ZAMEK W ZATORZE: "Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze" (wystawa)

ZAMEK W ZATORZE: "Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze" (wystawa)
Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze Wystawa powstała w ramach XVIII Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego Wszystko płynie Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy: Paulina Kasprzycka i Izabella Mier-Jędrzejowicz Opracowanie graficzne: Marcin Hernas Korekta: Marcin Hernas i Agnieszka Szewczyk dnidziedzictwa.pl Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarze: Zamek w Zatorze. Za: Album widoków historycznych Polski. Seria 6, Napoleon Orda, Warszawa 1880. BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA
Zator swą nazwę zawdzięcza położeniu w miejscu, gdzie spokojny bieg rzeki Skawy został zatamowany przez wzniesienie tworzące naturalny zator. Ziemia zatorska, jak podają źródła, swą historią sięgająca XIII wieku, początkowo wchodziła w skład Księstwa Oświęcimskiego. Po jego podziale w 1445 roku stała się odrębnym Księstwem Zatorskim, ze stolicą w Zatorze, a w drugiej połowie XVI wieku dołączyła do tworzącej się wówczas Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Śladem bogatej historii Zatora jest zamek, który w przeszłości stanowił administracyjno‑polityczne centrum Księstwa Zatorskiego. Zbudowany dla pierwszego księcia zatorskiego Wacława, na przestrzeni wieków zmieniał swój wygląd i funkcje. Mapa Księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego z 1659, Amsterdam. POLONA, domena publiczna
Zamek w Zatorze przed przebudową. Za: Juljana Ursyna Niemcewicza podróże historyczne po ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku, Petersburg 1859. POLONA, domena publiczna Jak podają źródła, budowla wzniesiona w XV wieku jako siedziba Wacława I została zbudowana z cegły i liczyła dwa piętra. Na pierwszym piętrze znajdowały się cztery duże i trzy małe komnaty oraz kilka dodatkowych po bokach zamku. Drugie piętro mieściło wielką komnatę reprezentacyjną i cztery mniejsze pomieszczenia. Parter przeznaczony był na pomieszczenia gospodarcze, w tym kuchnie. W drugiej połowie XVI wieku Zator, będący częścią królewszczyzny, był jednym ze starostw niegrodowych województwa krakowskiego. Zamek stał się siedzibą starosty niegrodowego i miejscem, gdzie odbywały się sądy ziemskie i sejmiki powiatowe. Istotny wpływ na wzrost pozycji Zatora miało uzyskanie od 1569 roku prawa magdeburskiego, co wpłynęło korzystnie na poziom życia jego mieszkańców. Rozwój miasta został zahamowany przez potop szwedzki. Zamek, przebudowany nieco wcześniej w stylu renesansowym, podupadł. Stan ten utrzymywał się aż do połowy XVIII wieku. Jego nowy właściciel – starosta Piotr Fryderyk Dunin – przyspieszył prace remontowe. Wówczas też dobudowano trzecie piętro. Wraz z pierwszym rozbiorem Polski w 1772 roku zatorski zamek utracił swą funkcję administracyjno‑polityczną, stając się odtąd rezydencją kolejnych możnych rodzin, między innymi Poniatowskich, Tyszkiewiczów i Potockich.
Anna z Tyszkiewiczów Potocka‑Wąsowiczowa, litografia Floriana Lipińskiego według rysunku Johanna Nepomuka Endera, 1836. POLONA, Domena publiczna Aleksander Potocki – pierwszy mąż Anny z Tyszkiewiczów Potockiej‑ -Wąsowiczowej według rysunku Kurowskiego, ok. 1835. MUZEUM PAŁACU KRÓLA JANA III W WILANOWIE Syn Anny i Aleksandra – Maurycy Potocki, 1861. POLONA, Domena publiczna Obecny wygląd zamku zawdzięczamy Annie z Tyszkiewiczów Potockiej‑Wąsowiczowej (1779–1867). Zamożna i inteligentna Anetka – jak zdrabniano jej imię – w 1805 roku poślubiła Aleksandra Potockiego, syna hrabiego Stanisława Kostki Potockiego. Małżeństwo nie było jednak zbyt udane i zakończyło się rozwodem. Zatorski majątek Anna odziedziczyła po swej matce Konstancji Poniatowskiej – bratanicy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zainspirowana działalnością Izabeli Czartoryskiej w Puławach zapragnęła zrealizować tu ideę rezydencji‑muzeum. Po rozwodzie Anna wraz z synem Maurycym zamieszkała w zatorskim zamku i przystąpiła do jego przebudowy. Wkrótce powtórnie wyszła za mąż, tym razem za pułkownika Stanisława Dunin- ‑Wąsowicza – adiutanta Napoleona I. W 1851 roku Wąsowiczowie wyjechali do Paryża, gdzie Anna spędziła ostanie lata swego życia. Rok po śmierci jej zwłoki sprowadzono do Zatora. Anna wraz z drugim mężem i synem Maurycym pochowana jest w krypcie kościoła św. św. Wojciecha i Jerzego w Zatorze.
Projekt bramy i ceglanego muru w stylu neogotyckim autorstwa Anny z Tyszkiewiczów Potockiej ‑Wąsowiczowej, 1821. POLONA, Domena publiczna Krystyna z Tyszkiewiczów Potocka z synem Adamem. Zbiory Fundacji Zamek w ZatorzeRzut elewacji frontowej zamku w Zatorze. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Włoski architekt Franciszek Maria Lanci (1799–1875) przebudował zatorski zamek, zamieniając go w neogotycką rezydencję. Wnętrza nowego domu Anna wypełniła kolekcją dzieł sztuki i pamiątek narodowych, które dodały splendoru zatorskim włościom. Zatorski majątek należał do potomków Anny do momentu sprzedaży w 1909 roku przez wdowę po Auguście Adamie Potockim – synu Maurycego. Za czasów Augusta Potockiego, który często przebywał w Jabłonnej, zatorskie założenie podupadło. Nową właścicielką zatorskiego majątku została Krystyna z Tyszkiewiczów Potocka. Anna z Tyszkiewiczów Potocka ‑Wąsowiczowa od najwcześniejszych lat przejawiała talent plastyczny. Pobierała lekcje rysunku u francuskiego malarza Ignace’a Louisa Duviviera i u Zygmunta Vogla. Interesowała się przede wszystkim architekturą ogrodową, czemu wyraz dała w projektowaniu i urządzeniu ogrodów między innymi w Natolinie, Mokotowie i Zatorze. Tak o zatorskim założeniu ogrodowym pisano w 1852 roku w krakowskim „Czasie”: „Najwspanialszym ze wszystkiego jest taras; wyłożony kamiennymi płyty, otoczony balustradą kamienną, na której stoją ogromne wazony, posągi marmurowe, a drzewa pomarańczowe, liść winny i wijąca się po ścianach i kolumnach aristolochia przypominają tarasy owych południowych willi z niemniej wspaniałym krajobrazem, jaki się i tu odsłania. Z tej bowiem strony, gdzie taras, góra zamkowa nagło urywa się – i widzisz na wiele sążni pod sobą rozciągający się ogród, z zielonymi trawnikami, bukietami drzew, a dalej szerokie wody wezbranej Skawy, która niedaleko z matką rzek – Wisłą się łączy”. Fragment mapy katastralnej Zatora w drugiej połowie XIX wieku. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze
Wnętrza zatorskiego zamku w okresie I wojny światowej, 1916. Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie
Maria Potocka z synem Andrzejem i córką Marią Teresą w Zatorze, ok. 1925. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Zamek od strony ogrodu, 1930. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Wnętrze kotłowni, 1901. fot. N. Krieger. Z archiwum MHK Adam Potocki za kierownicą samochodu Austro- -Daimler podczas międzynarodowego rajdu Automobilklubu Polski na pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 1929. zbiory narodowego archiwum cyfrowego W dwudziestoleciu międzywojennym właścicielem zatorskiego majątku był Adam Potocki (1896–1966) – syn Krystyny i Andrzeja Potockich. Rodzina Adama – żona Maria z Dembińskich oraz dwójka dzieci Andrzej i Maria Teresa – zamieszkali na zamku. Potoccy przystąpili do remontu swego nowego domu, modernizacji zatorskiego gospodarstwa i pracy społecznej na rzecz mieszkańców Zatora. W zamku toczyło się wówczas bujne życie towarzyskie – organizowano bale, polowania, a nawet rajdy samochodowe. Wybuch II wojny światowej diametralnie zmienił sytuację rodziny Potockich. Adam – oficer wojny polsko-bolszewickiej – we wrześniu 1939 roku stawił się do służby wojskowej. Został odesłany do rezerwy. Rodzina zabezpieczyła najcenniejsze dzieła sztuki, oddając je w depozyt. Po klęsce kampanii wrześniowej Adam i Maria wraz z córką wyjechali do Francji, Maria Potocka i Jadwiga Dembińska zlewają nalewki na tarasie zamku w Zatorze, 1929. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze gdzie Maria przez cały okres wojny prowadziła pensjonat dla samotnych matek z dziećmi. Jej córka Maria Teresa skończyła studia pielęgniarskie i opiekowała się chorymi w szpitalach wojskowych. Adam trafił do niemieckiego obozu jenieckiego, w którym przebywał do końca wojny. Po II wojnie światowej perspektywa powrotu rodziny Potockich do kraju oddaliła się. Nowe władze ludowe zakazały im przebywania w promieniu 50 kilometrów od ich przedwojennego majątku. Adam i Maria wraz z Marią Teresą przenieśli się do Anglii. Andrzej Potocki mieszkał nadal w Polsce, głównie w Krakowie. Podczas okupacji niemieckiej w zatorskim zamku urządzono punkt przesiedleńczy dla Niemców. Tuż po zakończeniu wojny zamek został okradziony – wyniesiono wyposażenie należące do Potockich oraz przedmioty pozostawione przez wojska niemieckie.
Kąpiel w Skawie, 1933. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Pamiątkowe zdjęcie z kursu kroju i szycia w Zatorze. Maria Potocka w środkowym rzędzie obok ks. dziekana Walkosza, 1935. Zbiory rodziny Czuba Na nartach w kuligu po zamarzniętym stawie w okolicy Zatora – Maria Potocka i jej dzieci Andrzej i Maria Teresa, 1931. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze
Odłów ryb w gospodarstwie rybnym hrabiego Potockiego w Zatorze. zbiory narodowego archiwum cyfrowego Odłów ryb w jednym z zatorskich stawów, 1929. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Początki rybactwa na ziemiach polskich sięgają zamierzchłych czasów. Pierwsze stawy rybne, czyli rybniki powstawały głównie w dorzeczach górnej Wisły, Soły i Skawy. W jakich okolicznościach i za czyją przyczyną udomowiony karp zagościł w Polsce – trudno jednoznacznie stwierdzić. Najbliższa prawdzie wydaje się jednak hipoteza pośrednictwa zakonników – jako pierwsi chowem ryb zajmowali się bowiem cystersi sprowadzeni do Polski w połowie XII wieku. Zalążki rybactwa na terenie ziemi zatorskiej datuje się już na XIV wiek. Od tego momentu jak grzyby po deszczu wyrastały kolejne stawy. Odławiane z nich ryby – szczupaki, sumy, sandacze i karpie – trafiały między innymi na dwór królewski, a gospodarka rybna stanowiła ważne źródło dochodów miasta. Na przestrzeni kolejnych stuleci gospodarkę rybną kształtowały głównie procesy historyczne oraz kolejni właściciele i zarządcy zatorskich stawów. W latach siedemdziesiątych XIX wieku gospodarstwo w Spytkowicach w dzierżawę wziął M. Naimski. Przeprowadzono wówczas rozbudowę całego kompleksu stawów i magazynów rybnych. Do działań modernizacyjnych powrócono po I wojnie światowej. Rodzina Potockich inwestowała w zatorskie stawy i dbała o rozwój rybackiej gospodarki. Pojawiły się nowe innowacyjne pomysły, między innymi sztuczne łowiska, transport ziemi kolejką polową i szuflą amerykańską, koszenie roślinności na stawach kosą Resinga. Zatorski majątek, którego administratorem był w owym czasie inż. Załuski, stał się największym producentem ryb w Małopolsce.
Po II wojnie światowej zatorski majątek (włącznie z zamkiem) został uwłaszczony. Władze ludowe szukały pomysłu na jego nowe zagospodarowanie. W kwietniu 1946 roku Majątek Państwowy Zator został przejęty przez Uniwersytet Jagielloński. W roku 1950 nowym gospodarzem został Instytut Zootechniki PAN w Krakowie. Zabytkowe wnętrza mieściły zbożowe magazyny, izbę porodową, mieszkania, biura i laboratoria instytutu… Wszystko to wpłynęło na znaczne pogorszenie stanu obiektu. W latach sześćdziesiątych XX wieku Zbigniew Rychlicki – ówczes ny dyrektor Instytutu Rybackiego, należącego do Instytutu Zoo techniki PAN – przeprowadził gruntowny remont zamku. Pracami konserwatorskimi kierował prof. Józef Dudkiewicz z krakowskiej ASP. Wnętrza zamku dostosowano do potrzeb laboratoriów i pracowni naukowych, w których doskonalono linię karpia zatorskiego. Lata osiemdziesiąte przyniosły kolejną zmianę – nowym zarządcą zamku został Rybacki Zakład Doświadczalny IRŚ w Olsztynie. W zamku nadal funkcjonowały laboratoria, a także biura i archiwum RZD. W 2015 roku zamek powrócił do spadkobierców rodziny Adama Potockiego, którzy zamierzają tchnąć w niego nowe życie… By ponownie służył mieszkańcom ziemi zatorskiej. Biblioteka Instytutu Zootechniki PAN w tzw. sali paprociowej na zamku w Zatorze, lata siedemdziesiąte XX wieku. Za: K. Stępińska, Pałace i zamki w Polsce. Dawniej i dziś. Warszawa 1977 Zamek w okresie powojennym – przed remontem. Zbiory Fundacji Zamek w Zatorze Podczas wyprowadzki Rybackiego Zakładu Doświadczalnego w 2005 roku. Zbiory Fundacji Zamek w zatorze

Check these out next

ZAMEK W ZATORZE: "Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze" (wystawa)

Recommended

More Related Content

Slideshows for you(20)

Similar to ZAMEK W ZATORZE: "Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze" (wystawa)(20)

More from Małopolski Instytut Kultury(20)

Recently uploaded(20)

ZAMEK W ZATORZE: "Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze" (wystawa)