүйлийнүрийгарвижуулж,
ѐсзүйдагахзэргээрамьдралынүнэтзүйлюуболохыгойлгонухаараххүсэлтөрдөг..Ийн
хүүчармайнзүтгэж, амьдралаагэгээнагуулгаарбаяжуулдаг.
Эргэжхоргодовчүлдэжчадахгүй
Эндэжалдсанаабаллахаргаггүй
Эргэлтгүйүхэлтэйучрахцагт
Энэлжшанадахадхожимдсонбайнахэмээнбуддынсургаалдбичигдсэнбайдгийнучирн
ьнэгэнтүхэлтэйнүүртулахцагтхэндчямарчсонголтбайхгүй.
Гагцхүүөнгөрүүлсэнамьдралдаахийсэнсайнболоодмууүйлийнүрийнхэмхэмжээгээр
ямартөрөлдочихыгшийднэ.Харинамьдявахтэрхугацаандхүналхамтутамдаасонгол
тхийжамьдардагбөгөөдзөвсонголтхийж,
сайнүйлийнзаммөрийгдаганхичээххүндайхайдасюусанбилээ.
5. Үйлдэл /operation/ áà ¯éëèéí ¿ðèéí òóõàé
 Энэньаливааүйлдэлталхам, сэтгэхүйлявц.
 СонголтхийснээрPISCOүйлдэлтөгсөхболовч
сэтгэлгээнийүрдүнгхөдөлгөөндоруулахньсэт
гэхүйлдлийнүндсэнзорилгомөн.
Энэхорвоодбияажяваадхүнболоодтөрчихөвөөгэсэнасуултыгхүнбүхэнөөртөө
тавьдагбайхааа.Төрсөнбүхэнжаргадаггүйтөгсбусорчлондбидиржээгэдгийгамьдрал
бэлхнээнотолно.Хорвоогийнхүнболгонтөрдөг,
өвддөг,
өтөлдөг,
үхдэг.Басхүүүлхүссэнлүгээучрах,
амрагсаднаасаахагацах,
хүссэнэээрээдүлолох,
авсанэнэбиецогцосньнайманзовлонгзаавалэдэлдэг.

11. Түүнээсгаднахүнийсэтгэлдолонзуунмянгангэмбасзовлонбайдаг.Аливааюмныучир
шалтгааныгтанинмэдэхгүйбайхньуур,
мунхагсэтгэл,
зовлонгийнүндэсболдог.Биеийнбөхөөрганцыг,
сэтгэлийнбөхөөрмянгыгялнагэсэнүгбайдаг.
Бурууүйлболонзасашгүйтомнүглүүдийгтоймлонарванхарнүгэлхэмээнтомъѐо
лсонбөгөөдэдгээрээсцээрлэхголзарчимыгарванцагаанбуянхэмээжээ.Мууүйлийнүр
дагаварньхүнийдараатөрлийнхувьзаяагшийддэгжамтай.
“Тусгайдөрвөнхүчээрнүглээсгарахарга”
Алдаагаргахгүйгхичээсэнчсэтгэлийнолонгэмийнэрхээралдаагаргахньбий.Хари
нтүүнийгтоолгүйорхижболохгүй.
1. Гэмшлийнхүч
Эхлэлийгньтогтоохаргагүйцагхугацааныэхнээслнүгэлтүйлхийжбайсандааахи
ндахингэмшижбясалга.
2. Сөрөндараххүч
Билгийнчандадхүрэхүйзэрэгсударбүтээлүүдийнсанаагухаж,
тогтоож,
унших.Сэтгэлийнязгуурчанарньариунгэдэгитгэлүнэмшилтэйболох,
мөнзуунүсэгтзэрэггайхамшигттарнийгѐсжурмаарньтоолонуншижболно.
3. Татгалзаххүч
Арваннүглээсбүрмөсөнтатгалзах
4. Тулгуурхүч
Гэгээрэхтэмүүлэлээхөгжүүлэхньтулгуурхүчюм.Энэдөрвөнхүчбүгднийлжбай
ж, нүглийгбүрэнарилгахчадвартай.
Ä¿ãíýëò
Ýíýõ¿¿ ººðòºº àõàäñàí ñýäâèéã ñîíãîí àâ÷ îð÷èí ¿åèéí õºãæëèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëîõ
“Ñýòãýëãýýíèé îíîë”- èéí ¿çýë áàðèìòëàëûã Ìîíãîëûí óëàìæëàëò “ñóðãààë, íîìëîë”-òîé õàðüöóóëàí
ñóäëàõ îðîëäëîãî õèéñýí áîëíî.
Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýäХХ зууны ээдрээтэй он жилүүдэд шашингүйн суртлын дор үзэл санаа
нь төлөвшсөн манай үеийнхний нэлээдэд буддын шашны ертөнцийг үзэх үзлийн талаар
багагүй төөрөгдөл байñàí þì.Буддын шашныг дан ганц шашин хэмээн ойлгох нь явцуу
ойлголт бөгөөд хувь хүний төлөвшил, ёс суртахуун, энэрэнгүй үзэл, гэгээрэлд хүрэхийн
ач холбогдол зэргийг тайлбарлан хүмүүнийг хүмүүжүүлж улмаар бүтээлч сэтгэлгээний
үндэс болно хэмээн ¿çýæ áàéñàí áàéíà.
XIX-XX зуун бол техник технологийн хөгжил дэвшлийг гайхан биширч ,түүнээс үүдэн бий
болох үйлдвэрлэл буюу материаллаг эд барааг шүтэн амьдарч ирсэн цаг үе
байлаа.Харин 21-р зуунд хүн төрөлхтөн байгаль хүний шүтэн барилдлага, гэгээрэлд
хүрэх зам, бясалгахын ач тус, үйлийн үр, шалтгаан үр дагаварын талаар илүүтэй
сонирхон судлах болжээ.

12. Гэгээрэлд хүрэх зам мөрийн сургаалийг бусдад түгээж ард түмнийхээ сэтгэлгээг
өөрчилж, ёс суртахуунтай зөв хүмүүжил олгосноор бүтээлч сэтгэлгээг төлөвшүүлэх
боломжтой бөгөөд тэр маань манай улсын хөгжлийн түлхүүр байх болно хэмээн үзэж
байна.
Гэгээрсэн сэтгэлийг олох, гэгээрсэн хүн болох, гэгээрсэн үндэстэнг бий болгох
цашид бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх нь энэхүү ажлын минь зорилго áºãººä öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäëàõ õ¿ñýë òýì¿¿ëýëòýé áàéíà.
Ашигласанномтохимол:
Бодьмөрийнзэрэг,
Бүтээлчээрсэтгэх 8 цонх, ЛарриВиллямс
Сэтгэлгээнийпрактикхэрэглээ, ЭдвардДеБоно
Èëòãýõ óðëàã áà Øèëäýã èëòãýë¿¿ä, Ìîíãîëûí ëåêòîð òºâ