Багш: Н. Цэдэвсүрэн /Ph.D/

1. ХҮҮХДИЙН
СЭТГЭХҮЙН
ХӨГЖЛИЙН ОНЦЛОГ
Н.ЦЭДЭВСҮРЭН. ДОКТОР,
ДЭД ПРОФ

2. Бодит ертөнцийн юмс болон үзэгдлийн
холбоо уялдааг тусгах сэтгэцийн танин
мэдэхүйн процессийг сэтгэхүй гэнэ.
Сэтгэхүй нь танин мэдэхүйн бусад
процесстой холбоотой. Гэвч тэдгээрээс
дараах байдлаар ялгагдана.
Юмс үзэгдлийн шинж чанарыг
ерөнхийлөн дүгнэж агуулгыг нь үг
яриагаар илэрхийлдэг.

3.  Сэтгэхүйн хүний танин мэдэхүйн хэрэгцээг
хангах хүчирхэг зэвсэг төдийгүй, оюун ухааны
үйл ажиллагааны арга барилыг нь төлөвшүүлэх
хэрэглүүр болж амьдралын туршлагыг нь
баяжуулж байдаг.
 Сэтгэхүйн ь үйл ажиллагааны явцад үүсэж
хөгжиж, анализ синтез харьцуулан тодруулах,
хийсвэрлэх, нэгтгэн дүгнэх замаар танин
мэдэхүйн үйлдэлд сургана.
Сэтгэхүйн үйлдэл хэлбэр төрөл:
Сэтгэхүй нь бие хүний бүхий шинж чанартай
холбоотойгоор хүний үйл ажиллагааны явцад
хөгждөг.

4. Сэтгэхүйн үйлдлүүд:
Анализ- Ерөнхийгөөс тодорхой хэсэгт шилжих
үйл
Синтез- Тодорхой хэсгээс бүхэлд шилжих
сэтгэхүйн үйл
Харьцуулах: Юмс үзэгдэл болон түүний
шинжүүдийн төстэй ба ялгаатай байдлыг
тодорхойлоход чиглэсэн үйлдэл
Хийсвэрлэл: Юмс үзэгдлийг тодорхойлох гол
чухал шинжийг чухал биш шинжүүдээс
хийсвэрлэн тодорхойлох үйлдэл
Дүгнэн цэгнэх үйлдэл: Ерөнхий шинжээр нь юмс
үзэгдлийг нэгтгэх үйлдэл

5. Тодруулах үйлдэл: сэтгэлгээний ерөнхийгөөс
тодорхой руу сэтгэх хөдөлгөөн
Сэтгэхүйн хэлбэрүүд:
Ухагдахуун: Юмс болон үзэгдлийн ерөнхий
болон онцгой шинжийн хүний ухамсар дах тусгал
юм.
Бодомж: Бодит орчны юмс болон үзэгдлийн
хоорондын холбоо батлагдах эсвэл тусгагдах
процесс дах сэтгэхүйн үндсэн хэлбэр
Оюун дүгнэлт: Нэг болон хэд хэдэн бодомжоос
шинэ бодомж хийх сэтгэхүйн үйлдэл
Адилтгал: Бусад нөхцөлүүдийг үл харгалзан

6. Үзэгдлүүдийн төстэй байдалд тулгуурлах оюун
дүгнэлт.
Сэтгэхүйг сэтгэх үйлдэл, явагдах аргаар нь бодит
сэтгэхүй, хийсвэр сэтгэхүй гэж 2 ангилна. Хүн
сэрэл хүртэхүй төсөөллийн үндсэн дээр юмсын
дотоод зүйтогтол харилцаа холбоог танин мэднэ.
Бодит сэтгэхүйг дотор нь бодитойгоор үйлдэл
хийж сэтгэх, дүрсэлж сэтгэх гэж 2 ангилна. Хүн
өөрийн мэдрэхүйн эрхтний ажиллагаанд
тулгуурлан практик үйлдэл хөдөлгөөн хийх
замаар асуудлыг шийдвэрлэхийг бодит үйлдэл
хийж сэтгэх сэтгэхүй гэж нэрэлнэ.

7. Ж: 3 настай хүүхэд эцэг эхийнхээ авч өгсөн
машиныг бариад “дүүд” дүүд” гээд голыг төсөөлж
тойрч гарах гээд тоглож байгаа нь бодитойгоор
үйлдэл хийж, сэтгэх чадварыг харуулж байгаа
хэрэг. Хүн ямар нэгэн , асуудлыг өөртөө байгаа
дүр төсөөлөлд тулгуурлаж, оюун ухаанаараа
шийдвэрлэхийг дүрслэн сэтгэх гэнэ. Өөрөөр
хэлбэл хүн ямар нэгэн зүйлийн тухай сэтгэж
бодохдоо түүний бодитой биетэй шинжид
тулгуурлаж, сэтгэх биш харин тэр тухай, өөрийн
оюун ухаанд урьд өмнө хадгалагдаж байсан дүр
дээр үндэслэн шийдвэрлэх нь дүрслэн сэтгэх үйл
юм.

8. Дүрслэн сэтгэх нь юмс үзэгдлийн шинж чанарыг
уг үзэгдэл юмсаас холдуулан салгаж, сэтгэж
байгаа үйл бөгөөд аажмаар хийсвэрлэн сэтгэх
үйл хөгжихийн эх суурь тавигдаж байгаагийн тод
илрэл юм.
Хийсвэр сэтгэхүй: Энэ нь сэтгэхүйн хамгийн
нарийн бөгөөд сэтгэхүйн дээд шат юм. Тийм
учраас хийсвэр сэтгэхүйг онолын сэтгэхүй гэдэг.
Хийсвэрлэн сэтгэх процесст юмс үзэгдэл
тэдгээрийн шинж чанарын тухай ухагдахууныг
ашигладаг. Ухагдахуун нь бидн й хэрэглэж байгаа
үгийн утга агуулга юм. Ухагдахуун нь хүний
сэтгэхүйн үйлийн бодит илрэл.

9. Дүрийн сэтгэхүй: Өмнө нь хүртэгдсэн дүр
төсөөлөл дээр явагдах сэтгэхүй.
Хийсвэр сэтгэхүй нь дүрээр биш хийсвэр
ухагдахуунд тулгуурлана.
Сэтгэлгээний арга барил: Индуктив тодорхой
баримтаас ерөнхий дүгнэлт хийж, оюун дүгнэлт
гаргах сэтгэхүйн арга барил. Дедукци индукцийн
эсрэг явагдах сэтгэхүйн арга барил.
Практик сэтгэхүй: Практик зорилтыг шийдвэрлэх
бодомж, оюун дүгнэлтэд үндэслэгдсэн сэтгэхүй
Дискурсив сэтгэхүй: Хүртэхүйн бус
эргэцүүлэлийн логик сэтгэхүй

10. Интуитив сэтгэхүй: гадаад бодит ертөнцийн юмс
үзэгдлийн шууд мэдрэмжийн хүртэхүй ба шууд
тусгалд тулгуурлан үүсэх сэтгэхүй,
Бүтээлч сэтгэхүй: Бүтээлч зохион бодохуйд
тулгуурласан сэтгэхүй
Сэтгэхүй нь дараах чанаруудтай:
Сэтгэхүйн хурд- хэрэгтэй зүйлийг богино
хугацаанд оновчтой сэтгэх чадвар
уян хатан чанар: Асуудлыг хэвшмэл аргаар биш,
тухайн нөхцөл байдалд тохируулан зөв шийдэх
чадвар
Бие даасан чанар: тулгарсан асуудлыг бусдын
туслалцаагүйгээр бие даан шийдвэрлэх чадвар

11. Гүн чанар- Үэгдэл юмсын дотоод мөн чанар , гол
утга учир, зүй тогтлыг олж харах чадвар
Шүүмжлэлт чанар: Аливаа асуудалд
шүүмжлэлтэй хандан үнэлгээ дүгнэлт өгч,
саналаа үндэслэлтэй илэрхийлэх чадвар
Хэмнэлттэй чанар: Бага цагт бага хүч зарцуулан
асуудлыг оновчтой шийдвэрлэх чадвар
Хүүхэд хэзээ сэтгэж эхэлдэг вэ?
Зарим эрдэмтэд хүүхдийн сэтгэхүй нь 7-8 наснаас
хойш өөрөөр хэлбэл хүүхдэд утгын яриа хөгжих
бодож ухаардаг тэр үеэс сэтгэхүй хөгждөг гэж
үздэг.|Э.Клапаред, В.Штерн, К.Бюлер, Дж. Селли|

12. Энэ чиглэлийг баримлагчид балчир буюу
сургуулийн өмнөх насны хүүхдэд логик сэтгэхүй
хөгжөөгүй, бодит юмстай харилцах явцад хүүхэд
сэтгэдэг гэдгийг орхигдуулж байсан. Практик
сэтгэхүйн асуудлыг Оросын физиологич
И.М.Сеченов тавьсан.Энэ санааг гаргахад нь
манай зууны 20-иод оны үед В.Кёлерийн
сармагчин дээр хийсэн туршлага чухал ач
холбогдолтой. |ярих|
К.Бюлер, О.Липпман,К.Богин нар нялх балчир
насны хүүхдийн сэтгэхүй нь мөн адил тодорхой
эд юмстай харилцах явцад хөгждөг. Энэ нь олон
удаагийн оролдлогын үр дүн хэмээх дүгнэлтийг
хийсэн.

13. Эндээс оюун ухааны хөгжлийн талаархи хоёр хэв
шинжийн үзэл бий болсон.
1. Доод түвшний сэтгэхүй | практик үйлдэл хийх
явцад сэтгэх|
2. Дээд түвшний сэтгэхүй |онолын сэтгэхүй| энэ
түвшний сэтгэхүйтэй хүмүүс гол төлөв практик
аргаар сэтгэдэггүй.
Нялх нярай насны хүүхдийн сэтгэхүйн
хөгжлийн онцлог, хөгжүүлэх арга:
Хүүхдийн хөгжлийн маш нарийн олон талт үйл
явцыг тэдний сэтгэц, нас хүйс болон хувийн
онцлог хэрэгцээ, сонирхлыг харгалзахгүйгээр
залж удирдах боломжгүй.

14. Нэрт физиологич И.П.Павлов хэлэхдээ “Дээд
мэдэрлийн тогтолцооны гайхамшигт уян хатан
байдал, над маш өндөр сэтгэгдэл төрүүлэв.
Гагцхүү шаардлагатай нөхцлийг бүрдүүлж
чадвал хувиршгүй засарч болохгүй тийм үйл гэж
байхгүй. Бүгдийг засан залруулж үр дүнд хүрч
болно” гэжээ. Гадаад орчны байнга өөрчлөлт нь
хүүхдийн бие мах бодийн дасан зохицолд нэмэлт
ачаалал үзүүлж, хүн амын шилжилт хөдөлгөөн
ихсэж байгаа зэрэг нь хүүхдийн сэтгэцийн
өөрчлөлт, онцлогийг судлах нэг шаардлага болж
байна. Хоёр насны үеэс эхлэх тэдний сэтгэхүй
идэвхтэй хөгжиж эхэлнэ.

15. Хүүхдийн сэтгэхүйн хүрээ, тэдний алхах авирах
гүйх зэрэг тэдний хөдөлгөөн сайжирч хэлд
орсноор өргөжиж хөгжинө. И.М.Сеченов
“Хүүхдийн сэтгэхүйн анхны хэлбэр, тэдний булчин
шөрмөсний мэдрэмж сайжирсны үндсэн дээр
тулгуурлаж хөгждөг” гэжээ. Хүүхдийн булчин
махбодийн мэдрэмжийн үйл ажиллагаа хөгжиж,
хүүхэд ямар нэгэн тодорхой үйлдэл гүйцэтгэж
эхлэх нь тэдний эд юмстай хийх практик зорилтыг
шийдвэрлэх арга барилыг эзэмших явцтай шууд
холбоотой хөгжинө. Балчир насны хүүхдийн
практик үйлдэл хийж сэтгэх процесс нь дараах
үндсэн онцлогоор том хүнийхээс ялгаатай.

16. Үүнд:
1. Хүүхдийн сэтгэн бодох шийдвэрлэх зорилт нь
бодитой эд юмс байдаг. Иймд хүүхэд эд
юмстай шууд биеэр учирч тэдгээрийг хөдөлгөх
барьж базах, түлхэх шидэх зэргээр үйлдэл
хийж байгаа нь бодит юмстай харилцах явцад
хамгийн түрүүнд түүний хэмжээ өнгө
хэлбэрийг таньж байгаагаар илэрнэ.
2. Хүүхдийн сэтгэн бодох ямар нэг зорилтыг
шийдвэрлэх арга барил нь практик үйл
ажиллагаа байдаг. Энэ үед хүүхэд оюун
ухаанаараа ямар нэг зорилтыг шийдвэрлэж
чадахгүй. Зөвхөн практик үйлийг гүйцэтгэж
сэтгэнэ.

17. Өөрөөр хэлбэл хүүхдийн сэтгэхүй цэвэр таних
байдлаар илэрч гарна. Улмаар практик үйлдэл
хийх замаар шийдвэрлэнэ. Ийм чадвар хүүхдэд
нэг насны үеэс эхлэн тоглоом эд юмстай харьцах
явцад хараа хүрэлцэхүйн мэдрэмжээр дамжин
хөгжинө.
Хүүхэд тоглоомоо барьж атгах, шидэх хөдөлгөх
түлхэх зэрэг үйлдэл хийж түүний хэлбэр, дүрс
хөдөлгөөн хатуу, зөөлөн шинжийг мэдэрч
тэдгээрийн хооронд энгийн холбоо тогоож
эхэлнэ.1.5 насны хүүхдийн эдгээр гүйцэтгэх
үйлдэл нь баримжаалах замаар явагдана.
Хүүхэд явж сурч хэлд орсноор тэдний амьдралын
бүх хэвшил болон танин мэдэх үйл ажиллагааны
агуулга өөрчлөгдөж

18. Шинэ шинэ чанар сэтгэцийн хөгжилд бий болно. 2
настай хүүхэд фото зурагнаас ойр дотныхоо
хүмүүсийг зааж, таньж ялгана. Мөн фото зурга
цаасан дээр зурсан зургийг ялгаж чадна. 2-3
настай хүүхэд хэлбэр хэмжээ өнгөөрөө ялгаатай
– өөр хэлбэр дүрстэй зургийг харуулаад зурагт
өгөгдсөний дагуу тийм өнгөтэй тэр хэлбэртэй
дүрсийг аваад ирээрэй гэхэд хүүхэд хамгийн
эхлээд хэлбэрийг нь дараа нь том жижг хэмжээг
нь сүүлд нь өнгөөр нь сонгож өгсөн байна. Энэ
байдал нь энэ насны хүүхдийн хувьд өгөгдсөн
зураг,загварын дагуу насанд хүрэгчдийн хэлснээр
харж байгаад сонголт хийнэ гэдэг нь эд юмсыг
хараад танихаас харьцангуй хүнд даалгавар
байдаг.

19. Хүүхэд өдөр тутмынхаа амьдрал үйл
ажиллагаанд олон янзын зорилтуудтай тулгарна.
Тэдгээрийг өөрийн хүчээр шийдвэрлэх
шаардлагатай болдог. Хэрвээ хүүхдийн дур
сэтгэлийг татсан зүйл тэдний гар үл хүрэх газарт
байвал түүнийг авахын тулд түүнд хүрэх арга
хэргэслийг эрж хайна. Энэ нь тэдний сэтгэхүйг
хөгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм. 1.4-
2.7 орчим насандаа хүүхэд өөрийн хүсэл
сонирхлыг татсан зүйлд хүрэлцэж түүнийг
эргүүлж тойруулж хөдөлгөх, танин мэдэх гэсэн
оролдлого хийж эхэлнэ. Энэхүү оролдлого нь
дахин дахин давтагдсаны эцэст өөрийн зорилтыг
биелүүлнэ.

20. Энэ нь хүүхдийн үйлдэл хийж сэтгэж байгаагийн
илрэл юм. Ийм учраас хүүхэд эд юмстай
харилцаж үйлдэл гүйцэтгэж байгаа нь тэдний
сэтгэхүй тодорхой зорилтыг шийдвэрлэх
хэрэгсэл нь болж өгч байгааг харуулж байгаа
хэрэг. Хүүхэд хэл яоианд орж өөрийн бодол
санааг хүнд илэрхийлж, эхэлснээр тэдний
сэтгэхүйн хөгжилд чанарын өөрчлөлт гарч
тэдний үг яриа логик сэтгэхүй идэвхтэй хөгжиж
эхэлнэ. Энэ үеэс эхлэн хүүхдийн дохионы 1-р
системийн үйл ажиллагаа дохионы 2-р
системийн үйл ажиллагаанд шилжинэ.

21. Ингэж хүүхдэд логик сэтгэхүй хөгжиж эхэлснээр
тэдний сэтгэхүйн үйлдэл хөгжинө. Гэвч энэ нь
хүүхдийн амьдралын туршлагаас шалтгаална.
Гэхдээ энэ насны хүүхдийн сэтгэхүйн нэгтгэн
дүгнэх үйлдэл, өөрийн шинжтэй байдаг.
Ж:Бөмбөг, эсвэл машин гэдэг үгээрих, бага
өнгөтэй өнгөгүй янз бүрийн бүхийл бөмбөг маши
нуудыг хамааруулан ярьдаг. Сэтгэхүйн энгийн
үйлдэл балчир наснаас эхлэн зөвхөн юмсын
гадна харагдах ши нж ялгааг мэдрэх замаар
хөгжиж эхэлдэг. Харин дараа нь өнгө хэмжээ хол
ойрын юмсын хэлбэрийг хооронд нь харьцуулах
замаар сэтгэхүйн үйлдэл хөгждөг.

22. Балчир болон сургуулийн өмнөх насны
хүүхдийн сэтгэхүйн хөгжлийн онцлог,
хөгжүүлэх арга: Балчир болон СӨН-аас эхлэн
хүүхдийн сэтгэн бодох зорилгын агуулга өргөн
хүрээтэй болж эхэлнэ. Энэ насны эхээр үйлдэл
хийж сэтгэх хэлбэр илүү хөгжсөн байна. 3-4
насны хүүхэд үйл ажиллагааны янз бүрийн
хэлбэрүүдийг гүйцэтгэж эд юмс тэдгээрийн шинж
чанарын тухай, мэдлэг төсөөллийн хүрээ нь
нэмэгдэж байдаг. СӨН болон дунд ахлах насны
хүүхэд өөрийн өмнө тавигдсан зорилтыг
шийдвэрлэх арга барилыг өөрөө сонгон авч
практик үйл ажиллагааг идэвхтэй гүйцэтгэж
эхэлнэ.

23.  Судалгааны дүнгээс үзэхэд сургуулийн өмнөх
нсанд хүүхдийн сэтгэхүйн хөгжил нь практик
үйлээс оюун ухааны үйл ажиллагаанд шилжиж,
сэтгэхүйн хөгжилд чанарын өөрчлөлт гарсан
байдаг нь батлагджээ. Гэвч СӨН-ны бага дунд
бүлгийн хүүхдийн сэтгэхүй нь үйлдэл хийж сэтгэх
түвшингөөс хальж сэтгэж чадахгүй юм. Хүүхэд
аливаа биетэй бодитой зүйлтэй биеэр тулгарч
тэднийг бари ххүрэлцэх, түлхэх шидэх хөдөлгөх
замаар уг үзэгдэл юмсын гадаад хэлбэр, дүрс,
өнгө үнэр амтыг мэдэрч өөртөө ямар нэгэн бодол
санааг буй болгоно. СӨНХ-ийн сэтгэх чадвар
цаашид уламм энгийнээс нарийн луу явах
замаар хөгжинө.

24. Хүүхдийн туршлага аажмаар нэмэгдэж тэдний
танин мэдэх, төсөөлөх зүйлийн тоо хэмжээ ихсэх
тутам тэдний дүрслэн сэтгэх чадвар хөгжиж
байдаг. Хүүхэд урьд өмнө үзэж харж сонсож
хүрэлцэж мэдэрсэн зүйлийнхээ ул мөрийг
тархиндаа тусгаж тогтоон хадгалах түр
холбоосын хэлбэрээр хадгалах чадвар нь
дээшилнэ. Үүний улмаас хүүхэд өөрийн ой
тогтоолтод хадгалж байгаа зүйлийн дүр
төсөөлөлд тулгуурлан сэтгэж, тэр зүйлээ өөрийн
үг яриагаар илэрхийлж эхэлнэ. Энэ нь сургуулийн
өмнөх наснаас эхлэн хүүхдэд дүрслэн сэтгэх зүйл
хөгжиж байгаагийн илрэл мөн.

25. Дүрслэн сэтгэх үйл нь аажмаар хүүхдэд үг
ярианы болон хийсвэрлэн сэтгэх сэтгэхүйн
үйлийн угтвар болж цаашид хийсвэрлэн сэтгэх
үйл хөгжих эхлэл болдог. СӨН-ны дунд ахлах
бүлгээс эхлэн хүүхдийн оюун ухааны хөгжил нь
харьцангуй бие даасан шинжтэй болж хүүхэд
өөрийн өмнө анхны танин мэдэх зорилт тавьж
түүнийгээ биелүүлэх үйл ажиллагаанд идэвхтэй
татагдан орно. Энэ үед хүүхэд өөрийн тавьсан
асуултын хариуг зөвхөн том хүний
туслалцаатайгаар олж тайлах биш бас өөрсдөө уг
асуултынхаа хариуг эрж хайж, учир шалтгааныг
нээж мэдэх эрмэлзлэлд идэвхтэй хөтлөгдөнө.

26. Энэ бол хүүхдийн сэтгэхүй хийсвэрлэн сэтгэхэд
ойртож байгаагийн баримт мөн. Энэ нь СӨН-ны
эцсээр хүүхдийн сэтгэхүй нь үйлдэл хийж
сэтгэхээс дүрслэн сэтгэх үйлдэлд идэвхтэй
шилжсэний үр дүн мөн. Балчир насны хүүхдийн
сэтгэхүй нь бодит эд юмстай харьцаж тодорхой
үйлдэл хийх хэлбэрээр хөгждөг бол 4-7 настай
хүүхдийн сэтгэхүй бодит дүрслэлт шинжтэй
болдог. Өөрөөр хэлбэл хүртэхүй ба тодорхой
үйлдэлтэй шууд холбоогүй, өөрт байгаа
төсөөлөлд тулгуурлан хөгжиж, хэл ярианы
нэгтгэн дүгнэх үйлдэл дээр түшиглэн явагддаг
онцлогтой.

27. Нөгөөтэйгүүр хүүхдийн сэтгэхүй нь бодит
үйлдлийн хэлбэрээс аажмаар дүрслэлт хэлбэрт
улмаар үг утгын сэтгэхүйд шилжиж байгаатай
холбоотой. Гэхдээ 4-7 насны хүүхдийн хувьд
бодит дүрслэлт сэтгэхүй илүү зонхтлдог нь
практикаас харагддаг. АНУ-ын сэтгэл зүйч
Д.Весклерийн “Хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийн
түвшинг тодорхойлох сорил”хүүхдийн сэтгэмжийн
түвшинг судлахад зориулагдсан байдаг. |сэтгэхүй
хэл яриа|Өгөгдсөн хос үгийн ерөнхий нэрийг
хэлүүлэх замаар хүүхэд энгийн ухагдахууныг хэр
зэрэг мэдэж байгааг илрүүлэх даалгавар байдаг.

28. Хүүхдийн сэтгэхүйн хөгжлийн үйл явцыг
тайлбарлах, хөгжлийн зүй тогтлыг олон эрдэмтэд
судалжээ. Түүний нэг нь Швейцарын сэтгэл зүйч
Ж.Пиаже бөгөөд хүүхэд хэрхэн сэтгэдэг, сэтгэх
үйл явц ямар үе шат дамжиж хэрхэн хөгжиж
байдгийг судалжээ. Тэрээр хүүхдийн сэтгэхүй нь
дараах 4 шатыг дамжин хөгждөг болохыг
тогтоожээ. Үүнд:
1. Мэдрэхүй хөдөлгөөний үе 0-2 нас
2. Үлйдлийн өмнөх үе 2-7 нас
3. Үйлдэл ьөлөвших үе 7-11,12 нас
4. Хийсвэр сэтгэхүйн үе 12- наснаас дээш

29. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА