1. Лекц 3.
Хэл шинжлэлийн судлагдахуун,
түүний зорилго, тогтолцоо, салбар,
бусад шинжлэх ухаантай холбогдох
нь, хавсарга хэл шинжлэл, түүний
олон талт шинж
1

2. Хэлшинжлэл ба түүний судлахууны
ОҮ чиг хандлага
Хэлшинжлэл - Lingua- хэл
Бүтэц, үүрэг, түүхэн хөгжил, нийгмийн мөн чанар
тэмдгийн онцгой тогтолцоо. Хүний хэл, хүний сэтгэхүй
хамаарахгүй үүсэж бий болсон олон дэг, олон талт байдал
аль нэг илрэх хэлбэрээр олон талаас нь нарийвчлан судлах
боломжтой.
1. Судалгааны хэрэглэгдэхүүнээр
2. Нэг нэгж
3. Судлах байдлаараа
4. Зорилгоороо дотоод бүтэц харилцааны хавсарга
хэлшинжлэл
5. Аргаараа харьцуулсан зэрэгцүүлсэн тархалтын судалгаа
2

3. Хэлшинжлэлийн судалгааны зорилго
Дотоод
• Гадаад
Дотоод хэлшинжлэл нь:
А. Тодорхой нэг хэлтэй холбож
Б. “Хэл ер нь” гэх ойлголттой
Бүтэц онолын аль нэг хэлний тодорхой үзэгдэлд
тулгуурласан онолын тайлбарт анхаарлаа хандуулдаг.
Тодорхойлох хэлшинжлэлийн гаргасан дүгнэлт хэлний онолыг
баяжуулж, хөгжүүлж онолын хэлшинжлэл тодорхойлох
хэлшинжлэлд тулгуурлан хөгжинө. Дараа нь тодорхойлох
хэлшилжлэл энэхүү шинэчлэгдсэн онолын хүрээнд , түүний
дагуу судалгаа хийнэ. Ном зохиолд тулгуурласнаар судалгаа
хуучинсаг, онолын дэвшил хөгжлөөс хоцорсон байдалд хүрч
болох юм.
•
3

4. Хэлний тогтолцоо
19-р зууны эхэн үеийг хүртэл гүн ухаан, нийгмийн
шинжлэх ухааны хүрээнд хавсарга хэл тогтолцоо
болох тухай санааг В. фон Хумбольдт дэьшүүлжээ.
Тогтолцооны тогтолцоо авиазүй, бүтээвэрзүй, үгийн
сан, өгүүлбэрзүй гэсэн тус бүр өөрийн нэгжтэй
хэлний түвшингүүд болно.
4

5. Хэлний тогтолцооны түвшний
загвар
Авиа, авиалбарын, авиазүй, бүтээвэрзүй нэрлэх
үүрэг үгийн сан дамжуулах өгүүлбэрзүй. Бүтээвэр нь
үгийн сангийн түвшний нэгж болох үг бүтээх үйл
явцад хэлбэр талаас хандаж утга талаас нийлээд нэгэн
утга юм.
Утгазүйн судлахуун нь хэлний нэгжүүдийн
тодоод агуулга тал буюу утга нь хэлний бараг бүх
түвшинд хамаатай. Утга тээгч хамгийн бага нэгж нь
бүтээвэр.
5

6. Тогтолцооны тухай “орны”
Үйл ажиллагааны тодорхой салбарт хамаарах утга
тээгч нэгжүүд харьцангуй бие даасан бага,
хязгаарлагдмал тогтолцоо үүсгэснийг орон гэнэ. Төвд
цөм байх захын нэгжүүд хажуугийн хөрш зэргэлдээ
орнудын цөмөөс алслах тутам эдгээр нэгж өөр
хоорондоо хэлний тогтолцооны төрөл бүрийн
харьцаанд орно. (“Гэр” утгын орны судалгааны нэгж
болгон судлаач 860 нэгж бүртгэсэн байна).
Амьдралд эзлэх байр суурь, аж ахуйн ач
холбогдол, үүрэг, ард түмний танихуйн үйл явц,
сэтгэлгээ утгын орныг хүний тархины эд эстэй
харьцуулан төсөөлж өөр түвшний нэгжүүд байдаг.
6

7. Тезурус хандлага
Үгийн санг тогтолцоо болгохын тулд эрдэнэсийн
сан мэдлэг, үнэт зүйлийн сан гэж ойлгож болно.
Утгын толь таньж мэдсэний үр дүнд мэдлэг үгэнд
бэхлэгдэж үндсэн үүрэг нь ялгаж тэмдэглэх явдал юм.
Ертөнцөөс эмх цэгц олж хардаг журамлагдаж
цэцэглэгдсэн тогтолцоонд байраа эзэлдэг.
Үг бол юмны тэмдэг үгийн сан ч хүний тархинд
журамлагдаж оршдог гэсэн холбоо харьцаагаар нь
ангилах нь утгын бүх зүйлийн нэрийг бүртгэж толь
бичигт утгын орноор журамлан тайлбарласан хэрэг
юм. Утгын орон энд толь бичгийн хэлбэрт оржээ гэж
хэл нэг том тогтолцоо хэмээн ойлгогдох болно.
7

8. Нөхцөл байдалд дасан зохицож
өөрчлөгдөх тогтолцоо
Оршин буй бодит нөхцөл байдлаас шалтгаалан
тогтолцоо өөрийн шинжийг өөрчилдөг тухай
хэлшинжлэлд бас шинэ тутам зүйл өргөн тархсан
ойлголт биш юм. Хэрэглээзүй танихуйн үйлийн
хэлийг хэрэглэгч хүний хүсэл зориг, болон
харилцагчдаа хандаж буй байдал, үнэлэмж, сэтгэл
санааны байдал, хувийн туршлага аль нэг
хувилбараар хэрэглэгдэж байна.
Хэрэглээ бүр нэг орчин бий болгоно нэг нэгжийг
янз бүрийн нөхцөл байдалд өөр өөр хувилбараар
хэрэглэх бөгөөд хамт олны гишүүн бүр мөн л янз
бүрийн хувилбараар хэрэглэнэ. Бид хэмээн ярих
хүйсийн айд өөрчлөлт орох болсон байна.
8

9. Амьдралын хэв маягийг хадгалахад чиг
тогтолцоо байнгын хөдөлгөөнд байх. Хэл бол нийгэм
хэлшинжлэлийн цогцын нэгэн хэл бол өөрийнх нь
үндсэн үүргийн нэг болох харилцааны шаардлагад
нийцүүлэн дасан зохицож өөрчлөгдөх тогтолцоо.
Хүний танин мэдэх ба харилцах үйл гүйцэтгэх
үүргийг бодолцох ѐстой. Нийгмийн харилцаа, хувь
хүмүүсийн хоорондын харилцаа хэм хэмжээ, уг
харилцаанд хүний оролцох үүрэг, хүний сэтгэлзүй,
нийгмийн түүх, соѐл, газар
9

10. Хэл тэмдгийн онцгой
тогтолцоо
Хэл нь хүн ба тэмдгийн бусад тогтолоог
өөрөөсөө өөр ямар нэг юм, үзэгдэл, үйлийг орлож
тэдгээрийн тухай мэдээлэл илэрхийлдэг материаллаг
биетийг тэмдэг орлох, мэдээлэх тэдгээрийг бусад
тогтолцооны хувьд анхдагч түвөгтэй бүтэц, зохион
байгуулалттай.
10

11. Тогтолцооны харьцаанууд
Нэг түвшний нэгжүүд хоорондын хам бүтэц
o Түвшний нэгжүүдийн хооронд иорэх цуваа бүтэц
o Түвшин хоорондын шаталсан харьцаа
o Хэлний нэгжийн утга ба хэлбэр
o Шинэ хэлбэр үүсэх
o
Хам бүтэц нь ижил бөгөөд ялгаатай хэв
шинжийг илэрхийлэх хэлэхүйн үйл бичвэрт нэгэн
зэрэг зэрэгцэн орох боломжгүй байшин, байшингийн,
байшингаас олон утгатай өгүүлбэрзүйд энгийн
нэгжүүдийн
адил
бөгөөд
ялгаатай
шинжид
тулгуурладаг.
11

12. Нас, зан, ааш, гадаад төрх бүх түвшний
нэгжүүдийн хооронд гинжин холбоо үүсгэн
хэрэглэгдэх: Авиазүй, бүтээвэрзүй, үгийн сан гэсэн
шаталсан бие даасан үгсээс тогтдог. Хэлбэрээс үүдэн
утгыг тодорхойлж өвөрмөц хэллэгийн утга бүрдүүлэгч
үгсийн утгатай тэнцүү холбоо хэлний бүх нэгжид
тархаагүй.
Анхны буюу үүсгэгч хэлбэрээс шинэ хэлбэр
байгаа хэлбэрээс шинэ хэлбэр үүсэх утгазүй, семиотика-тэмдэгзүй.
12

13. Хэлний нэгж
Аль нэг түвшинд хамаарах, үүрэг, утга бүхий хэлний
тогтолцооны бүрдэл махбодыг бодит авиалбар, бүтээвэр,
үг, өгүүлбэр, цогцолбор, холбоо үг нь утга илэрхийлдэггүй
авиалбар ялгах, бүтээх илэрхийлж авиалбар, бүтээвэр,
үг бүтээвэр, өгүүлбэр
холбоо үг
хэлбэржсэн үг.
13

14. Хэлний үүрэг
Харилцааны үүрэг, танин мэдэхүйн үүрэг,
илэрхийлэх үүрэг шинжлэх ухааны хэл (метахэл)
болох үүрэг хүлээж авах, дамжуулах, нэрлэх.
14

15. Хэл ба хэлэхүй
Ялгах санаа анх Хумбольдтын хэл бол бодол
санааг хэлэхүй нь үйл явц. Хэл харилцааны
үүрэгтэй тэмдгүүд болон тэдгээрийн хоорондоо
холбогдох
дүрмийн
тогтолцоо
харилцааны
зорилгоор хэлийг хэрэглэх харилцан бие биеэ
нөхцөлдүүлж орчин цагийн хэлшинжлэлд буй хэл
ба хэлэхүйн хоорондын ялгааг дараах байдлаар
томъѐолж болно.
Ерөнхий тогтолцооны тусгай хэрэглээний
тогтвортой хувилбарын нэг A=a1, a2, a3…an.
Үгийн сангийн түвшинд утгынх нь нэгдэлд авсан
тодорхой хэрэглээ.
15

16. Хэлшинжлэлийн судалгааны олон
талт шинж
Хэл нь нарийн зохион байгуулалттай, олон талт
үзэгдэлтэй уялдан хэлийг олон талаас шинжилж
болно.
Ерөнхий
хэлшинжлэл
 Тусгай хэлшинжлэл
 Хавсрага хэлшинжлэл
 Практик хэлшинжлэл
16

17. Туршлага туршилтын
хэлшинжлэл
1. Интерспекцийн арга буюу хэл судлаачийн өөрийн
хэлний мэдрэмж
2. Туршилтын арга
•
Хээрийн туршилт
•
Авиа бичлэгийн
•
Тархины үйл ажиллагааг судлах зорилготой
3. Хэлшинжлэлийн арга
17

18. Тусгай хэлшинжлэл
Тодорхой хэлшинжлэл доторх өөр тогтолцоог судалж
түүхэн хэлшинжлэл нутгийн найруулгазүй.
1.
2.
3.
Харьцуулсан хэлшинжлэл
Компаративистик буюу харьцуулсан түүх
Контактологи
Контрастив
18

19. Гадаад, дотоод хэлшинжлэл
Нийгмийн хүчин зүйлээс ангид байж хэлийг
өөрийнх нь дотоод бүтэц хэлний бус гадаад хүчин
зүйлийн нөлөөг тооцно.
Хам ба түүхэн хэлшинжлэл
Хам цагийн тогтолцоог цаг хугацааны тодорхой
огтлолд зогсонги тогтолцооны хөгжил, өөрчлөлтийг
цаг хугацааны хүчин зүйлтэй хэрхэн өөрчлөгдөж
өнөөгийн тогтолцоо бүрэлдэн тогтсон.
19

20. Хэлний шинжлэл ба хэлэхүйн шинжлэл
Дүрэм, зүй тогтол үйл ажиллагааны явц болон
түүний хэлний бус шинжлэх ухааны салбар хүний
практик үйл ажиллагаанд хэрэглэх үйл явц.
Тользүй
Хэлний болон нэвтэрхий толь зохиох ажлын
онол компьютерийн тользүй бүртгэн мэдээлэл
Нэртомьёо судлал
Хүний практик үйл ажиллагаатай холбоотой
бүхий л салбарын нэртомьѐог судлана.
20

21. Корпус хэлшинжлэл
Эхийн сан байгуулах, уг санг хэлний баялаг
хэрэглэгдэхүүн дээр асар богино хугацаанд
гүйцэтгэнэ.
Цахим хэлшинжлэл
Үүргийг
загварчлахын
тулд
мэдээллийг
боловсруулах, зохион байгуулах компьтерийн
программ, технологи
Тооцоолох хэлшинжлэл
Тоон мэдээлэл гаргах статистикийн үгийн
сангийн нэгжүүдийн гарлыг тоолж олон утгын
төрлийн эртний бичгийн дурсгалыг хэрэглээний
давтамж эзлэх байр суурь нэгжийн нийлмэл үүсгэх
график, диаграм, бүдүүвч, хүснэгт зэрэг хэлний бус
аргаар илэрхийлэх асар их боломж бий.
21

22. Сэтгэц хэлшинжлэл
Хэлшинжлэл ба сэтгэл судлалын хүүхэд хэл
сурах үйл ажиллагаа хэл ярианы согогтой байцаах
явцад сэжигтнээс.
Нийгэм хэлшинжлэл
Хэл ба нийгмийн харилцан нөлөө боловсролын
бүх шатанд хэл заах мэдээллийн хэрэгслийн хэлний
хэм хэмжээг бүлэглэлүүдийн хэл яриаг судлах
асуудал зар сурталчилгаа төрийн хэлшинж
социолог, нийгмийн сэтгэлзүй, угсаатан хэлний
бодлогын “Хэлний хууль” хамт олны хэл,
мэргэжлийн үг хэллэг.
22

23. Орчуулгын онол
Хэлшинжлэл, зохиол судлал, соѐлын антропологи
аман бичгийн машины буюу онол ба аргазүйд
хэрэглэх орчуулгын арга. Тайлбарлахад бүх тайлбарыг
зөвхөн үзэж буй эсрэг утгатай, ойролцоо утгатай үг,
зураг болон биет зүйл ашиглах, мөн тодорхойлолт
өгөх замаар хийнэ.
23