1. Улаанбаатар Их сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
ЛЕКЦИЙН САН
Хичээлийн нэр:Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс
Хичээлийн индекс: ВА203
Кредит: 3
Судлах улирал: 3
Мэргэжлийн анги: СМ, ММ,АЖМ,ҮМ,ОУЭЗ,
БЭЗМ Нягтлан бодох бүртгэл
2013 он

2. БҮЛЭГ 1
Нягтлан бодох бүртгэлийн талаархи
ойлголт ба НББ мэргэжил
Лекц ¹ 1, 2, 3, 4
НББүртгэлийн зорилго, мөн чанар, үүсэл
хөгжил
НББүртгэлийн нийтээр хүлээн зөвшөөрөх
зарчмууд
Бизнесийн байгууллагын зохион байгуулалтын
хэлбэрүүд
Байгууллагын санхүүгийн байдал ба бүртгэлийн
тэнцэтгэл
Санхүүгийн тайлангууд
НББүртгэлийн мэргэжил, мэргэжлийн ёс зүй

3. 1. НББүртгэлийн зорилго, мөн
чанар, үүсэл хөгжил


Нягтлан бодогч
хүн




бүртгэл тооцоо хийх
төлөвлөх
шийдвэр гаргах
хянах
дүгнэлт шинжилгээ
хийх

4. Нягтлан бодох бүртгэл
гэдэг нь аж ахуйн нэгж
байгууллагын санхүүгийн
мэдээллийг тооцон хэмжих,
боловсруулах, түүнийгээ
хэрэглэгчидэд нь хүргэдэг үйл
ажиллагааг эрхлэдэг систем юм.

5. санхүүгийн бүртгэлийн
мэдээлэл
 аж
ахуйн нэгж
байгууллага
болон хувь
хүмүүс
 нөөц
баялагыг
үр ашигтай
ашиглах

6. 
Нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээллийг
ашиглаж байгаа байгууллага болон
хувь хүмүүсийг хэрэглэгчид гэнэ.

7.  Дотоод
хэрэглэгч
Бүртгэлийн
мэдээлэл
 Гадаад
хэрэглэгч

8. Дотоод хэрэглэгчид:
байгууллагын удирдлага
 менежерүүд хамаарагдана.
 Удирдлага менежерүүд тодорхой
шийдвэр гаргахын тулд (үйл
ажиллагаагаа өргөтгөхийн тулд, эсвэл
зарим үйл ажиллагаагаа цомхотгохын
тулд гэх мэт)


9. Гадаад хэрэглэгчидийг аж ахуйн нэгж байгууллагын үйл
ажиллагааны талаархи ерөнхий мэдээллээр хангах санхүүгийн
мэдээллийн тогтолцоог санхүүгийн тайлан гэж нэрлэдэг.





Санхүүгийн тайлан нь тухайн байгууллагын санхүүгийн нөөц, өр
төлбөр, авлага, үр ашиг, мөнгөн гүйлгээг нэгтгэн харуулсан
хоорондоо харилцан хамаарал бүхий нягтлан бодох бүртгэлийн 4
тайлангаас бүрдэнэ. Үүнд:
Баланс-Тухайн байгууллагын санхүүгийн байдлыг тодорхой
хугацаагаар зааглан харуулдаг. Балансад байгууллагын хөрөнгө,
өр төлбөр, эзэмшигчийн өмч тусгагдана.
Орлого, үр дүнгийн тайлан-Энэ нь өнгөрсөн тайлангийн үеийн
бизнесийн байгууллагын үр ашгийг илэрхийлнэ.
Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан-Байгууллагын эздийн өмчийн
өөрчлөлтийг тусган харуулна.
Мөнгөн гүйлгээний тайлан-Тайлангийн хугацаанд хийгдсэн цэвэр
мөнгөн орлого, гарсан цэвэр мөнгөн зардалыг нэгтгэн харуулдаг.
Мөн санхүүгий тайлангийн зарим үзүүлэлтийг тайлбарлах
зорилгоор нэмэлт мэдээлэл бүхий тодотголыг тайланд хавсаргана.

10. Санхүүгийн тайлангийн зорилго нь тухайн байгууллагын ашигт
ажиллагаа, ирээдүйн төлөвийг үнэлэхэд шаардлагатай мэдээллийг
хэрэглэгчидэд
бүрдүүлж
ºãºõºä
îðøèíî.




Зарим санхүүгийн мэдээлэл нь албан ёсны санхүүгийн
тайлангаас өөр бусад санхүүгийн тайлагналын хэрэгслэлээр
хангагддаг байж болно. Ийм мэдээллийг эрх бүхий
байгууллагын шийдвэр, хууль, дүрмээр шаардаж болох буюу
эсвэл удирдлага сайн дураар нэмж тодотгохыг хүсэж болно.
Санхүүгийн тайлагнал нь янз бүрийн хэлбэртэй байж болно
Жишээ нь компаний жилийн тайлан дахь ерөнхийлөгчийн
захидал, хөтөлбөр, товч төлөвлөгөө, үүрэг хариуцлагаас
чөлөөлсөн тухай мэдээ, удирдлагын урьдчилсан таамаглал,
тодорхойлолт зэрэг орж болно.
Санхүүгийн тайлагналын
зорилго нь:
-хөрөнгө оруулалт ба зээлийн шийдвэр гаргахад ашиглагдах
мэдээлэл,
-мөнгөн гүйлгээний төлөв байдлыг шинжлэхэд туслах мэдээлэл
-аж ахуйн нэгжийн нөөц түүнийг шаардах эрх болон түүний
өөрчөлтийн талаархи мэдээллээр тус тус хангахад оршино.

11. НББ-ийн үүсэл хөгжил




Аж ахуйн бүртгэл нь тэр дундаа НББ нь нийгэм эдийн засгийн
хөгжилт өөрчлөлтийн дагуу түүний үүрэг, зорилго, зохион
байгуулалт, арга хэлбэр нь ямагт өөрчлөгдөн нарийсч эдийн
засгийн шинжлэх ухааны тусгай бие даасан салбар болон
хөгжиж иржээ.
эртний хүй нэгдлийн байгууллагын үед үйлдвэрлэлийн
процессийг бүртгэх шаардлага гарсан тэр үед аж ахуйн бүртгэл
үүссэн байна.
11-12р зууны үед энэ харилцааг давхар бичилтийн аргаар
бүртгэх анхны оролдлого гарч иржээ.
1454 онд Необолийн нэгэн эрдэмтэн “худалдаа наймааны
тухай” гэдэг ном бичээд тус номондоо дансны давхар бичилтийн
аргыг хэрэглэх ерөнхий дэвтэр, меморол, журнал гэсэн
гурвалсан дэвтэр хөтлөх талаар бичсэн байжээ.

12. 1930 оны үеэс НББ-нь хөгжлийн явцад 2 загвар бүхий
урсгалд хуваагдан хөгжсөн.
1.Бүртгэлийн Англи, Америкийн загвар
Энэ загвар нь Америк Канадоос үүсэлтэй ба Америк тив, Ази
тив, Австрали тив мөн Европын зарим орныг хамарсан
байв. Энэ загвар нь аж ахуйн жижиг дунд үйлдвэрлэлийн
газарт тохиромжтой, том үйлдвэрлэлийн газарт уян биш
мэдээлэл ашиглах шинж чанараар сайн бүртгэж байв.
2. Бүртгэлийн Европын загвар
Энэ загвар нь Франц Герман зэрэг орноос үүсэлтэй ба
Европын ихэнх орнууд болон Африкийн орнуудад голлон
хэрэглэдэг байсан. Энэ нь том үйлдвэрлэл болон улсын
өмч давамгайлсан газруудад хэрэглэдэг ба жижиг аж ахуйн
нэгжид тохиромжгүй мэдээлэл ашиглах шинжээр муу,
хяналтын шинжтэй бүртгэл байв.

13. Энэ 2 зарчмийн аль аль нь чухам юу нь
давуутай вэ? гэдэг дээр зөрчилдөж
байсан.
 Иймээс дэлхий нийтээр зөвшөөрсөн
нэгдсэн нэг бүртгэл шаардлагатай
болсон.
 1973 онд 12 орны төлөөлөгч оролцсон
хурал хийгээд дэлхий нийтээр хүлээн
зөвшөөрсөн бүртгэлийн систем бий
болгосон. Стандарт баталсан.


14. Манай улсын хувьд зах зээлийн тогтолцоонд шилжиснээр нягтлан
бодох бүртгэл нь дараах байдлаар хөгжсөн.








НББ-ийн тухай Монгол улсын анхны хууль батлагдсан.
Сангийн сайдын дэргэдэх НББ-ийн мэргэжлийн зөвлөл байгуулагдсан
НББ нь хяналтын итгэмжлэгдсэн байгууллагын үйл ажиллагааны
үлгэрчилсэн дүрэм батлагдав. НББ-н мэргэжлийн зөвлөлийн дүрэм
батлагдав.
Анхны Аудитын байгууллага “Далайван” ХХК-д итгэмжлэгдсэн үйл
ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөл олгов.
Ази номхон далайн нягтлан бодогчдын холбооны ерөнхйилөгч асан
Японы МНБИ-ийн ерөнхийлөгч асан Хироши Кавакита Мэргэжлийн
зөвлөлд зочлов. Мэргэжлийн зөвлөлийн дарга Лондог, сангийн яамны
бүртгэл мэдээллийн хэлтсийн дарга Ч. Дашням нар Японы мэргэшсэн
нягтлан бодогчдын институтын урилгаар Япон улсад зочлон туршлага
судлав.
Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын анхдугаар зөвлөлгөөнийг зохион
байгуулав.
Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институдыг шинэчлэн
байгуулав.
Мейгс нарын НББ-ийн үндэс номыг Анли хэл дээрээс орчуулж гаргав.

15. 















Аудитын тухай хууль батлагдав.
Мэргэжлийн зөвлөлийг Аудитын тухай хуулийн дагуу шинээр зохион байгуулав.
Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын тангараг өргөх ёслолын ажиллагааг анх удаа
зохион байгуулав.
НББМЗ-ийн 5 жилийн ой, ММНБ-ийн 2 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэв.
НББ-ийн анхны олимпиад зохион байгуулагдав
НББОУС-ын анхны орчуулгыг хэвлэж гаргав.
АОУС-ыг орчуулж хэвлэн гаргав.
5-р хороололд орон сууцны байранд нүүж оров.
Санхүүгийн мэдээ сонины анхны дугаар хэвлэгдэв.
Санхүүчдын баярыг анх тэмдгэлэв.
Институтын салбаруудыг орон нутагт байгуулав. Мэргэшсэн нягтлан бодогчид
энгэрийн тэмдэгтэй болов.
НББМЗ-ийг шинэчлэн зохион байгуулав
Одоогийн шинэ байрыг худалдан авч нүүж оров.
НББ-ийн шинэчлэн найруулсан хууль батлагдав.
Бүртгал сайжруулах жилд хэрэгжүүлэх Засгийн газрын хөтөлбөрийг дэмжин
ажиллав.
НББМЗ-ийн 10 жилийн ой

16. НББ-ийн төрөл:
НББ-ийг 2 төрөлд хуваан үздэг. Үүнд
 1. Санхүүгийн бүртгэл
 2. Удирдлагын бүртгэл
 Энэ 2 бүртгэл нь хоорондоо нягт
уялдаатай, их баримт мэдээллийн 1
баазтай, дансны адил төлөвлөгөө
жагсаалт хэрэглэх боловч тэдгээрт
агуулга зарчмийн асар их зөрүү ялгаа
бий.


17. 

Санхүүгийн бүртгэл нь
тухайн
а.а.нэгжийн үйл
ажиллагааны байдал, нэгдсэн аргачлал НББ-ийн
нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөх зарчмуудын дагуу
явагдаж бүрэн хийгдсэн эсэхийг харж болохоос гадна
уг бүртгэлийн тайлан мэдээлэл нь гадна байгууллага
хувь нийлүүлэгчдэд өөрийн мэдээллийг хүргэхэд
зориулагдана.
Удирдлагын бүртгэл нь менежерийн хэрэгцээг хангаж
тэдний зорилгыг тодорхойлох, оновтой шийдвэр
гаргахад зориулагдана. Энэ бүртгэл нь бизнесийн
дотоод хэрэгцээнд ашиглагдана. Энэ бүртгэл нь
мэдээллээс
гадна
хэрэглэгчдэд
тайлагнаж
баталгаажуулахын шаардлаггүй . Үүнээс үзэхэд санхүү
бүртгэл
нь
гадны
мэдээлэл
хэрэглэгчдэд
зориулагдсан гадаад бүртгэл юм. Удирдлагын бүртгэл
нь
дотоодын
үйл
ажиллагаанд
хэрэглэхэд
зориулагдсан дотоод бүртгэл юм.

18. Энэ 2 бүртгэлийн ялгаатай тал:










Санхүүгийн бүртгэл нь:
1.Гадаад хэрэглэгчдэд зориулагддаг
зориулагддаг
2.НӨӨ-ийн зарчмийг хэрэглэдэг
шаардлаггүй
3. Хууль зүйн дагуу явагддаг
4. Өнгөрсөн үйл явдлыг бүртгэдэг
5. Мөнгөөр хэмжигддэг
хэмжигддэг
6. Цаг хугацааны хязгаартай
Удирдлагын бүртгэл:
Дотоод ба удирдлагад
НББ-ийн зарчмыг хэрэглэх
Хууль зүй шаардлагагүй
Ирээдүйг голлон авч үздэн
Мөнгө ба мөнгөн бус хэмжүүрээр
Цаг хугацаанд хязгаарлагдмал
биш
Энэ 2 бүртгэлийн адил тал нь:
Удирдлагыг шаардлагатай мэдээллээр хангадаг.
Үндсэн мэдээлэл нь санхүүгийн бүртгэлээр гарч ирсэн мэдээлэл дээр
тулгуурлагдсан байдаг зэрэг юм.

19. 1.2 Нягтлан бодох бүртгэлийн
нийтээр
хүлээн зөвшөөрөх зарчмууд

Санхүүгийн тайланг бэлтгэх явцадаа нягтлан бодогч нь
элдэв буруу сонирхол, ташаа ойлголт төрүүлэх, нарийн
тодорхой бус хоёрдмол байдлыг даван туулдаг. Эдгээр
аюулыг багасгахын тулд НББүртгэлийн мэргэжилд нийтээр
хүлээн зөвшөөрөгдсөн бөгөөд дэлхий даяар үйл
ажиллагааг нь даган мөрдөх онолын боловсруулалт
зайлшгүй шаардлагатай болсон. Ийм учраас хөгжлийн
явцад амьдралаас урган гарсан горим журмуудад үндэслэн
НББ мэргэжил нь НББ-ийн нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн
зарчимууд гэж нэрлэгдэх стандарт буюу арга горимуудыг
баталсан байна.

20. НББНХЗЗ-д гэдэг нь ямар нэг төр засгийн байгууллагаас
албан ёсоор баталж гаргасан загварчилсан зүйл биш,
харин бүртгэлийн практикт хэвшин тогтсон онолын
чанартай зарчмууд юм.
Бүртгэлийн зарчмууд нь нийгмийн шаардлага, бодит
байдал, уламжлалтай нягт уялдсан байдаг тул улс бүрт
өөрийн гэсэн онцлогтой байдаг. Бид АНУ-ийн нийтээр
зөвшөөрөгдсөн бүртгэлийн зарчмуудыг дагаж мөрддөг.
АНУ-д санхүүгийн бүртгэлийн стандартыг боловсронгүй
болгоход
олон байгууллага туслалцаа үзүүлсэн. Гол
байгууллагуудыг нэрлэвэл:
Америкийн мэргэшсэн Нягтлан бодогчдын Инстетут
Санхүүгийн бүртгэлийн стандартын хороо
Засгийн газрын бүртгэлийн стандартын хороо
Үнэт цаасны арилжааны комисс
Америкийн Нягтлан бодох бүртгэлийн нийэмлэг
Санхүүгийн гүйцэтгэх институт ба Удирдлагын нягтлан
бодогчдын инстетут зэрэг олон байгууллагууд байдаг.

21. НББ-ийн нийтээр хүлээн
зөвшөөрөгдсөн зарчмуудыг дотор нь:
 Анхдагч
буюу үндсэн зарчим
 Туслах буюу ерөнхий зарчим
гэж шинж чанарын хувьд 2
хувааж үзнэ.

22. 1.Анхдагч буюу үндсэн зарчим










Байгууллагын бие даасан зарчим
Мөнгөн хэмжүүрийн зарчим
Өртгийн зарчим
Хоёр талт зарчим
Хөрөнгө=Өр төлбөр+Эздийн өмч
Тасралтгүй байх зарчим
Жинхэнэ хэрэгжилтийн зарчим
Материаллаг зарчим
Борлуулалтын зарчим
Уялдаат зарчим

23. 2. Туслах чанартай ерөнхий
зарчмууд:




Нэг буюу хэд хэдэн бизнес эрхлэж болох боловч янз
бүрийн бизнес хөөж ажиллахгүй байх зарчмийг
тогтвортой бүтэц гэдэг.
Санхүүгийн мэдээлэл нь бусад байгууллага хүмүүс
авч ашиглах боломжийг хангасан бүрэн нээлттэй
байх.
Мэдээлэл нь үнэн зөв найдвартай байх.
Бүртгэлийн ажиллагааг хууль зүйд нийцсэн байх
шаардлагатай.

24. 1.3 Байгууллагын зохион
байгуулалтын хэлбэрүүд

НББ-ийг хэрэглэх үндсэн нөхцөл нь аж ахуйн нэгж
байдаг. А.А.Н-ийг дотор нь

Бизнесийн бус байгууллага нь ашиг олох зорилгогүй
нийгмийн төлөө үйлчилдэг боловсролын, эрүүл
мэндийн, батлан хамгаалах байгууллагууд ордог.
Харин бизнесийн байгууллагад ашиг олох зорилготой
худалдаа, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулдаг аж ахуйн
нэгжүүд ордог.


25. Бизнесийн байгууллагын зорилго нь:







Ашиг олох
Хэрэглэгчдийн хэрэгцээг хангахад оршино.
Бизнесийн байгууллага нь
Зохион байгуулалтын систем
Мэдээллийн систем
Үйл ажиллагааны систем гэсэн 3 системээс бүрддэг.
Эдгээр 3 систем нь нэг нь нөгөөдөө орц гарцийг
бэлтгэж өгдөг.

26. Бизнесийн байгууллагын
Орц:
Гарц:
1. Ажиллах хүч
1. Бүтээгдэхүүн
2. Түүхий эд материал 2. Үйлчилгээ
3. Тоног төхөөрөмж
3. Мэдээлэл
4. Нөөц сан
5. Мэдээ

27. Зах зээлийн орнуудад бизнесийн
байгууллагын үндсэн 3 хэлбэр байдаг.
Хувиараа эрхлэх аж ахуй
 Нөхөрлөл, хоршоолол
 Компани, корпараци
 Эдгээрийн аль нь ч оршин тогтнох , үйл
ажиллагаагаа өргөтгөх гэсэн 2 үүрэгтэй
бөгөөд нөхөрлөл, ХЭАА нь үйл
ажиллагаагаа өргөтгөх замаар компани
болж болно.


28. “Аж ахуйн нэгж” гэж
Улсын бүртгэлд бүртгэгдэж, аж ахуйн үйл
ажиллагаа эрхэлж байгаа компани, нөхөрлөл,
хоршоо, төрийн болон орон нутгийн өмчит аж
ахуйн
тооцоотой
үйлдвэрийн
газар,
тэдгээртэй адилтгах орлогын албан татвар
төлөх үүрэг бүхий хуулийн этгээдийг хэлнэ.
Аж ахуй нэгж нь заавал бие даасан тайлан
баланс гаргадаг, банкинд харилцах данстай
татварын албанд татвар төлдөг.

29. ХЭАА-Нэг
хүний
эзэмшсэн
бизнесийг
хувиараа эрхлэх аж ахуй гэнэ. Өөрөө хэлбэлхувь хүн аж ахуйгаа дангаар нь явуулж үйл
ажиллагаа
явуулсныхаа
төлөө
бүрэн
хариуцлага хүлээж, өөрийн үйл ажиллагаанд
зохицсон бүртгэл тооцоог хөтөлж, татварын
албанд
тайлангаа
гаргаж
өгдөг.
Нөхөрлөл хоршоолол-Хоёр ба түүнээс дээш
хүмүүс хамтран ашиг олох зорилгоор
үйлдвэрлэлийн
үйлчилгээ
явуулахыг
хэлнэ. Хоршигчид үйл ажиллагааныхаа
төлөө бүрэн хариуцлага хүлээнэ.

30. Компани: Дүрмийн сан нь 1 сая төгрөгнөөс доошгүй, гишүүд
нь өөрийн оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага
хүлээдэг хуулийн этгээдийг компани гэнэ.




Компаний дараах төрлүүд байдаг. Үүнд:-Хувьцаат компани
-Хязгаарлагдмал хариуцлагтай компани гэж 2 хувааж
үздэг.
Дүрмийн сан нь 1 бүрийн нэрлэсэн үнэ бүхий тодорхой тооны
хувьцаанд хуваагддаг, хүлээсэн үүргээ өөрийн эд хөрөнгөөр
хариуцдаг, гишүүд нь эзэмшиж байгаа хувьцааны хэмжээгээр
хариуцлага хүлээдэг хуулийн этгээдийг хувьцаат компани гэнэ.
Хувьцаат компанийг бүртгэх өдөр түүний өөрийн хөрөнгө нь 10
сая төгрөг ба түүнээс дээш байна.
Харин дүрмийн сан нь 1 сая төгрөгнөөс доошгүй компаныг
гишүүд нь өөрийн оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр хариуцлага
хүлээдэг хуулийн этгээдийг хязгаарлагдмал хариуцлагатай
компани гэнэ. Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийг бүртгэх
өдөр түүний өөрийн хөрөнгө нь нэг сая төгрөг ба түүнээс дээш
байна.

31. 1.4 Санхүүгийн байдал ба
бүртгэлийн тэнцэл







Санхүүгийн байдал гэдэг нь тухайн аж ахуйн нэгж, байгууллагын
эзэмшилд байгаа эдийн засгийн нөөцүүд болон түүнийг бий
болгож байгаа эх үүсвэрүүдийг хэлнэ.
Эдийн засгийн нөөцүүд= Эх үүсвэр
Эх үүсвэрийн 2 төрөл байна.
Өөрийн эзэмшлийн эх үүсвэр
Зээлийн эх үүсвэр
Үүнийг дээрхи тэнцэтгэлд орлуулж үзвэл:
Эдийн засгийн нөөц = Зээлийн эх үүсвэр + Өөрийн эзэмшлийн
эх үүсвэр болно.

32. НББ-ийн хэлээр эдийн засгийн нөөцийг
хөрөнгө харин өөрийн эзэмшлийн эх
үүсвэрийг эзэмшигчийн капитал,
зээлийн эх үүсвэрийг өр төлбөр гэж
нэрлэдэг.
 Иймээс дээрхи тэнцэтгэлийг дараах
байдлаар илэрхийлж болно.


Хөрөнгө= Өр төлбөр+Эзэмшигчийн өмч

33. 
Хөрөнгө: Хөрөнгө гэдэг нь бизнесийн
нэгжийн мэдэлд ашиглагдаж, тодорхой
хугацааны дараа эзэндээ ашиг авч ирдэг
эдийн засгийн үнэтэй зүйл юм. Эдийн
засгийн үнэ цэнэ гэдэг нь хөрөнгийн одоо
болон ирээдүйд болж хувирах чадвараар
тодорхойлогдоно.
Хөрөнгийг дотор нь ашиглагдах хугацаагаар
нь
 Эргэлтийн
 Эргэлтийн бус хөрөнгө гэж 2 хуваана.

34. Бизнесийн хэвийн үйл ажиллагаанд 1 жилийн дотор ашиглагдаж
байгаа хөрөнгийг эргэлтийн хөрөнгөд оруулдаг.
Эргэлтийн хөрөнгөд :
Мөнгө
Богино хугацаат хөрөнгө оруулалт
Бараа материал, түүхий эд
Урьдчилан төлөгдсөн зардал.

35. Аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагаанд 1 жил ба
түүнээс дээш хугацаагаар ашилагдах үндсэн
хөрөнгө, биет бус хөрөнгө, урт хугацаат хөрөнгө
оруулалтыг эргэлтийн бус хөрөнгө гэнэ.
Эргэлтийн бус хөрөнгийг дотор нь :
-Биет хөрөнгө
-Биет бус хөрөнгө гэж 2 хуваана.

36. Биет хөрөнгө гэдэг нь бизнесийн хэвийн үйл
ажиллагаанд ашиглагдаж байгаа материаллаг шинжтэй
өмч хөрөнгийг хэлнэ.
-Биет
хөрөнгөд :Үл хөдлөх хөрөнгө / барилга
байгууламж, газар/
-Бусад хөрөнгө: /машин, тоног төхөөрөмж, багаж
хэрэгсэл, мал сүрэг, г.м зүйлүүд орно/.
Эдгээр хөрөнгүүд нь 1 жилээс дээш хугацаагаар
ашиглагдах, аж ахуйн үйл ажиллагааны хэвийн
нөхцөлд хэрэглэгддэг худалдаалах зориулалтгүй,
элэгдлийн үндсэн дээр өртөг зардал нь анхны үнээ
аажмаар шингээж байдаг биет хөрөнгүүд юм.

37. Биет бус хөрөнгө - Энэ нь манай орны хувьд
бүртгэлийн шинэ объект юм. Биет бус хөрөнгөд
бизнесийн үйл ажиллагаанд биет бус шинж
чанартай урт хугацаагаар ашиглагдах оюуны
бүтээлүүд
орно.
Үүнд:








Гудвилл
Зохиогчийн эрх
Худалдааны тэмдэг ба худалдааны нэр
Патент
Онцгой эрх ба леценз
Судалгаа хөгжлийн зардал
Комьпютерийн програмчлал хөгжүүлэх төсөл
Зохион байгуулалтын зардал зэрэг орно.

38. Өр төлбөр: Хөрөнгийн эх үүсвэр нь Өр төлбөр,
Эзний өмч хоёроос бүрдэнэ.






Өр төлбөр нь тухайн бизнесийн байгууллагын бусдын өмнө хүлээсэн
санхүүгийн хариуцлага юм.
Өр төлбөрийг үүссэн хугацаагаар нь
1. Богино хугацаат өр төлбөр
2. Урт хугацаат өр төлбөр гэж 2 хувааж үздэг.
Богино хугацаат өр төлбөр 1 жилийн дотор буюу бизнесийн үйл
ажиллагааны 1 мөчлөг ба 1 циклийн дотор төлөгдөх төлбөр юм. Богино
хугацаат өр төлбөрт дансаарх өглөг, векселийн өглөг, урьдчилж төлсөн
өглөг, татварын өглөг, бусад богино хугацаат өр төлбөр зэрэг орно.
Урт хугацаат өр төлбөр гэдэг нь нэг жилээс дээш хугацаанд төлөгдөх
өр төлбөрийг хэлнэ. Урт хугацаат өр төлбөрт урт хугацаат өглөг
/өрийн бичиг, зээллэг, барьцаат өглөг/, урт хугацаат түрээсийн өглөг,
урьдчилж төлөхөөр тооцсон орлогын татвар, бусад урт хугацаат
өглөгүүд хамаарна.

39. Эзэмшигчийн өмч: Эздийн өмч буюу эзэмшигчийн
капитал гэдэг нь аж ахуй нэгжийн дүрмэнд
тодорхойлогдсон аж ахуй нэгжийн эзэмшийгчийн
оруулсан хувь хөрөнгийн хэмжээ эх үүсвэрийг
хэлнэ.

Хөрөнгө - өр төлбөр= Эзэмшигчийн капитал.

Эзэмшигчийн капиталыг :
Эзэмшигчийн анх оруулсан хөрөнгө
Хуримтлагдсан ашиг
Бусад нөөц зэргээс бүрдэнэ.




40. Эздийн өмчийн өсөлт 2 эх үүсвэрээр өсч болно.
 Эзнээс
оруулсан хөрөнгийн хэмжээгээр
 Бизнесийн үйл ажиллагаанаас олсон ашгаар тус
тус өснө.
 Мөн
эзний өмчийн багасалт 2 шалтгаанаар
багасдаг.
 Бизнесийн байгууллагаас түүний эзэмшигчдэд
мөнгө болон бусад хөрөнгө хуваарилахад
 Бизнесийн байгууллагын үр ашиггүй ажиллагааны
улмаас алдагдалд ороход багасна.

41. 
Жишээ нь: Бат Дулмаа 2 Оч нэртэй ХХК
байгуулжээ. Энэ нь оёдлын үйлдвэрлэл
явуулдаг.. Тухайн компанийг байгуулахын
тулд Бат бэлнээр 3.0 сая төгрөг, Дулмаа 4.9
сая
төгрөгийн
тоног
төхөөрөмж
анх
гаргацгаажээ. Мөн үйлдвэрлэлээ явуулахын
тулд материал авах шаардлагатай болсон.
Иймд 4.5 сая төгрөгийн даавуу, утас, товч
зэрэг
материалыг
худалдааны
Орхон
дэлгүүрээс зээлээр худалдан авсан. Ингээд
үйлдвэрлэлээ эхэлсэн байна. Эхлэлийн
балансыг үзье.

42. 
Хөрөнгө
Мөнгө
4.5
Тоног төхөөрөмж
Эзний өмч
3.0
Материал
Өр төлбөр
4.9
Нийт
12.4
3.0
4.5
4.9
4.5
+
7.9
Балансын 2 талын мөнгөн дүн байнга = байдгийн учир нь
бизнесийн хөрөнгийг 2 талаас нь авч үздэгт оршино.
Хэрэв хөрөнгийн дүн нь өсөх юм бол өр төлбөр юмуу, эзний
өмчийн нөгөө талд байгаа аль нэг нь өсч энэ тэнцвэр
хадгалагдна.

43. Баланс болон НББ-ийн тэнцвэрт ажил
гүйлгээ нөлөөлөх нь:
Бизнесийн байгууллагад өдөр тутам гарч байдаг ажил
гүйлгээ нь баланс болон бүртгэлийн тэнцвэрт
байдалд
байнга
нөлөөлж
байдаг.
Үүнийг
жишээнүүдээр авч үзье.
Солонго ХК нь 10 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй 50000
ширхэг хувьцаа гарган нэрлэсэн үнээр нь худалдсан.
Энэ гүйлгээгээр хөрөнгө буюу хувь нийлүүлэгчдийн
хөрөнгө / эзний өмч/ өсч байна.
Хөрөнгө
=
Эзний өмч
Мөнгө 50000
Энгийн хувьцаа 50000

44. -Бэлэн мөнгөөр хөрөнгө худалдан авах:
Компани бэлэн мөнгөөр 10000 төгрөгийн
газар, 25000 төгрөгний барилга худалдан
авсан.
Энэ ажил гүйлгээ нь тус компанийн нийт хөрөнгө, өр
төлбөр, эзний өмчийг өөрчлөхгүй боловч хөрөнгийн
бүрэлдэхүүнийг өөрчлөнө. Мөнгөн хөрөнгө буурч,
газар барилга нэмэгдэнэ.
Хөрөнгө:
Эзний өмч:
Мөнгөн хөрөнгө /50000-35000/= 15000
50000
Газар
10000
Барилга
25000
ДҮН
50000
50000

45. -Зээлээр хөрөнгө худалдан авах: Хөрөнгийг
байнга бэлэн мөнгөөр авдаггүй зээлээр авч
болдог.







Тус компани 500 төгрөгийн хангамжийн материал
зээлээр авсан.
Хөрөнгө = Өр төлбөр + Эзний өмч
Мөнгө - 5000
Хангамж- 500
500
50000
Газар - 10000
Барилга- 25000
ДҮН 50500
= 500
+
50000

46. -Өрөө төлөх: Компани 500 төгрөгийн
өрөөсөө 200 төгрөгийг төлсөн.
Хөрөнгө, өр төлбөрийн хэмжээ буурна.
Хөрөнгө
= Өр төлбөр + Эзний өмч
Мөнгө 15000-200
300
50000
Хангамж 500
Газар 10000
Барилга-25000
Дүн 50300 =
300
+
50000

47. -Үйлчилгээ үзүүлсэн: Солонго ХК нь
1500 төгрөгийн үйлчилгээ үзүүлж
бэлэн мөнгө хүлээн авсан.
Мөнгө ба эзний өмч өсч байна.
Хөрөнгө
=
Өр төлбөр +
Мөнгө14800+1500=16300
Энгийн хувьцаа
Хангамж 500
Өглөг
300
Хуримтлагдсан ашиг
Газар
10000
Барилга 25000
ДҮН
52800 =
300
+
Эзний өмч
50000
1500
51500

48. -Авлага үүсэв. Тус компани 2000 төгрөгийн
үйлчилгээ үзүүлж төлбөрийг нь дараа
авахаар болсон.
Авлага ба хуримтлагдсан ашиг өсч байна.
Хөрөнгө =
Өр төлбөр
+ Эзний өмч
Мөнгө 16300
Дансны өглөг
300
Энгийн хувьцаа
50000
Авлага
2000
Хуримтлагдсан ашиг
3500
Хангамж
500
Газар
10000
Барилга 25000
ДҮН
53800
=
300
+
53500

49. -Авлага цуглуулалт: Тус компани хэд хоногийн
дараа үйлчилгээний хөлсөөс 1000 төгрөг хүлээн
авсан.
Хөрөнгө өсч авлага буурна.
Хөрөнгө
=
Өр төлбөр + Эзний өмч
Мөнгө 17300
Дансны өглөг
300
Энгийн хувьцаа
50000
Авлага 2000
Хуримтлагдсан ашиг
3500
Хангамж 500
Газар
10000
Барилга 25000
ДҮН 53800 = 300
+
53500

50. 
Эдгээр жишээнээс үзэхэд ямар ч ажил
гүйлгээ бүртгэлийн тэнцвэрт байдлыг
өөрчлөхгүй юм.

Хөрөнгө = Өр төлбөр + Эзнийн өмч

51. 1.5 Санхүүгийн тайлангууд
Санхүүгийн тайланд:
Баланс
Орлого үр дүнгий тайлан
Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан
Мөнгөн гүйлгээний тайлан зэрэг орно.

52. Орлого үр дүнгийн тайлан нь бизнесийн гол зорилго
болох цэвэр ашгийг харуулдаг.
Солонго ХХК
Орлого үр дүнгийн тайлан
2009.12.31
Орлого:
Үйлчилгээний орлого
3500
Зарлага:
Т.Т түрээслэсний зардал
1000
Цалингийн зардал
400 1400
Цэвэр ашиг
2100

53. 
Орлого нь бизнесийн нэгжид тухайн үйл
ажиллагаа эхлээс эцэс хүртэл бий болсон
өгөөж юм.
Орлого нь 3 хэсгээс бүрдэнэ.
Борлуулалтын ба үндсэн үйл ажиллагааны
орлого
Бусад үйл ажиллагааны орлого
Үйл ажиллагааны бус орлого

54. Орлого олохтой
зардал гардаг.
холбогдон
Зардлыг төрөлд 3 хуваадаг.
Борлуулалтанд шууд хамаарах зардал
Оновчтой байдлаар хуваарилах зардал
Өдөр тутам гардаг зардал

55. -Өмчийн өөрчлөлтийн тайлан
Өмчийн өөрчлөлтийн (Хуримтлагдсан ашгийн ) тайлан нь хувьцаа
эзэмшигчдийн хөрөнгийн нэг хэсэг болох хуримтлагдсан ашгийн
өөрчлөлтийг тусгасан тайлан юм.
Солонго ХХК
Хуримтлагдсан ашгийн тайлан
2009.12.31
Хуримтлагдсан ашиг (2009.01.01)
Нэмэх нь: Сарын цэвэр ашиг
Хасахнь: Ноогдол ашиг
Хуримтлагдсан ашиг
500
2100
600
2000

56. Баланс
Баланс нь аж ахуйн нэгж байгууллагын хөрөнгө, эх үүсвэрийн
хэмжээг тодорхой хугацаагаар зааглан харуулдаг санхүүгийн
тайлан юм.
Баланс
Солонго ХХК
2009.12. 31.
Хөрөнгө:
Эх үүсвэр:
МХ
15300
Өр төлбөр
300
Авлага
1000
Хангамж
500
Энгийн хувьцаа
50000
Газар
10000
Хуримтлагдсан ашиг 1500
Барилга
25000
Нийт хөрөнгө 51800
Нийт эх үүсвэр
51800

57. Балансын үндсэн 4 төрөл
байдаг.
1. Эхлэлийн баланс: Энэ нь а.а.н, байгууллага шинээр
үүсэх эсвэл зохион байгуулалт нь шинэчлэн
өөрчлөгдөх нөхцөл дахь уг а.а.нэгжийн хөрөнгө , өр
төлбөр, эздийн өмчийн хэмжээг харуулсан балансыг
хэлнэ.
2. Төгсгөлийн баланс: А.А.Н, байгууллага өөрийн
санаачлагаар үйл ажиллагаагаа зогсоох эсвэл
холбогдох дээд байгууллагаас татан буулгах үед уг
а.а.н-ийн хөрөнгө, эх үүсвэрийг харуулсан балансыг
хэлнэ.

58. 3. Хэвийн үйл ажиллагааны баланс: Бизнесийн
хэвийн үйл ажиллагааны явцад тухайн а.а.нийн санхүүгийн байдлыг хугацааны тодорхой
үеэр тасалбар болгон гаргадаг балансыг
хэлнэ.
4. Шалгах баланс: Аж ахуйн нэгж байгууллагын
ажил гүйлгээ гарсан байдлыг ерөнхий дэвтэрт
тусгагдсан бүх дансыг үлдэгдлээр гаргадаг
балансыг хэлнэ. Энэ
балансын бүртгэл
хөтлөлтийн
явцын
үнэн
зөвийг
баталгаажуулах
зориулалтаар нягтлан
бодогч ашиглана.

59. Мөнгөн гүйлгээний тайлан Энэ тайлан нь а.а.н-ийн хувьд тайлант
хугацаанд гарсан бизнесийн үндсэн үйл
ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтын үйл
ажиллагаа, санхүүгийн үйл ажиллагаа
мөнгөн орлого ба зарлагын тусгасан
тайлан юм.


60. 1.6 Мэргэжлийн ёс зүй ба НББ-ийн
мэргэжил
-Мэргэжлийн ур чадварНББ-ийн түгээмэл шинж нь мэрэгжлийн ёс зүй дадлага
туршлагадаа тулгуурлан аливаа асуудлыг
шийдвэрлэх явдал юм.
НББ-ийн талаар бакалаврын мэргэжил эзэмшсэн
мэргэжлээрээ 3-аас доошгүй жил ажилласан хүн
мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлж мэргэшсэн
нягтлан бодогч болж болно.
Мэргэшсэн нягтлан бодогч гэдэг нь физикч, өмгөөлөгч
зэрэг мэргэжлийн нэг адил улсаас зөвшөөрөл авсан
байдаг.

61. -Ёс суртахуун ба шударга ёс

Мэргэжлийн нягтлан бодогч хүнд зайлшгүй байх
үндсэн шинжийн нэг бол шударга ёс юм. Нягтлан
бодогчийн мэргэжлийн ёс суртахууны бүх хуульд
байдаг 1 үндсэн заалт бол нягтлан бодогч нь НББийн
мэдээллийг
хэзээ
ч
санаатайгаар
будилаантуулахгүй байх явдал юм.
Үнэнч шударга ажиллах гэдэг ёс суртахууны үндсэн
үзэл баримтлал нь мэргэжлийн нягтлан бодогчийн
нэг адил удирлагад хамаарах нь
ойлгомтой.
Мэргэжлийн нягтлан бодогчдийн институтаас ур
чадварыг шалган авахдаа тэдний хувийн намтрыг
нарийн судалдаг ба ёс суртахууны мэдлэгийг ч
тестээр шалгадаг.

62. Ашиглах материал:


















Номын нэр: Дунд шатны НББүртгэл
Зохиогч: Donald E. Kieso
Хэвлэгдсэн он: 2000 он, Долоодохь хэвлэл
Номын нэр: Санхүүгийн бүртгэл
Зохиогч: Д.Жавзмаа, Саранчимэг
Хэвлэгдсэн он: 2000 он
Номын нэр: Нягтлан бодох бүртгэлийн үндэс
Зохиогч: МУИС-ын багш нарын баг
Хэвлэгдсэн он: 2009 он
Номын нэр: Санхүүгийн дунд шатны бүртгэл 1-р дэвтэр
Зохиогч: МУИС-ын багш нарын баг
Хэвлэгдсэн он: 2009 он
Номын нэр:“Санхүүгийн бүртгэл”
Зохиогч: Орчуулгын ном-Р. Мейгс, В.Мейгс
Хэвлэгдсэн он: 1996 он
Номын нэр: “Нягтлан бодох бүртгэл”
Зохиогч: Н.Агваан
Хэвлэгдсэн он: 2004 он