1. Санжийн Довчингийн нэрэмжит
Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одонт,
САНХҮҮ ЭДИЙН ЗАСГИЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ
"ЭРДМИЙН ШУВУУ"цомын төлөөх
оюутны эрдэм шинжилгээний бага хуралд зориулав
Монгол улсын
хүнсний ногоонылогистикийн
тогтолцооны зарим асуудал
Удирдсан багш:
Б. Ганшагай/Бизнесийн Удирдлагын Тэнхимийн багш, MBA/
Боловсруулсан оюутнууд:
Т. Алтангэрэл /Бизнесийн Удирдлагын Тэнхим, 4-р курс/
Ц. Мөнх-Оргил /Бизнесийн Удирдлагын Тэнхим, 4-р курс/
Энэхүү судалгааны ажил нь зөвхөн судлаачдын үзэл бодлыг тусгасан бөгөөд
холбогдох
санал зөвлөмж, шүүмжлэлийг дараах и-мэйл хаяг болон харилцах дугаарууд дээр
хүлээн авахдаа таатай байх болно.
99890137, 98850137kbb_24@yahoo.com
88058885, 99929294tsepeak@yahoo.com

2. Улаанбаатар хот – 2012 он
АГУУЛГА
АГУУЛГА............................................................................................................................................2
ОРШИЛ.............................................................................................................................................3
Логистикийн тухай ойлголт.............................................................................................................3
Хуваарилалтын сувгууд...........................................................................................................4
Хадгалалтын үйл явц...............................................................................................................4
ҮНДСЭН СУДАЛГААНЫ БҮЛЭГ........................................................................................................4
1.1Хүнсний ногооны зах зээлийн дотоодын төлөв байдал......................................................4
1.2.Хүнсний ногооны логистикийн тогтолцооны загварчлалууд..............................................7
1.2.1.Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс......................................................................................7
1.2.2.Оросын Холбооны Улс....................................................................................................8
1.2.3.Монгол улс......................................................................................................................9
1.3.Хүнсний ногоо хэрэглэгч өрхийн зан т өлвийн судалгаа .....................................................9
МОНГОЛЫН ХҮНСНИЙ НОГООНЫ ЛОГИСТИКИЙН ТОГТОЛЦООНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ –
ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ...............................................................................................................13
НОМ ЗҮЙ........................................................................................................................................18
ХУРААНГУЙ
Энэхүү судалгааны ажилд Монгол улсын хүнсний ногооны зах зээлийн өнөөгийн
төлөв байдлыг дэлгэрэнгүй судаллаа. Олон улсын хүнсний ногооны логистикийн
тогтолцооны давуу талыг Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс болон Оросын Холбооны
Улсын жишээн дээр тайлбарласан.
Монгол улсын хүнсний ногооны логистикийн тогтолцоог загварчилсан зураглал
гаргах үүднээс ажиглалтын судалгаа хийн, түүнийгээ баталгаажуулах үүднээс
логистикт оролцогч талуудаас ярилцлагын хэлбэрээр судалгааг авсан. Загварчилсан
зураглалаас манай улсын хүнсний ногооны логистикийн тулгамдаж буй асуудлуудыг
гаргаж ирсэн.
2

3. Тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх санал зөвлөмжийгхүнсний ногоо тогтмол
хэрэглэгч өрхүүдээс санамсаргүй түүвэр бүрдүүлэн хэрэглэгчийн зан төлвийн
судалгааг авч, судалгааны үр дүнтэй уялдууланхэд хэдэн хэсэгт хуваан тодорхой
үндэслэлүүд болон тооцооллуудад суурьлан дэвшүүлсэн болно.
†††
ОРШИЛ
“Монгол улсын хүнсний ногооны логистикийн тогтолцооны загварчлалыг гаргаж,
үүнийг олон улсын тогтолцоотой харьцуулан, тулгамдаж буй асуудлуудыг
шийдвэрлэх замаар илүү боловсронгуй болгоход тодорхой хувь нэмэр
оруулах”зорилго дэвшүүлсэн.
Логистикийн тухай ойлголт
Логистик гэсэн ойлголт нь хамгийн анх
үйлдвэрлэл үйлчилгээ нь хэрэглэгчдийн сэтгэл
ханамж
болон
борлуулалттай
зайлшгүй
холбоотой байх ойлголтоос урган гарч иржээ.
1844 оноос эхлэн энэхүү ойлголтын зам мөр
эхэлсэн гэж үздэг байна. Францын инженер
Жулис Дупуитын нэг зардлыг нөгөөгөөр солих
(тээврийн зардлаар бараа материалын нөөцийн
зардлыг) гэсэн санаа усан болон хуурай газрын
тээврийн сонголт дээр их тодорхой харагддаг.
Хамгийн анх зохицуулалттай логистикийн менежментийн үр ашгийн тухай 1961 оны
үеийн сурах бичигт бичигдэж байжээ. Сүүлийн үед гарсан буюу орчин үеийн
тодорхойлолтыг авч үзвэл:
“Логистикийн удирдлага гэдэг нь хэрэглэгчдэд шаардлагатай байгаа эцсийн
бүтээгдэхүүнийг хамгийн бага хугацаанд хамгийн бага зардлаар хамгийн
чанартайгаар үйлдвэрлэх асуудал юм” гэж тодорхойлсон байна.
Орчин үед жижиг худалдаа
эрхлэгчид нийлүүлэгчидтэйгээ
бараа
материалын
нөөцийг
хэрхэн
удирдах
талаарх
мэдээллийг солилцсоны үр дүнд
илүү амжилттай ажиллаж чаддаг
болжээ.
Тээвэрлэлт
Компаниудын логистикийн зардалд хамгийн ихээр нөлөөлдөг элемент нь
тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаа байдаг. Логистикийн нийт зардлын гуравны нэгээс
гуравны хоёр хувийг тээврийн үйл ажиллагааны зардал эзэлдэг. Иймээс компаниуд
тээвэрлэлтийн мөн чанарын тухай сайн ойлгосон байх шаардлагатай болдог.
2

4. Тээвэр нь тээврийн хэрэгсэл, зам гүүр, харилцаа холбоо, тэдгээрийн хоорондын үйл
ажиллагааны уялдаа холбоог хангаж, тээвэрлэлтийн үйл ажиллагааг хэвийн
явуулахад чиглэгдсэн бусад төрөр бүрийн төхөөрөмж, барилга байгууламж зэргийг
нийтэд нь хамарсан өргөн цар хүрээтэй ойлголт юм.
Хуваарилалтын сувгууд
Бүх бүтээгдэхүүн хэрэглэгчийн үйлчилгээний ижил түвшинг хангаж чадахгүй. Энэ
нь логистикийн төлөвлөлтийн үндсэн зарчим юм. Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх явцад
хэрэглэгчийн хэрэгцээ шаардлага, бүтээгдэхүүний ялгаатай шинж чанар,
хуваарилалтын стратеги, байгууллагын борлуулалтын түвшин гэх мэтчилэн олон
зүйлс нөлөөлдөг. Тиймээс байгууллагууд бүтээгдэхүүнийг өндөр, дунд болон бага
борлуулатын багтаамжтай гэх мэтчилэн ангилах ба ангилал тус бүрд ялгаатай
хангалтын түвшинг тодорхойлно.
Хадгалалтын үйл явц
Хадгалалтын үйл явцыг логистикт янз бүрээр ашиглах боломжтой байдаг.
Зарим тохиолдолд хойшлуулалт хэлбэрээр хэрэгжүүлдэг байхад зарим үед нь өргөн
хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнийг улирлын нөлөөллөөс хамааран зайлшгүй
нөөцөлж, хадгалах шаардлага гардаг байна.
ҮНДСЭН СУДАЛГААНЫ БҮЛЭГ
1.1
Хүнсний ногооны зах зээлийн дотоодын төлөв байдал
Монгол улсын хүнсний ногооны үйлдвэрлэлийн хэмжээ жилээс жилд нэмэгдэж
байгаа бөгөөд 2011 онд нийт хүнсний ногооны хэрэглээний 62.6 хувийг өөрсдөө
дотооддоо үйлдвэрлэсэн байна. Үүнд хамгийн өндөр буюу төмсний нийт
хэрэглээний 94.7 хувийг дотооддоо үйлдвэрлэжээ.
Төмс, хүнсний ногоог нийт тариалсан хэмжээгээр нь авч үзэхэд сүүлийн 20 жилд
буюу 1989 оноос хойш хамгийн их хэмжээний ургацыг 2011 онд авчээ.1990-ээд оны
эхэн үеэс 2002 он хүртэл импортын ногооны ид өсөлтийн үе байсныг харж болохоор
байна.
Дээрх 2 үзүүлэлтийн дүн нь хоёул 1990 он хүртэл тогтвортой өсөөд эргээд огцом
буурсан байгаа нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засаг руу
шилжиж олон байгууллага хувьчлагдсан холбоотой гэж үзэж байна. Түүнчлэн
тариалах талбайн хэмжээ авсан ургацаа бодвол харьцангуй бага 1 га талбайгаас авах
ургацын хэмжээ илт муудаж, хүнсний ногооны салбар зогсонги байдалд хүрсэн
2

5. Зоорийн хийц
байна.Манай улсын тариалсан талбайн хэмжээ болон хураан авсан ургацын
хэмжээгээрээ төмс харьцангуй өндөр үзүүлэлттэй явдаг.
Зоорийн ашиглалтын чанар
Зоорийн тоо
Зоорийн багтаамж /тн/
Тоо
Төмсний зоорь
Багтаамж /тн/
Тоо
Төмс, хүнсний ногооны
холимог
Багтаамж /тн/
Тоо
Хүнсний ногоо
Багтаамж /тн/
Тоо
Энгийн
Багтаамж /тн/
Тоо
Нүхэн
Багтаамж /тн/
Тоо
Механикжсан
Багтаамж /тн/
Сайн
5223
62526,4
1852
20611,4
3213
40443
157
1002
3131
46372
2087
11835
5
3850
Дунд
1381
41672,7
527
7393,7
781
27029
92
4890
990
31757
343
2585,2
6
7650
Муу
179
6500,5
61
1133
116
5167,5
22
72
117
5529,5
60
343
1
500
Дүн
6783
110699,6
2440
29138,1
4110
75569,5
271
5250
4238
83658
2490
14763,2
12
12000
Дээрх хүснэгтээс харахад Монгол улсын хэмжээнд 2010 оны байдлаар нийт
6783 зоорь одоогоор байгаа бөгөөд тэдгээрийн 5223 нь сайн гэсэн ангилалд багтах
зоориуд байна. Мөн төмсний зоорь 2440, хүнсний ногооны зоорь 271, төмс хүнсний
ногоо хоёуланг нь хослуулсан зоорь 4110 ширхэг байна.
Манай улсын төмс, хүнсний ногооны нийт хэрэглээний 60 орчим хувийг төмс
эзэлж байгаа бөгөөд эндээс манай улсын хэрэглэгчдийн хувьд бусад хүнсний
ногооны хэрэглээнд төдийлөн дадаагүй болох нь харагдаж байна.
2

6. Манай улсад тариалж байгаа нийт төмс, хүнсний ногооны тариалалтын 70
орчим хувийг төмсний тариалалт эзэлж байна. Төмс хүнснийн ногооны хэрэглээ
жилээс жилд товтортой өссөн үзүүлэлттэй байна.
2008 онд импортын төмс хүнсний ногоо нэмэгдсэн нь уг онд дэлхийн эдийн
засгийн хямрал тохиосонтой холбоотой юм. Тиймээс уг онуудад манай улсад үйл
ажиллагаа явуулж байсан аж ахуй нэгжүүд болон өрхүүд энэ зах зээлээс ихээр
гарсан болох нь ажиглагдаж байна. Харин сүүлийн жилүүдэд эдийн засаг
тогтворжиж эхэлснээр дотооддоо тариалах төмс, хүнсний ногоо нэмэгдэж байгаагаас
цэвэр импорт буурсан байна гэж үзэхэд хүргэж байгаа юм.
2

7. Манай улсын хувьд жилд нэг л удаа ургац хураадаг онцлогтой учир үнийн
хувьд нийлүүлэлтийн хэмжээнээс хамааран үнэ хэлбэлзэж байдаг бөгөөд өргөст
хэмхний хувьд дийлэнх нь импортоор орж ирж байдаг гадны улсаас шууд
хамааралтай байна. Мөн өргөст хэмхний хэрэглээ их байдаг 2 болон 3-р саруудад
үнэ нь тухайн жилийнхээ хамгийн дээд цэгт хүрч байгаа бол бусад саруудад
харьцангуй тогтвортой байна. Харин бусад ногоонуудын хувьд харьцангуй
тогтвортой бөгөөд тухайн оныхоо хамгийн өндөр үнэ нь ургац хураалтын өмнө буюу
нөөцийн ногоо дуусч байгаа үе болох 7-8-р саруудад байна.
Мөн 2009 оны хүнсний ногооны үнийг 2010 оныхтой харьцуулж харахад үнийн
савлагаа нь огцом өссөлт тодорхой хугацаанд гарч байсныг харуулж байна.
1.2. Хүнсний ногооны логистикийн тогтолцооны загварчлалууд
1.2.1. Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс
Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсыг сонгох болсон шалтгаан нь тус улс нь дэлхийд
хүнсний ногооны экспортын хэмжээгээрээ тэргүүлдэг бөгөөд манай улсын хувьд
газарзүйн төстэй тал бий гэж үзсэн.
Манай урд хөрш нь 2010 онд хүнсний ногооны тариалалтаа үлэмж нэмэгдүүлж
чадсан бөгөөд 18.3 сая гектар талбайд тариалалт хийсэн бөгөөд уг хэмжээний
талбайгаас 582.33 сая тонн хүнсний ногоог хураан авчээ. Энэ дүн нь дэлхийн
хүнсний ногооны зах зээлийг үлэмж нэмэгдүүлсэн юм. Бүгд Найрамдах Хятад Ард
Улсын хүнсний ногооны зах зээл ийнхүү огцом нэмэгдсэн учир гэвэл:
1. Хүнсний ногооны зуучлалын хөлс өмнө нь маш өндөр төлбөртэй байсан бөгөөд
үүнийг үлэмж хэмжээгээр буулгаж чадсан байна.
2. Хүнсний ногоог захиалгаар борлуулдаг болсон. Үүнээс өмнө захиалгаар
хүнсний ногоог борлуулах явдал маш багахэмжээнд байсан бөгөөд энэ явдлыг
сайжруулж онлайнаар худалдаалах системийг нэвтрүүлж чаджээ.
3. Мэдээллийн технологийг хөгжүүлсэн нь хүнсний ногооны үйлдвэрлэлтийг
нэмэгдүүлж чадсан байна. Өмнө нь үйлдвэрлэгч нар өөрсдөө мэдээллээ
хэрэглэгчдэд үр бүтээлтэй хүргэж чадахгүй, цаг их алддаг байсан болодоо энэ
байдал эрс өөрчлөгдөж мэдээлэл маш хурдтай шинэчлэгдэх болжээ.
2

8. 4. Хүнсний ногооны стандарт хэмжээ тогтоодоггүй байсан бол хадгалалт,
тээвэрлэлт, тариалалт гэх зэрэг эцсийн хэрэглэгчийн гар дээр очих хүртлэх бүх
шатны дамжлагад хяналт тавих болж, стандарт тогтоож өгсөн байна.
Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын хүнсний ногооны нийлүүлэлтийн бүтцийг
схемчилж үзвэл дараах байдалтай байна. Боломжит бүх сувгуудын хоорондын
уялдаа холбоог сайжрууланаль ч дамжлага хоорондоо харилцан худалдаа хийх
боломжийг бүрдүүлжээ.
1.2.2. Оросын Холбооны Улс
Оросын Холбооны Улсын хувьд газар тариалангийн арвин баялаг түүхтэй. Тус улс
нь хураасан ургацынхаа экспортын төмс, хүнсний ногооныхоо 70 орчим хувийг
Европын улсууд руу нийлүүлж байна. Тус улс нь зам тээврийн бүхий л хэрэгслийг
өргөн ашиглаж байгаа бөгөөд төмс, хүнсний ногооны хувьд гол төлөв хатуу
хучилттай замаар автотээврийн үйлчилгээг ашигладаг байна.
Мөн манай улстай харьцуулж үзэхэд өөрсдийн үр үйлдвэрлэлээ дотооддоо хангадаг
учир үнэ болон тээвэрлэлт зэрэг логистикийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдээ бусад улсаас
хамааралгүйгээр өөрсдөө шууд зохицуулж байна. Өнгөрсөн жил шинжээчдийн
гаргаснаар Оросын Холбооны Улсын төмс, хүнсний ногооны тариалалт нь 2014 он
гэхэд 16.5 сая тонн хүрнэ тооцсон байна. Оросын Холбооны Улсын нийлүүлэлтийн
гинжин хэлхээ дараах загварын дагуу явагдаж байна.
2

9. 1.2.3. Монгол улс
Энэхүү загварчлалыг гаргахдаа ярилцлагын судалгааг шат шатны төлөөлөл
болж чадахуйц хүмүүстэй уулзан тэмдэглэл хөтлөж, өнөөгийн төлөв байдал болон
тулгамдсан асуудлуудыг гаргаж ирэхийг зорьсон.
Хүнсний ногоог тариалж буй ногоочин өрхийн ургац эцсийн хэрэглэгч хүртлээ 3-4
дамжлага, өвлийн цагт 5 дамжлага дамжиж байна. Үүний үр дүнд хүнсний ногооны
үнэ ханш тогтвортой бус, эцсийн хэрэглэгчид өндөр үнээр бүтээгдэхүүн худалдан
авах шаардлагатай болж байна.
1.3. Хүнсний ногоо хэрэглэгч өрхийн зан төлвийн судалгаа
Эх олонлогийг төлөөлж чадах түүврийг сонгохдоо санамсаргүй түүврийн аргачлал
ашиглаж итгэх түвшин 95%, алдааны хязгаар 5% байхаар түүврийг сонгосон.
2

10. Хүнсний
нарийн
ногооны
судалгааг 2011 оны 9-р сарын 5ны өдрөөс 20-ны хооронд
Улаанбаатар хотын 150 өрх
айлаас авсан.
Судалгаанд
хамрагдагсдыг
дүүргээр нь авч үзвэл Баянгол
дүүргээс 30, Баянзүрх дүүргээс
39, Сонгинохайрхан дүүргээс 31,
Чингэлтэй дүүргээс 11, Сүхбаатар
дүүргээс 19, Хан-Уул дүүргээс 20
өрх тус тус хамрагдсан.
Ам бүлийн байдлын хувьд 1-2 ам бүлтэй айл 16%, 3-4 ам бүлтэй айл 53%, 5-6 ам
бүлтэй айл 27%, 7 дээш ам бүлтэй айл 4%-ийг тус тус эзлэж байсан.
Хүйсийн байдлаар нь авч үзвэл 136 нь эмэгтэй буюу гэрийн эзэгтэй нар, үлдсэн 14 нь
эрэгтэй буюу өрхийн тэргүүн байсан.
Насны ангилалаар нь авч үзвэл 51 буюу
34% нь 25 хүртэл насныхан, 26-35 насны
20% буюу 30 хүн, 36-45 насны 28 хүн
буюу 18%, 33 хүн буюу 22% нь 46-аас
дээш насны иргэд байсан.
Судалгаанд оролцсон өрхийн 4% нь 1,2
сая төгрөгнөөс дээш орлоготой байхад
46% нь 300-600 мянган төгрөг хүртэл
орлоготой өрхүүд байлаа.
Өрхийн өргөн хэрэглээний ногооны хэрэглээ
Судалгаанд санамсаргүй түүврээр сонгон авсан 150 өрхийн 132 нь нарийн ногоог
хүнсэндээ тогтмол хэрэглэдэг, үлдсэн 18 өрх айл нь нарийн ногоо хэрэглэдэггүй
гэсэн үр дүн гарсан.7 хоногийн өргөн хэрэглээний хүнсний ногоонуудыг
хэрэглээний хувьд авч үзэхэд дараах байдалтай байсан.
•
•
•
Төмс-3.57 кг
Лууван-1.37 кг
Байцаа-1.59 кг
2

11. •
•
Сонгино-0.89 кг
Шарманжин-0.2 кг-ийгтус тус хоолхүнсэндээхэрэглэдэгбайна.
Хүнсний өргөн хэрэглээний ногоонд сард дунджаар 23923 төгрөг, хүнсний нарийн
ногоонд 17743 төгрөг зарцуулдаг байна.
Өрхийн хүнсний нарийн ногооны хэрэглээ
Судалгаанд хамрагдагсдын 63.3% нь өргөст хэмх, 49.3% нь амтат чинжүү, 48.7% нь
помидорыг хоол хүнсэндээ голчлон хэрэглэдэг байна.
№
Ногооны нэрс
1
Өргөст хэмх
Чинжүү
Помидор
Улаан
манжин
Үрлэн
помидор
Салат байцаа
Хар мөөг
Өнгөт байцаа
Брокли
Со байцаа
Цагаан гаа
Цагаан лууван
Бор мөөг
Яншуй
Хаш
Хулуу
Редиск
Вандуй
Эрдэнэ шиш
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Судалгаанд
хамрагдсан
150 өрхийн 1
сарын нийт
хэрэглээ
150
өрхийн 1
сарын
дундаж
хэрэглээ
Тус нарийн
ногоог
тогтмол
хэрэглэдэг
өрхийн тоо
150 өрхөд
тухайн ногоог
тогтмол
хэрэглэдэг
өрхийн эзлэх
хувь
Тус нарийн
ногоог тогтмол
хэрэглэдэг
өрхийн 1 сарын
дундаж
хэрэглээ
311.25 кг
194.00 кг
218.05 кг
2.075 кг
1.293 кг
1.454 кг
95 өрх
74 өрх
73 өрх
63.33%
49.33%
48.67%
3.45 кг
2.90 кг
3.12 кг
69.10 кг
0.461 кг
36 өрх
24.00%
1.97 кг
80.70 кг
0.538 кг
28 өрх
18.67%
2.88 кг
41.60 кг
20.85 кг
78.88 кг
42.95 кг
47.90 кг
9.12 кг
38.25 кг
7.50 кг
8.00 кг
9.45 кг
7.45 кг
7.40 кг
9.25 кг
10.75 кг
0.277 кг
0.139 кг
0.526 кг
0.286 кг
0.319 кг
0.061 кг
0.255 кг
0.050 кг
0.053 кг
0.063 кг
0.050 кг
0.049 кг
0.062 кг
0.072 кг
26 өрх
21 өрх
21 өрх
21 өрх
13 өрх
12 өрх
12 өрх
10 өрх
10 өрх
9 өрх
8 өрх
7 өрх
7 өрх
6 өрх
17.33%
14.00%
14.00%
14.00%
8.67%
8.00%
8.00%
6.67%
6.67%
6.00%
5.33%
4.67%
4.67%
4.00%
1.81 кг
0.99 кг
3.76 кг
1.83 кг
3.81 кг
0.84 кг
3.19 кг
0.75 кг
0.79 кг
1.06 кг
1.24 кг
1.06 кг
1.54 кг
1.81 кг
Дунджаар 1 кг өргөс хэмхийг 2677 төгрөгөөр худалдан авдаг ба 1 удаа өргөст хэмх
худалдан авахдаа 1.26 кг, сардаа 3.45 кг-ийг хоол хүнсэндээ хэрэглэдэг байна.
Судалгаанд хамрагдсан нарийн ногоо хэрэглэдэг өрхүүдийн хамгийн их хэрэглэдэг
19 нэр төрлийн хүнсний нарийн ногоог 1 сард хэрэглэх мөнгөн дүнгээр нь гаргалаа.
2

12. Худалдан авалтын байршил, цэгийн хувьд
Судалгаанд хамрагдсан иргэд хүнсний
ногоогоо хүнсний зах, худалдааны
төвүүдээс худалдан авдаг гэж дийлэнх нь
буюу 53% нь хариулсан. Шалтгаанаа
тайлбарлахдаа хүнсний зах, худалдааны
төвүүд дээр харьцангуй шинэ ногоог
зардаг хэмээн тайлбарлаж байсан.
Улаанбаатар хотын хэмжээнд 20 гаруй
худалдааны
төв,
хүнсний
захууд
ажиллаж байна.
Гэр эсвэл ажилтай ойрхон байвал
хүнсний ногоо худалдан авах нэг
нөхцөл
болно
гэж
судалгаанд
хамрагдсан 150 өрхийн 43 хувь нь
үздэг бол Чанар боломжийн бол
худалдан авна гэж 28 хувь нь үзжээ.
Харин Үнэ хямд бол худалдан авна
гэж 10 хувь нь, бөөнөөр худалдан авах
боломжтой болон Сонголт сайтай бол
худалдан авна гэж тус бүр 7 хувь нь
хариулжээ.
7%
7%
Гэр ажилд ойрхон
5%
10%
28%
Чанар боломжийн
43%
Үнэ хямд
Бөөнөөр авах
боломжтой
Сонголттой
Бусад
Монгол улсын хүнсний ногооны логистикийн тогтолцоонд улирлаас хамааран 4-5
дамжлага дамждаг байна. Ингэснээр хүнсний ногооны үнэ дунджаар 80 орчим хувь
нэмэгддэг нь судалгааны явцад тогтоогдсон. Олон дамжлага дамжих тогцолцоог
хэрхэн боловсронгуй болгох талаар дараах цогц санал зөвлөмжүүдийг дэвшүүлэн,
тус арга хэмжээнүүдийг авснаар гарах эерэг үр дүн болон таамаглалыг хийж өгсөн
болно.
2

13. МОНГОЛЫН ХҮНСНИЙ НОГООНЫ ЛОГИСТИКИЙН
ТОГТОЛЦООНЫ ЗАРИМ АСУУДАЛ – ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА
ЗАМ
1. Нийлүүлэлтийн хэлхээ– Хэрэвманай улсад ХАА-н гаралтай бүтээгдэхүүний
бирж ажилд орвол уг нийлүүлэлтийн хэлхээг хялбар шийдэж болох бөгөөд үүнийг
дараах байдлаар хийж зохицуулах боломжтой. Нэмж хэлэхэд ХАА-н биржийн
эхний давалгаа Зүүн бүсийн аймгуудаас эхлэж байгаа бөгөөд үүний дараагаар
Төвийн бүсийн буюу ургац хураалтын гол эх өлгий болох Сэлэнгэ, Булган, Орхон
аймгуудад байгуулах хэрэгтэй гэж үзэж байна.
2. Хууль эрх зүйн хүрээнд шийдвэрлэх асуудлууд

Хамгийн түрүүнд шийдэх асуудал бол хүнсний ногооны өнөөгийн мөрдөгдөж
буй гаалийн татварын хэмжээг нэмэгдүүлэх явдал юм. Одоогоор хүнсний
ногооны гаалийн татвар 5-15%-тай байгаа нь гадаад улсууд тэр дундаа
БНХАУлсаас импортын хүнсний ногоо дотоодын зах зээлд нэвтрэх нэгэн
нөхцөл болж байна. Импортын хүнсний ногооны гаалийн татварын хэмжээг
нэмэгдүүлэх гэхлээр Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын өмнө амласан
“Монгол улс нь хүнсний ногооны импортын татварыг 20%-иас илүү гаргахгүй”
гэсэн бүс нутгийн худалдааны амлалттай зөрчилддөг байна.
Манай улсын хувьд төмснөөс бусад төрлийн хүнсний нарийн ногооны хувьд
дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн гүйцэд 100 хувь хангаж чадахгүй байгаатай холбогдон
импортын ногоо нийлүүлэгдэхгүй болсон тохиолдолд эргээд дотоодын ногооны үнэ
“чангарах” төлөвтэй болж болно. Тиймээс дотоодын нарийн ногооны ургацын
хэмжээтэй уялдан импортын нарийн ногооны гаалийн татварыг нэмэгдүүлэх
хэрэгтэй юм.
100%
15%
50%
20%
20%
25%
25%
30%
30%
40%
50%
60%
0%
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2

14. 
Дараагийн асуудал бол “Атрын 3-р аян”-ы хүрээнд тариаланчдыг дэмжих
бодлого хэрэгжүүлсэн. Тодруулбал үр тариа тариаланчдын хувьд тонн ургац
тутамд 70000 төгрөгийн нэмэлт урамшуулал олгож байгаа нь үр тарианы
салбар эрчимтэй хөгжих нэг нөхцөл болсон. Харин хүнсний ногооны салбарын
хувьд ийм урамшууллын ямар ч бодлого байдаггүй нь салбарын хөгжлийг
хойш татдаг байх боломжтой юм.
3. Зоорьны багтаамжийг нэмэгдүүлэх
Аймгуудаас хураан авсан ургацын 2011 оны мэдээлэл /тонн/
2011 оны байдлаар аймгуудаас хураан авсан
ургацын хэмжээг дэлгэрэнгүй харуулсан бөгөөд Бүс
нутгийн зоорьны менежментийг эхний ээлжинд
төвийн бүсийн аймгуудад хийх шаардлага байгаа нь
харагдаж байна.
Орхон, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Дархан-Уул зэрэг 5
аймгийн хувьд 2011 оны байдлаар манай улсын
нийт төмс, хүнсний ногооны 70.4%-ийг дангаар
хангаж байна.
2011 оны байдлаар 199215 тонн төмс, 105231
тонн хүнсний ногоо хураан авсан мэдээ байгаа
бөгөөд зоорийн хувьд 110000 гаруй тонн
хүнсний ногоо хадгалах хүчин чадалтай байгаа
нь 60 хүрэхгүй хувьтай байна.
Өөрөөр хэлбэл 11 сараас 7 сарыг хүртлэх хугацаанд
225000 орчим тонн хүнсний ногоог хадгалах
багтаамж бүхий зоорь агуулах хэрэгтэй байна.

Улсын хүнсний ногооны гол хэрэглээ хүн ам нягт суурьшсан Улаанбаатар
хотод төвлөрдөг нь нийслэл тойрсон зоорь байгуулах хэрэгтэй харуулж байна.

Мөн нэгдсэн зоорьны менежментийн хажуугаар өрхийн тариаланчдын хувийн
зоорьны асуудалд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Ногоочдын төлөөлөлтэй улзаж
ярилцлагын судалгаа хийхэд өөрсдөө зоорь барих санхүүгийн боломж бүрддэг
2

15. боловч газрын асуудлыг төрийн захиргааны холбогдох байгууллага шийдэх
гэж хүнд суртал ихээр гардаг гэсэн байна. Судлаач бидний дүгнэлтээр өрхийн
тариаланчдын зоорьны асуудлыг шийдвэрлэснээр зоорьны ченжүүдийн
дамжлагыг арилгах, үнэ тогтолтын явцыг тогтвортой байлгахад дөхөм болно
гэж үзэж байна.
4.
Хуваарилалтын сувгийн менежментийг сайжруулах
Хүнсний ногоо эцсийн хэрэглэгчийн гарт хүрэх хүртлээ өвлийн цагт бол 5 хүртлэх
тооны дамжлагыг дамждаг гэдгийг Монгол улсын хүнсний ногооны логистикийн
тогтолцооны загварчлалаар харуулсан. Тэгэхлээр дундын зуучлагчид буюу
ченжүүдийн нөлөөг арилгах үүднээс өмнөх саналуудад үндэслэн томоохон зах болон
сүлжээ дэлгүүрүүдийг сонгож байгаагийн учир нь санамсаргүй түүврийн аргаар
хийсэн хэрэглэгчийн зан төлвийн судалгаанаас үзэхэд худалдан авагчид зах болон
сүлжээ дэлгүүрүүдээс хүнсний ногоо түлхүү худалдан авдаг гэсэн үр дүн гарсантай
холбож шийдэж байна.
Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж
байгаа
Нарантуул
Худалдааны
Төв,
Баянзүрх зах, Хархорин зах, Бөмбөгөр
Худалдааны Төв, Хүчит Шонхор зах зэрэг
олон хэрэглэгчдийг хамрах боломжтой
томоохон газруудад шууд нийлүүлэхийн
хажуугаар
Номин,
Миний
дэлгүүр,
Everyday, Макс зэрэг сүлжээ дэлгүүрүүдэд
мөн
нийлүүлнэ.
Ингэснээр
сүлжээ
дэлгүүрүүдийн татан авалтыг хүртэл шийдэх
боломжтой гэж үзэж байна.
Дэвшүүлсэн дээрх саналуудын хүрээнд дараах үр дүнд хүрнэ гэж тооцлоо.
2

16. Ярилцлагын судалгаанаас харахад Зоорь түрээслэгчид зоорьны онцлог, өнгө үзэмж,
хадгалалтын горимоос хамааран1 тонн ногоо хадгалахад 1 сарын 35000-45000
төгрөгийн түрээс авдаг байна.Эндээс өвлийн цагт 1 кг хүнсний ногоонд 35-45 төгрөг
нэмэгдэх үндэслэл байна. Ногоог зооринд зайлшгүй хадгалах хугацааг нийтдээ 4 сар
гэж үзвэл140-180 төгрөг зөвхөн хадгалалтын зардал болдог байна.
Машин, тоног төхөөрөмж түрээслэгчид цагаар тооцон гэрээлдэг байна. Энэ нь
дунджаар 40000-70000 төгрөг байдаг. /Энэ зардалд шатахууны зардал багтсан дүн/Яг
хэдий хэмжээний үнийн дүн нэгж бүтээгдэхүүнд шингэдэг талаар тодорхой тогтоох
боломжгүй байсан.
Боловсруулалт гүйцэтгэгчдийг өрхийн тариаланчид гол төлөв ургац хураан авалтын
үеээр ажиллуулдаг бөгөөд баг ирж ажилладаг байна. 1 хүнд өдрийн багадаа л15000
төгрөг төлдөг. 1 тонн ногоог 1 ажилчин 1 өдрийн дотор хураадаг байна. Эндээс
нэгжид ноогдох зардлыг тооцож үзвэл:
15000 төгрөг / 1000 кг = 15 төгрөг болж байна.
Тээвэрчдийн хувьд 1 тонн хүнсний ногоог 40000-60000 төгрөгөөр тээвэрлэдэг
гэдгийг фокус группын ярилцлагаар тодорхой гаргаж ирсэн. Энэ дүнгээс1 кг
ногоонд ногдох зардлыг барагцаагаар дараах байдлаар илэрхийлж байна.
ЖишээболгожӨвөрхангай аймгаас 5 тонн ачаатай жолооч хотод ирэх нийт тээврийн
зардал
50000 төгрөг * 5 тонн = 250000 төгрөг болох бөгөөд
250000 төгрөг / 5000 кг = 50 төгрөг болж байна.
Ерөнхийдөө 40-60 төгрөг 1 кг хүнсний ногоонд шингэдэг гэж үзэж болохоор байна.
2011 оны 10 дугаар сарын 12-ны өдрийн байдлаар зарим хүнсний ногооны үнэ
дараах байдалтай байсан. SKY худалдааны өмнөх Сэлэнгийн худалдаачдын хүнсний
ногооны үнийг хамгийн доод үнэгэж үзэн, харьцуулж тооцож үзвэл:
Скайийнөмнөхху
далдаа
"Баянзүрх"
зах
"Номин"
Хайпермаркет
"Хүчитшо
нхор" зах
"Бөмбөгөр"
ХТ
монгол
кг
600-700
750-800
1000
900
1000
хятад
кг
-
550-600
600
500
500
монгол
кг
550-700
700
999
800
800
хятад
кг
-
550-600
600
600
Байцаа
кг
600-700
700-800
800
900
Манжин
Сонгино,
хятадбөөрөнхий
кг
700
800
800
1000
кг
-
700
900
1000
"Меркури"
зах
"Барс" ХТ
"Хархорин
" зах
"Миний"
Дэлгүүр
1000
800
"Таванэр
дэнэ"
зах
1000
900
890
1000
500
800
650
1000
Төмс
Лууван
Төмс
Лууван
монгол
кг
хятад
монгол
кг
кг
899
799
500
700
2

17. хятад
кг
700
500
850
Байцаа
кг
1000
800
1000
800
850
Манжин
Сонгино,
хятадбөөрөнхий
кг
1500
800
1500
900
1390
кг
1000
900
1000
900
Захын ченжүүд20% орчим нэмэгдүүлж зардаг байхад, захаас худалдан авсан
хүнсний дэлгүүрүүд авсан үнэ дээрээ нэмж 12-18% нэмэгдүүлж хүнсний ногоог
зардаг байна гэсэн үндэслэл байна.
Сэрүүн орсонтой холбогдон энэ үнэн дээр өмнө дурьдсанчлан хадгалалтын буюу
зоорьны зардал болох 140-180 төгрөг нэмэгдэж зарагдах нь тодорхой юм.
Эндээс дүгнэхэд хүнсний ногооны төрөл зүйлээс хамааран 1 кг хүнсний ногоо
эцсийн хэрэглэгчид хүрэхийн тулд/SKY худалдааны өмнөх Сэлэнгийн худалдаачдын
хүнсний ногооны үнээр төмсний хувьд жишиг хийсэн/хамгийн багадаа дараах
байдлаар нэмэгдэж байна.
Ченжүүд
Дулаа
н цагт
650 төгрөг * 20%
130 төгрөг
Дэлгүүрүүд
(650 төгрөг + 130 төгрөг)* 12%-18%
94-140 төгрөг
Нийт
224 – 270 төгрөг
Зоорь
Сэрүүн
цагт
140-180 төгрөг
140-180 төгрөг
Ченжүүд
(650 төгрөг + 140-180 төгрөг) * 20%
158-166 төгрөг
Дэлгүүрүүд
(650 төгрөг + 140-180 төгрөг + 158-166
төгрөг)* 12%-18%
114-180 төгрөг
Нийт
412 – 526 төгрөг
Эндээс бид хүнсний дэлгүүрүүдэд шууд нөлөөлөх боломжгүй харин зоорь
түрээслэгчид болон ченжүүдийн оролцоог хязгаарлах боломжтой гэж үзэж байна.
1 кгтөмсөнд улирлаас хамааран130-320 төгрөгний нэмэгдэл зардал шингэх нөхцлийг
зогсоох боломжтой байна.
Эмпирик судалгааны үр дүнд Улаанбаатар хотын 1 өрх дунджаар 7 хоног тутам 3.57
кг төмс худалдан авдаг гэсэн үр дүнд хүрсэн. Үүнээс логистикийн тогтолцооны үр
ашиггүй байдлаас шалтгаалан дараах хэмжээний мөнгийг зөвхөн төмсний хувьд л
гэхэд хэмнэж болохоор байна.
Min
Max
7 хоног
464 төгрөг
1142 төгрөг
1 сар
1856 төгрөг
4568 төгрөг
1 улирал
5568 төгрөг
13704 төгрөг
1 жил
22272 төгрөг
54816 төгрөг
2

18. НОМ ЗҮЙ
Монгол хэл дээрх материалууд
1. Асралт Б., Ариунбаяр С., “Логистикийн менежмент”, 2009 он
2. Тамир. Т, “Логистикийн үндэс”, 2010 он
3. Монгол улсын статистикийн эмхтгэлүүд2007, 2008, 2009, 2010 он
4. “Нийгмийн толь сонины нийтлэл”, 2010 оны 10 дугаар сар
5. CHFИнтернэйшнл, “Газар тариалан – Бизнес мэдээллийн лавлах 2010-2011”, 2010 он
Англи хэл дээрх материалууд
1. Kotler P., “Marketing Management”, “Managing Retailing, Wholesaling, and Logistics”, 12th
edition, 2009
2. Cambridge International College, “Logistics, Supply Chain and Transport Management
Program”, 2008
Цахим хуудсууд
 http://www.cambridgecollege.co.uk
 http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=69&Itemid=53
 http://www.mofa.gov.mn/mn/index.php?option=com_content&view=article&id=75&Itemid=82
 http://en.wikipedia.org/wiki/Logistics
 http://en.wikipedia.org/wiki/Supply_chain_management
 http://logisticsglobal.blogspot.com/2010/09/okok.html
 http://logisticsglobal.blogspot.com/2011/07/retail-supply-chain-flow-charts-example.html
 http://www.monpotatopro.mn/index.php?cont=54&type=1&lang=1
 http://www.legalinfo.mn/insys/list.php?vtype=1
 http://www.legalinfo.mn/inpro/termlist.php?vmenuclick=67
 http://www.inboundlogistics.com/cms/article/latin-american-logistics-a-new-world-venture/
 http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5935a1.htm
 http://www.scribd.com/doc/55088038/Logistic-System-for-Suitable-Fruit-and-Vegetable
 http://eng.hi138.com/?i44963
 http://www.bjreview.com.cn/print/txt/2011-05/06/content_355779_2.htm
 http://www.euractiv.com/en/cap/russia-vegetable-ban-loosens-eus-single-market-news-506475
 http://books.google.mn/books?id=DOVAi5dWtccC&pg=PA26&lpg=PA26&dq=Russia
%27s+vegetable+logistic+system&source=bl&ots=PYmkM95uGb&sig=IVTiOK5m0e2uQ69ek0ABiXeRGs&hl=mn&ei=5uhfTsLJKXpsQLs1eEP&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CEQQ6AEwCDgK#v=one
page&q&f=false
 http://www.metrogroup.de/internet/site/metrogroup/node/11205/Len/index.html
2