Przewodnik po obiekcie przygotowanyw ramach XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2010).

1. zobacz z bliska
www.dnidziedzictwa.pl
Kanafaska i kartonka
– jak to się nosi
Zabudowa wsi Nowa Biała wraz
z rezerwatem Przełom Białki
XII MałopolskIe
DnI DzIeDzIctwa
kultuRowego
realizator:

2. Nowa Biała
Nowa Biała to jedyna wieś spiska położona na
zachodnim brzegu rzeki Białki. Miejscowość
powstała prawdopodobnie w XIV w., w wyniku
akcji kolonizacyjnej węgierskiego rodu Berze-
wiczych, władającego wówczas tymi ziemiami.
Wieś należała do klucza niedzickiego, którego
właścicielami po Berzewiczych byli krótko
Zapolyowie oraz Łascy, a później Horwathowie
i w XIX w. Salamonowie.
Tutejsza parafia powstała zapewne pod koniec
XV w. Obecny murowany, późnobarokowy
kościół noszący wezwanie św. Katarzyny Alek-
sandryjskiej konsekrowano w 1748 r. W 1699 r.
Nowa Biała dostała od cesarza Leopolda I ze-
zwolenie na trzy jarmarki rocznie, co stawiało
ją na równi z miastami.
W Nowej Białej zachował się do dziś oryginal-
ny układ zabudowy. Założenie przestrzenne
wsi, ulicowo-placowe, tworzą dwie równoległe
ulice przebiegające wzdłuż osi wschód – za-
chód. Rozdziela je szeroki pas ziemi nazywany
blychami, rozciągający się prawie na całą
długość wsi. Środkiem tego pasa płynie potok
łączący się z Białką.
Zabudowa wsi jest zwarta i zgrupowana
wzdłuż wspomnianych dwóch długich ulic.
Prostopadle do nich ułożone są wąskie, wydłu-
żone działki. Mieszczące się na nich zagrody
składają się z murowanego domu mieszkalne-
go, budynków inwentarskich oraz drewnianej
stodoły. Na tyłach zabudowy działek biegnie
ulica nazywana „poza stodołami”, służąca do
celów gospodarskich. Dom mieszkalny jest
ustawiony kalenicowo, czyli dłuższym bokiem
do drogi, a w jego bocznej lub środkowej części
znajduje się szeroki wjazd na podwórko. Od
ulicy dom poprzedza mały ogródek. Na końcu
podwórka są usytuowane obora, stajnia i szopa
na siano, z przejazdem na dalszą część działki.
Podwórko bywa czasem zabudowane z jednej
strony pomieszczeniami gospodarskimi lub
składowymi. Za oborą rozciąga się plac lub
ogród, na końcu którego, w odległości około
60-100 m, stoi stodoła przeznaczona na skła-
dowanie słomy, z przejazdem na ulicę „poza
stodołami”, biegnącą wzdłuż całej zabudowy
wsi.
ogRóDek
DRoga
zagRoDa
nowa
Izba
Izba
(kuchnIa)
kuMoRa
oboRa
gnoj
stajnIa
bojseckosIyń

3. Mapa wsi Nowa Biała
W centrum miejscowości znajduje się kościół,
obok którego przebiega ulica prostopadła do
dwóch wspomnianych. Jest to dawny szlak
handlowy wiodący z Nowego Targu na Spisz.
Niedaleko wsi rozciąga się rezerwat Przełom
Białki, obejmujący miejsce zmiany koryta
Białki, czyli przełom rzeki. Znajduje się on
pomiędzy dwiema skałami: Kramnicą (688 m
n.p.m.) na prawym i Obłazową (670 m n.p.m.)
na lewym brzegu rzeki. Skały te były niegdyś
jednym masywem, lecz rozdzieliła je Białka,
tworząc przełom o szerokości ok. 100 m. Miej-
sce to, wraz z otaczającym je terenem o po-
wierzchni ok. 8,5 ha jest rezerwatem przyrody,
utworzonym w 1959 r. Występują tutaj rośliny
charakterystyczne dla przyrody tatrzańskiej,
przeniesione z nurtem rzeki. Także pokrywają-
ce dno Białki jasne otoczaki nanoszone są
z Tatr. Być może to od ich barwy wywodzi się
nazwa rzeki.
DRoga„pozastoDołaMI”
MIeDzuch
Rezacka
stoDoła
stoDoła
bojsko
w odległości ok 80 m

4. Strój spiski
Ludowy strój spiski nie był jednolity. Mieszka-
niec Jurgowa nosił się inaczej niż trybszanin
czy mieszkaniec Kacwina. We wsiach spiskich
sąsiadujących z Podhalem (Jurgów, Czarna
Góra, Rzepińska) spotykamy jurgowską odmia-
nę stroju spiskiego. Na pozostałych obszarach
polskiego Spisza wyróżniamy jeszcze dwie
inne: trybską i kacwińską.
Męski strój spiski. Charakterystycznym
elementem ubioru męskiego była zielona
kamizelka zwana lejbikiem (lajbikiem) – nie
występował on w odmianie jurgowskiej.
Z tyłu lejbik (lajbik) był haftowany, z przodu
zaopatrzony w liczne gombosy, czyli guziki.
Na jednym lejbiku (lajbiku) mogło występować
nawet do siedemdziesięciu gombosów. Na strój
Spiszaka składały się białe sukienne spodnie,
z charakterystycznymi ozdobami pochodzenia
węgierskiego – borytasami. Spiszak na nogi
zakładał kierpce. W XIX w. zaczęto nosić wy-
sokie skórzane, czarne buty, przypominające
węgierskie buty wojskowe. Całości dopełniały
koszula, sukmana, a zimą kożuch. Bardzo cha-
rakterystyczną i oryginalną częścią męskiego
stroju był kapelusz filcowy, tzw. węgierski,
o wywiniętym rondzie.
Kobiecy strój spiski. Na ubiór kobiety składa-
ły się jasna koszula, długa szeroka spódnica,
zwana fartuchem, kanafaską (kanafoską)
lub kartonką. Do tego zakładano gorset albo
kabotek oraz zapaskę. Na ramiona zarzuca-
no rańtuch, czyli obrus lub wełnianą chustę
zwaną odziewaczką (odziewacką). Na stopy
zakładano kierpce. W późniejszym czasie
kobiety, podobnie jak mężczyźni, zaczęły nosić
wysokie skórzane, czarne buty. Były one tak
drogie, że kupowano je raz na całe życie. Zimą
kobiety ubierały długie kożuchy.
zobacz z bliska
Gorset z Nowej Białej
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. Górale 2 555]
Kanafaska (kanafoska) z Dursztyna
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. 37814/MEK]
Koszula kobieca z Nowej Białej
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. 3119/MEK]
Spodnie z borytasami z Kacwina
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. 10094/MEK]

5. Strój jako wyznacz-
nik odrębności
regionu
Na tożsamość regionu składają się język, strój
i obyczaj. Ludowy strój spiski jest zupełnie
inny niż podhalański, mimo że w obu można
dostrzec świadectwa wpływów wołoskich. Ze
względu na swoje położenie Spisz podlegał
innym oddziaływaniom niż sąsiednie Podhale.
Strój górala podhalańskiego, zwłaszcza
w późniejszym okresie, przejmował elementy
stroju krakowskiego, a nawet mieszczańskie-
go. Jednocześnie Podhale było izolowane od
wpływów z południa. Natomiast strój spiski
ukształtował się w dużej mierze właśnie pod
wpływem kultur, które oddziaływały na ten
teren z południa: węgierskiej – a za pośrednic-
twem prowadzonej przez Węgrów kolonizacji
saskiej – także niemieckiej.
Dziś trudno ustalić, jak wyglądał strój ludności
spiskiej w XVII i XVIII w. ze względu na brak
danych źródłowych. Pierwsze materiały na
ten temat zebrano dopiero w drugiej połowie
XIX w.
Wpływy niemieckie
i węgierskie w na-
zewnictwie
Wpływy niemieckie są obecne głównie
w nazewnictwie artykułów handlowych
i produktów przemysłowych Z języka niemiec-
kiego pochodzi np. wyraz „sztofka”, oznacza-
jący spódnicę wykonaną z cienkiej wełnianej
tkaniny.
Z języka węgierskiego pochodzą nazwy niektó-
rych ozdób, np. gombosy, borytasy.
Kapelusz
Męski filcowy kapelusz o wywiniętym do góry
rondzie jest przykładem wpływów słowackich
na ubiór spiski. Kapelusze takie kupowano
w miastach spiskich, m.in. Starej Spiskiej Wsi
oraz w Starej Lubowli. Stąd wzięła się nazwa
kapeluszy, które określano „luboweńskimi”,
a noszono jeszcze na początku stulecia w Ka-
cwinie, Niedzicy i niektórych wsiach położo-
nych na południe od Dunajca, np. Sromowcach
Wyżnych i Niżnych. Zwyczaj ten zaniknął po
wprowadzeniu granicy w 1920 r. ze względu na
utrudniony dostęp do miast spiskich na Słowa-
cji. Wywinięte krezy kapelusza tworzyły tak
obszerne zagłębienia, że „można w nich było
1 kg słoniny ukryć”.
We wsiach sąsiadujących z Podhalem noszono
natomiast kapelusze przypominające podha-
lańskie.
Borytasy
W połowie XIX w. zdobienie męskich spodni
ograniczało się do obszywania sznurkami gra-
natowo-czerwonymi „przyporów” i szwów.
W późniejszym czasie sznurki układano w ko-
liste pętle, które zwano borytasami. Były to pę-
tlowe parzenice, które zabezpieczały rozcięcia
na końcach nogawek spodni przed rozpruciem.
Wzorowane były na aplikacjach mundurów
węgierskiego wojska. Nic dziwnego, bywało, że
Spiszacy służyli w węgierskiej piechocie.
Buty z cholewami
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. 61415 1-2/MEK]
Kapelusz sukienny
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. 15 721/MEK]

6. Czarne buty z cholewami
Początkowo na Spiszu noszono wykonane
domowym sposobem ze skóry bydlęcej kierpce.
Czarne buty z cholewami zamawiano przed
I wojną światową w Starej Spiskiej Wsi, póź-
niej wytwarzał je Michał Rusnak z Łapsz Wy-
żnych. Męskie buty przypominały krojem woj-
skowe buty węgierskie. Usztywniona cholewa
miała z tyłu szew. W zgięciu buty były miękkie
i układały się w fałdy. Z przodu cholewa była
nieco podwyższona w stosunku do tyłu oraz
wycięta w dwa zęby. Brzeg buta wykańczała
plecionka ze skóry oraz „różyczka”. Z tyłu na
pięcie wbity był mosiężny ćwieczek. Podkówki
przybite do obcasów także były mosiężne – bo
tak było elegancko. Buty noszono w ten sposób,
że usztywnioną część cholewy zsuwano na
niższą – miękką.
Anna Łukasz, l. 84, mieszkanka
Krempach, w kożuchu sprzed I wojny
światowej
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. L 46056; fot. J. Świderski, 1968]
Krempaszanie na Spiszu
[Muzeum Etnograficzne w Krakowie,
nr inw. III 9351; fot. aut. nieznany,
lata 30. XX w.]
nowa biała [fot. I. stanisławski]

7. Strój spiski dziś
Na przestrzeni wieków ludowy strój spiski
zmieniał się, podlegając różnym wpływom.
Z czasem ręcznie tkane i farbowane ubrania
bądź stroje sprowadzane z obecnej Słowacji
zostały zastąpione przez fabrycznie produko-
wane części garderoby. Mieszkańcy spiskich
wsi coraz częściej rezygnowali z tradycyjnych
ubrań. Zakładano je jedynie na niedzielę, do
kościoła, a i to coraz rzadziej. Obecnie obser-
wuje się nawrót do tradycji, głównie za sprawą
licznie działających na Spiszu zespołów ludo-
wych, w tym dziecięcych i młodzieżowych.
Paradę spiskich strojów i obrzędów można
obserwować podczas organizowanych cyklicz-
nie imprez, m.in. Fasiangów, czyli spiskich
Ostatków, które odbywają się w Krempachach,
lub też Spiskich Zwyków organizowanych
w Niedzicy.
Spódnice
Kobiety spiskie nosiły długie szerokie spódni-
ce. W rejonie trybskim i kacwińskim zwano je
kanafaskami (kanafoskami). Jednak spódnice
jurgowianek wyglądały zupełnie inaczej niż na
przykład kacwinianek.
W Kacwinie, Niedzicy i innych sąsiednich
miejscowościach zaczęto nosić na początku
XX w. spódnice jednobarwne, szyte z cienkiej
wełny, tzw. sztofki (śtofki), oraz różnego
rodzaju spódnice kretonowe, tzw. kartonki.
Odświętnym typem spódnicy był „kitel grado-
wy” (od niemieckiego der Kittel – fartuch), czyli
adamaszkowa biała spódnica.
Z kolei w odmianie jurgowskiej występowały
spódnice z jangliji – czerwonego szlachetnego
sukna, obszywane złotym galonem. Tego typu
spódnice nie były spotykane w innych regio-
nach Spisza.
Pod spódnicę wierzchnią wkładano zwykle aż
trzy warstwy spodnich spódnic, zwanych
w okolicach Jurgowa również fartuchem,
a w Sromowcach bandlackami (byndlackami).
W latach międzywojennych kobiety na Spiszu,
zwłaszcza w miejscowościach graniczących
z Podhalem, zakładały czasem kwieciste spód-
nice z materiału zwanego tybetem, przypomi-
nające spódnice góralek podhalańskich.
Strój drużbów z Jurgowa, J. Karolak
[il. za: atlas polskich strojów ludowych, cz. V: Małopolska,
z. 15: E. Starek, strój spiski, Poznań 1954, tabl. I]

8. Bibliografia:
J. Grochowski, W Nowej białej na spiszu, Kraków
2007.
studium rewaloryzacyjno-rozwojowe wsi Nowa biała,
oprac. T. Rutkowski, E. Arvay-Podhalańska,
B. Podhalański, Kraków 1980, Archiwum
MWKZ.
atlas polskich strojów ludowych, cz. V: Małopolska,
z. 15: E. Starek, strój spiski, Poznań 1954.
T. M. Trajdos, szkice z dziejów Zamagórza, Kraków
1991.
Wykorzystano materiały z państwowego
zasobu geodezyjnego i kartograficznego na
podstawie Zezwolenia Marszałka Wojewódz-
twa Małopolskiego nr 10/2010.
STOPKAteksty: Barbara Sanocka,
Agnieszka Szymaszek
opieka merytoryczna:
Elżbieta Pobiegły (MEK)
fotografie: archiwum MIK
koncepcja graficzna projektu MDDK:
Marcin Klag
opracowanie graficzne:
Agnieszka Buława-Orłowska
na okładce: motyw zdobniczy ze stroju
spiskiego [fot. z arch. MIK]
© by MIK, Kraków 2010
www.mik.krakow.pl
Obiekt objęty programem XII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, cyklicznego wydarzenia
Województwa Małopolskiego, realizowanego przez Małopolski Instytut Kultury.
Rób zdjęcia zabytkom! Zachęcamy do fotografowania Małopolskich Dni Dziedzictwa
Kulturowego. Najciekawsze zdjęcia opublikujemy na www.dnidziedzictwa.pl.
Więcej informacji w zakładce fotorelacje.
inicjator: wsparcie finansowe:
patroni medialni:
realizator:
partnerzy:
Urząd Gminy
Nowy Targ
Gminny Ośrodek
Kultury w Łopusznej
Gminna Biblioteka
Publiczna w Łopusznej
Studenckie Koło
Przewodników
Górskich
Uniwersytet
Pedagogiczny
w Krakowie
Elżbieta Grochowska
instytucja kultury
Województwa
Małopolskiego