SlideShare a Scribd company logo
;zQmLs/0f 1
2 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 3 
3/]n' afn>d 
;zQmLs/0f 
k|sfzsM 
;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_
4 ;zQmLs/0f 
k|sfzs 
;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf 
-l;lj;_ 
rfjlxn, sf7df8f +}. www.cwish.org.np 
;jf{lwsf/ © M ;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/ 
df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_ 
;Nnfxsf/ M zflGt clwsf/L 
;+of]hg M ldng w/]n 
n]vg M /d]zs'df/ kf}8]n / a]bk|;fb 
;fksf]6f 
;xof]uLx¿ M k"0f{snf zdf{, o'j/fh l3ld/], 
k|ltzf b]jfg, dbg lzjfsf]6L 
/ ;'jf; vltj8f 
z'4fz'l4 M ;'efj yfkf 
k|yd k|sfzg M h'g @))% 
k|sflzt ;+Vof M %)) k|lt 
ISBN : 99946-816-4-8 
lk—|k;]| / 5kfO M 6fOD; lso|zg 
k|sfzg ;xof]u M afn>d cGTosf nflu cGt/f{li6«o 
sfo{s|d, cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] 
sfof{no nlntk'/ g]kfn .
ljZje/ sl/a @$ s/f]8 afnaflnsfx¿ ljljwvfn] >ddf ;+nUg eO{ cfkmgf] 
afnfkg latfpg afWo 5g . oLdWo] clwstd afnaflnsfx¿ c;+ul7t jf 
cw{;+ul7t If]qsf] >ddf ;+nUg 5g . afn>d xfd|f] ;dfhsf] gsf/fTds kf6f] xf], 
h;n] dfgj ;Eotfdfly g} k|Zg p7fpF5 . 
3/]n' afn>d o:t} afn>dsf] If]qx¿dWo] Ps k|d'v >d If]q xf] . g]kfndf klg 
%% xhf/eGbf a9L afnaflnsfx¿ 3/]n' >ddf ;+nUg eO{ hLjg ofkg ul//x]sf 
5g . 3/]n' >ddf afnaflnsfsf] ;+nUgtfn] afnaflnsfsf] zf/Ll/s dfgl;s / 
;fdflhs ljsf;df c;/ t u5{ g} ;fy} ;Dk'0f{ ;dfhnfO{ g} w]/} kl5 ws]Nb5 / 
lg/Gt/ ul/aLtkm{ pGd'v u/fpFb5 . t;y{ klg o; 3/]n' afn>d k|yfsf] cGTo 
x'g' h?/L 5 . 
3/]n' afn>d zf]if0f tyf 3/]n' >ddf afnaflnsfnfO{ ;+nUg u/fpg] k|yfs} cGTo 
ug{sf nflu ;/sf/L, u}/;/sf/L kIfx¿af6 w]/} k|oTgx¿ ul/g' h?/L 5 . 
g]kfndf >L %sf] ;/sf/ / cGt/f{li6«o >d ;+u7gn] ;+o'Qm ¿kdf lgs[i6 k|sf/ 
sf] afn>d cGTo ug{ ;doa4 sfo{s|d nfu" ul//x]sf] 5 / 3/]n' afn>d o; 
sfo{s|dsf] Ps k|d'v nlIft ;d"x klg xf] . 3/]n' afn>ddf c;fWo} sd k|oTgx¿ 
ePsf] b]lvG5 . o;sf] sf/0f eg]sf] 3/]n' afn>dnfO{ a'emg] / o;df x:tIf]k ug{ 
cfjZos ;Lk tyf cg'ejsf] sdL klg xf] eGg] nfUb5 . 
o:tf] cj:yfdf l;lj; -;dfh ;]jftyf dfgj clwsf/df dlxnf / afnaflnsf_ n] 
3/]n' afn>d zf]if0f cGTosf nflu :yfgLo lgsfo ljz]ift gu/kflnsfx¿ / cGo 
u/};/sf/L ;3+;:+yfx?sf ]Ifdtf ljsf; ug {]p4Z]on ]ljleGg lgbl{]zsfx¿ ks|flzt 
u/]sf]df ;j{k|yd t l;lj;nfO{ xflb{s awfO tyf wGojfb lbg rfxfG5' . 
oL lgbl{]zsfx¿n ]3/n] 'afn>d zfi]f0fsf ]cGTo tyf lgsi[6 ks|f/sf ]3/n] 'afn>d 
cGTosf nflu ljleGg lgsfox¿ljr ;dembf/L a9fO{ 3/]n' afn>d lgjf/0f ug{ 
;zQmLs/0f 5 
k|fSsyg
pTkl]|/t ug5{] / cfjZos sfos{d|x¿ ug {;DalGwt lgsfox¿sf ]Ifdtf clejl[4 
ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng]5 eGg] cfzf lnPsf] 5' . 
oL lgbl{]zsfx¿sf ]ks|fzg gk]fndf afn>dlj?4sf ]cleofgdf Ps sf;]9]u+'f 
;flat x'g]5 eGg] klg czff /fv]sL 5' . 
o; lgbl{]zsfsf ]sfofG{jogsf ];Gbed{f bv]fk/s]f sdL sdhf/]Lx¿nfO {cfN+}ofO{ 
kf|Kt ;e'mfjx¿sf ]cfwf/df l;lj;n ]cfufdL lbgdf lgbl{]zsfx¿sf ]kl/dfhg{ 
tyf kg'M ks|fzg ub {}hfcf;] eGg ]klg ze'sfdgf lbg rfxfG5 '. 
cGtdf l;lj;nufot 3/]n' afn>d zf]if0flj?4sf] cleofgdf ;+nUg x'g'ePsf 
;Dk0"f {;3+;:+yf÷AolQmx¿nfO {o; lgbl{]zsf kmnbfoL xg'5] eGg ]k0"f {ljZj:t 5 '. 
wGojfb . 
6 ;zQmLs/0f 
n}nf 6}Udf] /]•L 
lgb]{zs 
cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] sfo{no 
nlntk'/ g]kfn 
ldlt @))%, @& h'g
;zQmLs/0f 7 
cfef/ 
ljZjdf @$ s/f]8eGbf a9L afnaflnsfx¿ >ddf ;+nUg /x]sf] lttf] oyfy{leq 
afFlr/x]sf xfd|f afnaflnsfx¿sf] eljio / To;n] emNsfpg] xfd|f] ;dfhsf] 
jt{dfg tyf eljio b'j} cToGt} uDeL/ / lrGtfhgs b]lvG5 . xfd|f] b]zdf klg 
aL; nfveGbf a9L afnaflnsfx¿ >ddf ;+nUg /x]sf 5g h;dWo] ! nfv @& 
xhf/ afnaflnsfx¿ lgs[i6 k|sf/sf] afn>ddf ;+nUg /xL cfkmgf] hLjg ofkg 
ul//x]sf 5g . o;/L lgs[i6 afn >ddf ;+nUg x'g afWo ePsf afnaflnsfx¿df 
;jf{lws ;+Vof 3/]n' afn>ldsx¿sf] /x]sf] 5 . cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] 
tYofÍcg';f/ g]kfnsf ;x/L If]qdf dfq %% xhf/eGbf a9L afnaflnsfx¿ 3/]n' 
>ddf ;+nUg /x]sf 5g . 3/]n' >ddf ;+nUg afnaflnsfx¿ ljleGgvfn] lx+;f, 
zf]if0f tyf b'Jo{jxf/x¿ vKg afWo eO/x]sf 5g / klg o:tf] cj:yfdf yf]/} dfq 
;+3;+:yf tyf ;/sf/L lgsfox¿n] o; If]qnfO{ cfjZos dfqfdf Wofg k'/ofpg 
;ls/x]sf] b]lvFb}g eg] eO/x]sf k|of;x¿df klg sdL sdhf]/Lx¿ b]lvG5g . 
o; cj:yfdf 3/]n' >ddf cf7 aif{eGbf a9L ;do sfo{/t /xL nfdf] cg'ej 
xfl;n u/]sf] ;+:yfsf] x}l;otn] klg xfdLn] cfkmgf cg'ejx¿ ljleGg ;+3;+:yf 
tyf ;/sf/L lgsfox¿;uF ;f6f;f6 ug {'h?/L bl]vG5 h;n ]ubf {cfufdL lbgdf 
o; If]qdf x'g] ljsf;] x:tIf]kx¿ k|efjsf/L / kl/0ffdd'vL x'g ;s"g . 
oxL s/'fnfO {dWogh/ ub {}xfdf| ];:+yf ;dfh;j]f tyf dfgjclwsf/df dlxnf / 
afnaflnsf -l;lj;_ n] 3/]n' afn>d / x:tIf]ksf pkfox¿ ljifoleq ljleGg 
sfol{gbl{]zsfx¿ to}f/ u/s]f ]5 / To; }cGtut{ of ]æ3/n] 'afn>d ;zQmLs/0fÆ 
k':ts oxfFx¿dfem k|:t't ug{ kfpFbf xfdLnfO{ cToGt} v';L nfu]sf] 5 . 
xfdL cfzf ub5{f +}xfdf| ]of ]ko|f; 3/n] 'afn>d zfi]f0fsf ]cGTosf nflu cjZo g} 
;fys{l;4 xg'5] / o;sf nflu yk' }|kf7sx¿n ]o;df nl]vPsf pkfox¿nfO{ 
Jojxfl/s ¿kdf sfofG{jog ugx{'g'5] .
of ]k:'ts to}f/ kfg {cxf/]fq ldxg]t ugx{'g' ]/dz] kf8}n] tyf ab]k;|fb ;fksf6]fnfO{ 
xfdL wGojfb glbO/xg ;Sbg}f +}. ;fy }o;df z4'fzl'4 xl]/lbg ];e'fj yfkf, o;sf] 
n—]cfp6 l8hfOgsf sfd ugx{'g' ]6fOD; lso|zgsf ;j'0f {efO / o;df cfjZos 
lrqx¿ agfO{ ;3fpg'x'g] /fhg sfkmn], k[YjL >]i7 / pbo efO{nfO{ xfdL w]/}—w]/} 
wGojfb lbg rfxfG5f +}. 
o; k':ts k|sfzg ug{ cfly{s ;xof]u pknAw u/fpg] ;+:yf cGt/f{li6«o >d 
;u+7gkl|t xfdL cfef/ JoQm ug {rfxfG5f +}. 
cGtdf o; k':ts lgdf{0f, k|sfzg tyf ljt/0fdf ;3fpg'x'g] l;lj;df cfj4 
;Dk"0f{ efOalxgLx¿ tyf sd{rf/L ;fyLx¿nfO{ klg w]/}—w]/} wGojfb lbg rfxfG5' . 
of] k':ts xfd|f] klxnf] k|of; xf], t;y{ xfdL] o;df ;Defljt sdL / q'l6x¿sf] 
;DefjgfnfO {gsfg {;Sbg}f +}. To;n} ]xfdL oxfxF¿sf ];e'mfj, kl|tlso|fsf ]af6f] 
xl]//xs]f xg'5]f +}. 
wGojfb 
8 ;zQmLs/0f 
zflGt clwsf/L 
cWoIf
;zQmLs/0f 9 
ljifo ;"rL 
e"ldsf ! 
;zQmLs/0f # 
afn;xeflutf & 
afn;xeflutfsf ljleGg cj:yfx¿ !! 
k|efjsf/L ;xeflutf !& 
afn;xeflutfsf] nflu afnSna #% 
afnSna Joj:yfkg $! 
afnSnasf] ;+:yfut ljsf; %# 
afnSnasf] lqmofsnfkx¿ %& 
afnSnadf ;xhstf{sf] e"ldsf ^# 
;~rf/ / afnd}qL ;~rf/ &%
10 ;zQmLs/0f 
e"ldsf 
g]kfnn] afnclwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwnfO{ cg'df]bg tyf o;sf P]lR5s 
k|n]vx¿df;d]t ;xdlt JoQm ul/;s]sf] 5 . o;sf] ;fy} cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] 
>ddf kj|z] ug {]Gog"td pd/];DjGwL dxf;lGw !#*, lgsi[6 txsf ]afn>d 
pNd'ng;DjGwL dxf;lGw !*@, / ;'emfjx? !() nufotsf dxf;lGwx¿df 
k|ltj4tf JoQm ul/;s]sf] 5 . Toltdfq xf]Og tL cGt/f{li6«o dxf;lGwnfO{ nfu" 
ug ]{qmddf afnaflnsf;DaGwL Pg] @)$* / afn>d lgifw] tyf lgoldt ug{ 
ag]sf] P]g @)%^ h:tf /fli6«o sfg'gx¿sf] lgdf{0f eO{ sfof{Gjog;d]t eO;s]sf] 
5 . t/ csfl{t/ lzIff, :jf:Yo, vn], dgf/]~hgaf6 al~rt xbF' }3/sf ]rf/ 
lbjf/leq sfl]rP/ zfi]f0f bJ'oj{xf/sf ]l;sf/ ePsf xhf/f +}3/n] 'afn>ldsx¿n] 
si6;fWo hLjg latfpg afWo 5g . cfˆgf] hLjg lgjf{xsf nflu dfq xf]Og 
so}fn+} ]t kl/jf/s }nflu ;dt] cyfk{]fhg{ ug {]sfddf cfˆgf slnnf xftx¿ 
nufpg afWo eO/x]sf 5g . ;dfhn] eg] o; lsl;dsf] afn>dnfO{ ;xh / 
:jefljs ¿kn] lnO/x]sf] 5 . ^÷& jif{b]lv g} cfdfafa'b]lv la5f]l8P/ csf{sf] 
3/df a;]/ cfˆgf afNofj:yfsf] pkef]u ug{ gkfO{ zf]if0fo'Qm cj:yfdf ul/g] 
sfd jf:tjd} hf]lvdo'Qm afn>d xf] . hf]lvdo'Qm afn>dsf] b'ikl/0ffd cToGt 
3fts x'G5 . o:tf] cj:yfdf oL afnaflnsfsf] kIfdf cfjfh p7fpg', 3/]n' 
afn>dsf] lj?4df ;r]tgtf clej[l4 ug{' tyf lgs[i6 cj:yfdf /x]sf 
afn>ldsx¿sf ]hLjgdf ;w'f/ NofpbF }3/n] 'afn>dnfO {pGdn"g ug {]lbzflt/ 
cufl8 a9g 'cfhsf ]cfjZostf ags]f ]5 . oxL cfjZostf dx;;' ub {}cGt/fl{i6o« 
>d ;+u7gsf] ;xof]udf l;lj;n] o; k|sf/sf] afn>dsf] lj?4df Pp6f cleofg 
;+rfng u/]sf] 5 . o;} cleofg cGtu{t ;+rflnt sfo{qmdsf] ;Gbe{df of] æ3/]n' 
afn>d ;zQmLs/0fÆ lgbl{]zsf tof/ ul/Psf ]xf ].
;zQmLs/0f 11 
lszf]/x¿ / aflnsf 
s'g} 3/sf] cfFugdf $÷% hgf lszf]/x¿ ;fgf] an v]ln/x]sf x'G5g . olQs}df 
Pp6L ;fgL $ jif{sL aflnsf s'bb} cfpF5] / …of] t d]/f] an xf] . csf{sf] dfdfn] 
lsg]/ NofOlbg'ePsf] an lsg v]lnlbPsf] < d t c?nfO{ v]Ng lbGgÚ eg]/ an 
l6k]/ uf]hLdf xfNb} 3/leq k:5] . an v]Ng] ;a} lszf]/x¿ tL aflnsfnfO{ s]xL 
ug{ ;Sb}gg, 6'n'6'n' x]l//xG5g . 
dGyg ugx{'f;] < 
lszf]/x¿ s] ul//x]sf lyP < 
v]ln/x]sf] an s;n] nUof] < 
aflnsfnfO{ cfkm"eGbf 7"nf bfh'x¿n] v]ln/x]sf] an p7fP/ nfg] cfF6 s]n] lbof] < 
lszf]/x¿n] cfkm"eGbf ;fgf] aflnsfn] pgLx¿nfO{ v]Ng glbO{ an p7fP/ nfFbf 
klg lsg s]xL ug{ ;s]gg <
12 ;zQmLs/0f 
Ps 
;zQmLs/0f 
zlQm s] xf] < 
zlQm eg]sf] an jf tfut xf] . ;fdflhs, /fhgLlts, cfly{s / ;fF:s[lts 
kl/l:ylt cg's"n ePdf dflg; zf/Ll/s / dfgl;s ¿kn] ;zQm x'G5 . dfgl;s 
zlQmnfO{ cfTdan klg elgG5 . 
zlQm s;/L cfh{g x'G5 < 
s;/L zlQm cfh{g ug{ ;lsG5 eGg] ;DaGwdf b'O{ j6f b[li6sf]0fx¿ 5g . 
k/Dk/fjfbL jf k'/fgf] ljrf/cg';f/ zlQm hGdhft (By Birth) k|fKt x'G5 . 
-hGdhft eGgfn] b}jL zlQmaf6 k|fKt ug{;Sg] jf k"j{hGdsf] sdfO{af6 kfpg 
;lsg] zlQm xf] ._ h:t} /fhfsf ;Gtfg g} /fhf x'g] s'/f /fhs'ndf hGd]sf]n] dfq 
x'g k'u]sf] xf] . t/ cfw'lgs ljrf/cg';f/ zlQm cfh{g ug{ (By Earn) ;lsG5 . 
s;/L zlQm cfh{g ug{ ;lsG5 < 
!= Odfgbf/ eP/ @= 1fg, ;Lk / Ifdtfo'Qm eP/ 
#= ;DklQ k|fKt u/]/ $= ;fwg >f]t k|fKt u/]/ 
%= ;d"xdf a;]/÷;+ul7t eP/ ^= cg'ej k|fKt u/]/ 
&= pd]/sf] sf/0faf6 kl/kSj eP/ *= gd|tf÷ldhfl;nf] eP/
(= w}o{ / ;xgzLn -a'4_ eP/ !)= zf/Ll/s ¿kdf tGb'?:t eP/ 
!!= clwsf/ k|fKt u/]/ jf lhDd]jf/L lbP/ !@= ;xefuL x'g kfP/ 
;zQmLs/0f 13 
!#= ;dfg cj;/ kfP/ 
;zQmLs/0f eg]sf] s] xf] < 
;zQmLs/0f eGgfn] dflg;nfO{ zf/Ll/s dfgl;s b'j} zlQmn] o'Qm agfpg' xf] . 
p;df d klg sx]L ug {;S5 'eGg ]cf6F eg {'xf ]. dflg;n ]cfkml"eq /xs]f ]zlQmnfO{ 
klxrfg ug {'/ To;nfO {Jojxf/df ko|fu] ug {;Sg 'xf ]. 
dflg; ;DklQsf ]cefj, ;fgf ]pd/], cfkmn" ]kfpgk'g {]clwsf/sf ]pkefu] ug{ 
gkfP/ h:tf ljljw sf/0fn] zlQmxLg aGg k'u]sf] x'G5 . p;sf] clwsf/ s;}n] 
l5lglbPsf]n] p;nfO{ zlQmxLg agfOPsf] x'G5 . To;}n] lxhf]cfh ;dfhdf 
3/]n'nufot cGo afn>lds, dlxnf, blnt, hghflt cfly{s ¿kn] lakGg ju{nfO{ 
k5fl8 kfl/Psf ju{sf] ¿kdf lng yflnPsf] 5 . 
3/]n' afn>ldsnufot cGo afn>ldsx¿ pd]/nufot cefju|:t hLjg, 
kl/ToQmtf tyf PSnf]kgsf sf/0f c?sf] 3/df >d u/L cfˆgf] afNofj:yf u'dfO{ 
;a} lsl;dsf zf]if0f vKg afWo agfOPsf zlQmxLg afnaflnsfx¿ x'g . o:tf] 
cj:yfdf /x]sf afnaflnsfnfO{ s;/L ;zQm agfpg] eGg] Pp6f uDeL/ r'gf}tLsf] 
ljifo ags]f ]5 . Jojxfl/s cge'jaf6 afn;xeflutfaf6 g }cGo afnaflnsf em}+ 
3/]n' afn>ddf ;+nUg afnaflnsfx¿nfO{ klg ;zQm agfpg, pgLx¿df cfTdan 
eg{ ;lsG5 eGg] k|dfl0ft eO;s]sf] 5 .
14 ;zQmLs/0f 
a'wnfn / uLtf 
-a'wnfn afnSnasf ;xhstf{ x'G5g . Snasf] a}7ssf nflu va/ ug{ hfFb} 
u/]sf] cj:yfdf af6fdf u};;sL sfo{stf{ uLtf;Fu e]6 x'G5_ 
a'wnfnM gd:sf/ . uLtfhL s] 5 xfn va/ < 
uLtf M gd:sf/ a'wnfnhL . stflt/ lxF8of lg < 
a'wnfn M o;f] a}7ssf nflu afnaflnsfnfO{ va/ ug{ lxF8of . 
uLtf M cf====, tkfO +{klg o;/L l;Ëfg ]e/'fe/'LnfO {va/ ug {cfkm }bM'v ug{' 
k5{ / < s;}sf xftdf va/ k7fPsf] eP t eOxfNYof] lg . 
a'wnfn M To;/L sxfF x'G5 / . va/ k'u]g eg] t afnaflnsfx¿ cfOk'Ub}gg 
a7}s ke|fjsf/L xbF'g} . clg s ]ug {]. 
uLtf M a}7sdf tL gfy] s]6fs]6Ln] s] kf] s'/f Nofpnfg / a}7s k|efjsf/L 
xg' '< ;a }cfkmn} ]gu/L xbF'g} . a7}s klg s ]a:g 'k¥of ]/ . o;f] 
a7}s kl':tsfdf ugk{'g {]lg0fo{ nV]of ]clg s6]fs6]Lx¿sf ];xL 
u/fof] eOxfN5 lg . sfd eP t eOxfNof] lg xf]Og / < 
a'wnfn M o; s'/fdf d]/f] rflx‘ km/s dt 5 . afnaflnsfnfO{ klg clxnb]lv 
l;sfof] eg] kf] pgLx¿n] klg l;S5g t . a}7ssf nflu ljifo 
rog ug,{] a7}s s;/L a:g,] s;/L lg0fo{ ug {]cflb ljifout tyf 
k|fljlws s'/fx¿ yfxf kfpF5g .
uLtf M tkfO {+rflx Fa9L cfbz{ xg' vfH]gx'G'5 . tkfOn{+ ]ubf {xfdL ;an}] 
em0em6df km:g'kb{5 . tL ;a emGem6 gu/L Ps} l5gdf x'g] 
sfdsf nflu a9L b'Mv s;n] u/f]; . 
aw'nfn M tkfOn{+ ]s ]eGge'Psf ]uLtfhL . s ]a7}s a:g ]sfd rflx Fsfd xfO]g 
/ < sfdsf ];?'jft ug {]kf|/lDes sfd g }a7}s xf ]. xg]x{'f;] 
tkfOn{+ ]clxnb]l]v g }a7}s a:g ]tf/} tl/sfsf af/d]f afnaflnsfnfO{ 
cEo:t agfpg 'ePg eg ]tkfO {+slt lbg;Dd pgLx¿sf ]kl5kl5 
s'lb/xg'x'G5 < a}7s a:g' eg]sf] s'g} klg sfo{qmdsf] of]hgf 
agfpg,' To;cg;'f/sf ]lhDdj]f/L lng '/ sfd ;DkGg ugt{]km{ 
nfUg' klg t xf] . clg xfdL ;xhstf{x¿sf] lhDd]jf/L s]xL xNsf 
agfpg' klg t xf] . ls s;f] < 
uLtf M aw'nfnhL, tkfOn{+ ]egs]f ]o; s/'fn ]d/]f ]klg lrQ ae'mof ]. ;fRFr} 
afnaflnsfn] a}7ssf tf}/ tl/sfx¿ hfg] / cfkm} sfd ug{ ;Ifd 
eP eg] xfd|f] sfd klg 365 . 
aw'nfn M Tolt dfq sxf Fxf ]/ afnSnasf a7}sdf cfkm +}lg0fo{x¿ ug;{Sg] 
ePdf afnaflnsfsf] afnSnadf ;lqmo, ;zQm / cy{k"0f{ ;xeflutf 
klg xG'5 . so+}f }afnSnasf a7}sx¿df afnaflnsfn ]cToGt 
Jojxfl/s lg0f{ox¿ ;d]t ug{ ;S5g eGg] s'/f ;d]t k|dfl0ft 
klg eO;s]sf] 5 . 
;zQmLs/0f 15 
dGyg ug'xf]; 
!= a'wnfn / uLtfaLr s] ljifodf s'/fsfgL eO/x]sf] lyof] < 
@= uLtfsf] afnaflnsf;DaGwL wf/0ff s:tf] lyof] < 
#= s] afnaflnsfn] ;fFRr} s]xL klg ug{ ;Sb}gg t < 
$= a'wnfnsf] s'g s'/fn] uLtfsf] ljrf/ abNg ;xof]u u¥of] <
16 ;zQmLs/0f 
b'O{ 
afn;xeflutf 
æafnaflnsf ;dfhsf ;lqmo ;b:o x'g To;}n] pgLx? jt{dfg x'g . s]jn 
eljiosf s0f{wf/ dfq xf]Ogg .Æ 
afn;xeflutf eg]sf] s] xf] < 
afn;xeflutf eg]sf] afnaflnsfsf] hLjg;Fu ;/f]sf/ /fVg] lsl;dsf sfd ubf{ 
sg' }klg lg0fo{ lng ]an]fdf afnaflnsfn ]cfˆgf ljrf/ JoQm ug {]dfs}f kfpg' 
tyf cy{k"0f{ / ;lqmo ;+nUgtf x'g' xf] . afn;xeflutf afnaflnsfsf] clwsf/ 
xf] . afn;xeflutf Pp6f lg/Gt/ rln/xg] k|lqmof xf] . ;du|df afnaflnsfn] 
ljrf/ JoQm ug{ kfpg', JoQm u/]sf] ljrf/sf] sb/ x'g', To;df 5nkmn x'g', 
;fc]g;'f/ lg0fo{ kl|qmofdf ;xefuL xg' kfpg,' ePsf lg0fo{x¿ sfofG{jog ug{] 
s'/fdf pgLx¿n] efu lng kfpg', sfof{Gjogaf6 ePsf kmfObf jf a]kmfObfdf 
klg ;';"lrt x'g] tyf ;+nUg x'g kfpg' g} afn;xeflutf xf] . 
afnaflnsfsf] pRrtd lxtsf nflu x'g] kfl/jfl/s, ;fdflhs tyf cGo ljsf;sf 
lqmofsnfkx¿, h;n] pgLx¿sf] hLjgdf c;/ kf5{, tL ;a}df pgLx¿sf] pd]/, 
Ifdtf, ?lr jf OR5f / kl/j]zcg';f/ efu lng] jf cfˆgf ljrf/x¿ -;sf/fTds_ 
JoQm ug {]kl|qmof g }afn;xeflutf xf ]. 
afnclwsf/ dxf;lGwsf wf/f @, %, !@, !#, !$, !%, !&, @#, @(, / #! n] 
afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] clwsf/dfly hf]8 lbPsf 5g .
;zQmLs/0f 17 
afn;xeflutf lsg < 
bLw{hLjg ljsf; 
;xeflutf 
;+/If0f 
-!_ afn;xeflutf afnaflnsfsf] clwsf/ xf] M 
dgdf nfu]sf s'/f JoQm ug{ kfpg], :jtGqtfk"j{s cfˆgf ljrf/ /fVg kfpg], 
;r"gf kf|Kt ug,{] ;u+l7t xg' kfpg ]pgLx¿sf ]g;}lus{ clwsf/ xf ]. cGo 
afnaflnsfsf] cltl/Qm 3/]n' afn>ldsx¿sf] klg ;xeflutfsf] ;dfg clwsf/ 
5 . 
-@_ ;xeflutfsf] clwsf/n] cGo clwsf/sf] ;+/If0f ug{ d2t ldN5 M 
afnaflnsfx¿ cfkm"n] g} ;a}eGbf klxn] cfˆgf] ;'/Iff ug{ ;S5g . afnaflnsfn] 
dgdf nfu]sf s'/fx¿ eGg kfP, ;+ul7t x'g kfPsf] v08df g} pgLx¿dfly x'g] 
;a} lsl;dsf zf]if0f tyf b'Jo{jxf/af6 cfkm"nfO{ ;+/If0f ug{ ;S5g / afFRg 
kfpg], bL3{ hLjgsf clwsf/x¿ pkef]u ug{ ;S5g . 
3/]n' afn>d tyf cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsf cfTdansf] 
b[li6n] x]bf{ ;dfhsf ;a}eGbf sdhf]/ agfOPsf ;b:o x'g . pgLx¿sf] clwsf/sf] 
kIfdf rnfOg] cleofgdf 3/]n' afn>ldsnufot cGo afnaflnsfsf] ;xeflutfn]
7"nf] d2t k'Ub5 . afn>ldsx¿ / sfddf ;+nUg gx'g] cGo afnaflnsfx¿ Ps 
csf{sf] ;d:of a'emg ;Sb5g . o;}n] lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>ddf ;+nUg 
afnaflnsfx¿sf] clwsf/sf] ;+/If0fdf ;xof]u ug{ ;Sb5g . 
-#_ k|hftGq / ;Eo ;dfhsf] l;h{gfdf of]ubfg lbg ;S5g M 
afnaflnsf ;dfhsf ;lqmo tyf lhpFbf hfUbf ;b:o ePsf]n] ;xeflutfsf] 
sf/0faf6 pgLx¿n] ;dfhnfO{ /fd|/L a'emg ;S5g . ;lqmo gful/ssf] ¿kdf 
cfkm"nfO{ ¿kfGtl/t ug{ ;S5g . afNofj:yfb]lv g} k|hftflGqs cEof;df nfUg] 
x'gfn] ;dfhnfO{ 7Ls lbzflt/ 8f]¥ofpg ;S5g . 
18 ;zQmLs/0f 
afn;xeflutf 
s] xf]Og 
z afnaflnsfnfO{ of] u/ / of] eg 
eg]/ cx|fpg] 
z jo:sx¿ afnaflnsf;Fu l;Sgsf 
nflu pbfl;g ePdf 
z jo:sx¿sf] cg'ej / ;Lksf] 
cjd"Nog ePdf 
z jo:sx¿sf] sfddf afnaflnsfnfO{ 
k|of]u u/]df 
z jo:sx¿sf] s'g} clwsf/ gx'g] l:ylt 
/ afnaflnsfsf] s'g} st{Jo gx'g] 
l:ylt ePdf 
z afnaflnsfnfO{ ;a} zlQm ;'lDkPdf 
z oyfl:ylts} kl5 nfu]df 
afn;xeflutf 
s] xf] 
z afnaflnsfsf] 1fg / ljrf/sf] 
dxTjnfO{ dfGotf lbPdf 
z afnaflnsf;Fu cg'ej / ;Lk 
cfbfg k|bfg ul/Pdf 
z afnaflnsfaf6 l;Sg'k5{ eGg] 
efjgf ePdf 
z afnaflnsfnfO{ lg0f{o lng / 
pQ/bfloTj lngsf nflu ;lhnf] 
pkfo kQf nufPdf 
z afnaflnsf / jo:sx¿nfO{ 
pgLx¿sf] clwsf/ / 
pQ/bfloTjsf] af/]df a'emfpg 
;xof]u u/]df 
z afnaflnsfnfO{ cfjZostfcg';f/ 
zlQm x:tfGt/0f ul/Pdf 
z afnclwsf/k|lt ;Ddfg u/]df .
;zQmLs/0f 19 
-$_ afnljsf;df ljz]if of]ubfg k'Ub5 M 
afn;xeflutfn ];r+f/ ug {]Ifdtfsf ]ljsf; xG'5 . ;Demft}f ug {];Lk, sx]L u/f+} 
eGg] :jtM:km"t{ efjgf tyf cfTdljZjf;sf] ljsf; x'G5 . pgLx¿df ;fd'bflos 
efjgfsf ]ljsf; xG'5 . o;/L ;du |JolQmTjsf ]ljsf; xbF' }pgLx¿ 3/, ;dfh / 
b]zk|lt pQ/bfoL x'g k'Ub5g . 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;xeflutfn] pgLx¿ cGo 
afnaflnsf h:t} eljiodf ;Ifd gful/ssf] ¿kdf ljsf; x'g ;Sb5g . 
-%_ ;xeflutfsf] dfWodaf6 afnaflnsfn] cfˆgf ;d:ofx¿ klxrfg ug{ ;Sb5g M 
afnaflnsf ;dfhsf ;lqmo afn;b:o ePsfn] s'g} klg ;d:ofnfO{ afncfFvfn] 
xg] {]ub5{g, hg' s/'f jo:sx¿n ]x/]s]f ]eGbf km/s klg xg';S5 . pgLx¿ cfˆgf 
;d:of / ;jfnx¿nfO{ jo:ssf] eGbf /fd|/L hfGg / a'‰g ;S5g . pgLx¿sf] 
;xeflutfn] afnaflnsfsf ;d:ofx¿nfO{ cem l;h{gfTds 9+un] xn ug{ ;lsG5 . 
h:t} 3/]n' afn>ldsx¿n] cfkm"n] ef]u]sf kL8fx¿ Pscsf{df cfbfg—k|bfg 
ub{5g .
20 ;zQmLs/0f 
tLg 
afn;xeflutfsf ljleGg cj:yfx¿ 
afn;xeflutf eGgfn] 3/kl/jf/, ljBfno, ;ef, ;Dd]ng, cflbdf afnaflnsfx¿sf] 
cy{k"0f{ lsl;dsf] ;xeflutfnfO{ a'emfpF5 . ljleGg ;+3;+:yfx¿n] afnaflnsfx¿nfO{ 
ljleGg ;ef,;df/f]x / h'n';x¿df ;xefuL u/fpg] ub{5g . t/ To:tf] ;xeflutfsf] 
af/]df :jo+ pgLx¿nfO{ slQsf] hfgsf/L lbOPsf] x'G5 < o:tf ;df/f]xdf ul/g] 
lg0f{ox¿df pgLx¿sf] ;'emfjnfO{ slQsf] k|fyldstf lbOG5 < s] pgLx¿n] 
cfˆgf] af/]df s;n] s;/L lg0f{o ub{5g eGg] a'emb5g < oL k|Zgx¿sf] vf]hL 
ul/g'kb{5 . olb afnaflnsfx¿ lg0f{osf] tx;Dd kxn tyf cfˆgf ljrf/x¿sf] 
k|jfx ug{;Sg] ePsf 5g eg] pgLx¿sf] jf:tljs ;xeflutf ePsf] a'lemG5 . 
afnaflnsfx¿nfO{ jo:sx¿åf/f ;xefuL u/fpg] s'/fnfO{ ljZn]if0f ug{sf nflu 
;g !((@ df o'lg;]kmdf sfo{/t cd]l/sfsf /f]u/ P xf6{ cf/n] afn;xeflutfsf] 
e¥ofª tof/ u/]sf lyP M h;cg';f/ afn;xeflutfsf ljleGg cf7 cj:yfx¿ 
5g  . 
cy{k"0f{ ;xeflutfsf] nflu cfjZos s'/fx¿ 
z afnaflnsfn] pgLx¿ ;xefuL ePsf] lqmofsnfksf] p2]Zo a'em]sf] x'g'k5{ . 
z pgLx¿nfO{ ;DjlGwt lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg] lg0f{o s;n] / lsg 
u¥of] eGg] s'/f yfxf kfpg'kb{5 . 
z pgLx¿ ;xefuL x'g] lqmofsnfkdf pgLx¿sf] cy{k"0f{ e"ldsf x'g'kb{5 . 
z ul/g] lqmofsnfk k|i6 kfl/;s]kl5 dfq pgLx¿ :j]lR5s ¿kn] lqmofsnfkdf 
;xefuL x'g ;Sb5g .
!= unt lsl;daf6 ul/Psf] k|of]u (Manipulation) 
jo:sx¿n] afnaflnsfx¿nfO{ s'g} 
sfddf k|of]u u/]sf 5g t/ s] sfdsf] 
nflu pgLx¿nfO{ ;xefuL u/fFOb}5 eGg] 
af/]df pgLx¿nfO{ hfgsf/L 5}g jf 
;xefuL u/fOPsf sfo{qmddf 5nkmn 
ul/Psf ljifoj:t'sf] af/]sf a'emb}gg, 
cfˆgf] sfd klg a'emg ;Sb}gg eg] of] 
afnaflnsfnfO{ unt 9+uaf6 k|of]u 
ul/Psf] xf] . of] afn;xeflutfsf] e¥ofªsf] ;a}eGbf tNnf] l;+9L xf] . pbfx/0fsf 
nflu afnaflnsfnfO {ke|fljt kfg {];fdflhs ;/fs]f/sf gLltx¿;uF ;DalGwt 
/fhgLlts gf/fx¿ ePsf] Kn]sf8{x¿ af]sL h'n';df lxF8fOPsf] x'G5 eg] of] 
afnaflnsfsf] k|of]u dfq xf] . of] jf:tjdf afn;xeflutf xf]Og . lsgls pm 
lsg hn';'df lx8Fs]f ]xf ]eGg ]s/'f p;nfO {yfxf xbF'g} . Toxf F5nkmn ul/Psf] 
ljifoj:ta'f/d]f p;nfO {hfgsf/L xbF'g} . o;n ]afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtsf] 
l;4fGtnfO {cg;'/0f u/s]f ]xbF'g} . 
@= sfoq{mdsf ]zfe]f a9fpgsf nflu dfq aRrfx¿nfO {;xefuL u/fPsf] 
(Decoration) 
o; lsl;dsf] ;xeflutf 
afn;xeflutfsf] e¥ofªsf] bf]>f] l;+9L 
xf] . slxnsfFxL ljz]if cj;/x¿df 
lglZrt k|of]hgsf nflu 
afnaflnsfnfO{ ljleGg gf/fx¿ 
n]lvPsf u~hL, Sofk cflb ljt/0f u/L 
lrl6Ss kf//] grfpbF }pkmfb {}lx8FfOG5 . 
u~hL kfPsf]df afnaflnsfx¿ bË 
ePsf] b]lvP tfklg pgLx¿nfO{ 
jo:sx¿n] cfˆgf] p2]Zo k"/f ug{ k|of]u 
u/]sf x'G5g . jf:tjdf afnaflnsfnfO{ xftdf km"ndfnf u~hL, Sofk cflb lsg 
;zQmLs/0f 21
nufP/ lx8gk'/s]f ]xf ]k0"f {¿kn ]yfxf xbF'g} . afnaflnsfsf ];G'b/tfnfO {;hfj6sf] 
¿kdf pkofu] ug {]ul/G5 . 
#= aRrfx¿sf] s'g} e"ldsflagf g} ;xefuL agfPsf] 
(Tokenism) 
o; txsf] ;xeflutfdf 
afnaflnsfx¿n] k|ToIf ¿kdf 
cfˆgf cfjfhx¿ p7fpF5g t/ 
jf:tjdf ;+rf/–k|jfxdf 
pgLx¿sf cfjfhnfO{ cToGt 
sd dxTj lbOG5 cyjf :yfg 
lbObFg} eg ]klg xG'5 . cfˆgf OR5fcg;'f/ kl/ofh]gfx¿ tof/ ug {]cj;/ guGo 
¿kdf lbOPsf] x'G5 . pbfx/0fsf nflu afnaflnsfnfO{ ;Dd]ngdf ;f+s]lts 
¿kdf ;xefuL u/fOg] sfdnfO{ lng ;lsG5 . slxn]sfFxL afnclwsf/;DaGwL 
uf]i7Lsf] pb3f6g afnaflnsfx¿åf/f u/fOG5 . uf]i7Ldf ul/g] lg0f{odf pgLx¿sf] 
sg' }el"dsf xbF'g} . afn;xeflutf sj]n bv]fj6L dfq xG'5 . o:tf ]l:yltdf 
pgLx¿sf ];frFf ]kl|tlglwTj eO/xs]f ]xbF'g} . 
$= afnaflnsfx¿nfO{ /fd|f] 
hfgsf/L lbP/ sfdsf] lhDdf 
lbPsf] (Assigned and informed) 
o; txsf] ;xeflutfdf afnaflnsfnfO{ dfly 
# g+=df elgPsf ;"rgf lbP/ :j]lR5s ¿kdf 
sfd ug{ elgG5 . of] cy{k"0f{ ;xeflutfsf] 
klxnf] kfOnf xf] . 
22 ;zQmLs/0f
%= 7"nf]n] sfo{qmd u/] tfklg afnaflnsfx¿;Fu /fd|/L 
5nkmn u/s]f ]/ hfgsf/L lbPsf ](Consulted and Informed) 
o; txsf] ;xeflutfdf 
jo:sx¿af6 afnaflnsfx¿sf] 
ljrf/nfO{ uDeL/tfk"j{s lnOG5 . 
o;n] ubf{ ;|f]t ;fwgsf] pkof]udf 
afnaflnsfx¿sf] dxTjk"0f{ k|efj 
/xg;Sg] ;Defjgf x'G5 . 
afnaflnsfnfO{ nlIft u/]/ pTkfbg 
ul/Psf pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] 
pTkfbg k/LIf0f ug]{ ;Gbe{df 
Jofkfl/s sDkgLx¿n] 
afnaflnsfnfO{ o; txsf] ;xeflutf u/fpg] ub{5g . 
^= 7"nf]sf] cu|;/tfdf sfd ;'? eP tfklg afnaflnsfx¿nfO{ 
5nkmn / lg0f{odf ;xefuL agfPsf] . (Adult-Initiated shared 
decisions with children) 
of] klxnf] r/0fsf] k|efjsf/L 
;xeflutf xf] . o4lk ;]jf, 
kl/of]hgf jf lqmofsnfkx¿sf] 
lg0f{o cem} ao:sx¿sf] kxndf 
xg' ]ub5{ t/ lg0fo{ ug {]an]fdf 
afnaflnsfnfO{ klg hfgsf/L 
u/fOG5 . 
&= afnaflnsfx¿sf ]cu;|/tf / lgbz{]gdf sfd ePsf] 
(Child-Initiated and Directed) 
o; txsf] ;xeflutfdf jo:sx¿dfly e/ gkl/sg g} afnaflnsf cfkm} lrGtg 
dgg ub{5g . cfˆgf k|fyldstfx¿ lgwf{/0f ub{5g . o; k|sf/sf] ;xeflutf 
;zQmLs/0f 23
kf|oMu/L afnaflnsfn ]vn] vN]bf ko|fu] ug {]ub5{g . t/ o; lsl;dsf ];fr]nfO{ 
cGo sfo{qmd jf lqmofsnfk ;+rfng ubf{ klg k|of]u ug{ ;lsG5 . afnaflnsfs} 
lgbz{]gdf ags]f sfoq{md tyf lqmofsnfkn ]>ft] / ;fwgdfly afnaflnsfs} 
lgoGq0f / pgLx¿n ]g }ko|fu] ug {]l:yltsf ]ljsf; xG'5 . 
*= afnaflnsfx¿s} ;lqmotfdf sfd ;'? ePsf] / lg0f{odf 
7"nf;Fu ;/;Nnfx lnPsf] (Child-Initiated, Shared Decisions 
with Adults) 
of] ;a}eGbf dflyNnf] txsf] ;xeflutf xf] . o;df afnaflnsfx¿n] g} lg0f{o 
u5{g . pgLx¿ cfkm"n] u/]sf lg0f{ox¿ jo:sx¿;Fu k|:t't ug]{ u5{g . 
afn;xeflutfsf] o; txdf >f]t ;fwgdflysf] lgoGq0f / kl/rfngdf jo:sx¿sf] 
e"ldsf g]t[TjbfoL xf]Og s]jn ;xhstf{sf] ¿kdf dfq x'G5 . sfo{qmd tyf 
lqmofsnfksf] pknlAw afnaflnsfn] jo:sx¿nfO{ ;'gfpg] ub{5g . o;af6 
afnaflnsfsf ]rfvcg;'f/sf sfoq{mdx¿ ugs{f nflu jo:sx¿nfO {lbzflgbz{] 
klg ug{;S5 . 
24 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 25 
k|efjzfnL ;f]g' 
;f]g' rf}w/L cfheGbf kfFr aif{ klxnf cgf}krfl/s sIffdf k9g cfpFbf pgn] 
cfkmgf] clwsf/ / cj:yfsf] af/]df Tolt w]/} s'/f a'em]sL lyOgg . cgf}krfl/s 
sIff k9]/ ljBfno egf{ eO;Sbf klg pgn] ;fdfGo ;fIf/ / ;r]t x'g]eGbf gofF 
sx]L klg ug {]cj;/ kfPsL lyOgg . 
ljBfnodf cWoog ul//xFbf pgn] afnSnaaf/] ;'lgg / cfkm}nfO{ cgf}krfl/s 
sIff k9fpg'ePsf] o'j/fh ;/nfO{ cfkm" h:tf cGo afnaflnsfx¿ klg ;lDdlnt 
eO {afnSna agfpgk'g {]cg/'fw] ul/g . pgsf ]s/'f ]l;lj;df sfd ugx{'g' ]oj'/ 
fh ;/nfO {klg /fd }|nfUof ]/ ;?'df cgfk}rfl/s sIffdf cWoog u/L ;kmn 
ePsf afnaflnsfx?n ]k5L;Dd klg e6]3f6 ug {]ynfs]f ]¿kdf pgLx?n ]3/n]' 
afn>lds d~r u7g u/] . 
cfh 3/]n' afn>lds d~rn] rf/ aif{ kf/ ul/;s]sf] 5 / ;f]g' klg ca jo:s 
eO;Sg'ePsf] 5 . 
3/]n' afn>lds d~rn] clxn];Dd afn>ldssf clwsf/ k|flKtsf nflu / afn>d 
zfi]f0f cGTosf nflu yk' }|sfos{d|x¿ ;DkGg ul/;ss]f ]5 / To;kl5sf lbgx¿df 
3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt $@ j6f eGbf a9L afnSnax? u7g eO{ ls|ofzLn 
eO;ss]f 5g . clxn ]3/n] 'afn>lds d~r tL ;a }afnSnax¿sf ];dGjo ug{] 
;~hfnsf] ¿kdf ljsf; eO;s]sf] 5 . lxhf] :yfkgfsf] ;dodf /xg'ePsf 
;fyLx¿dWo] w]/} hgf x/fO;s]sf 5g . t/ ;f]g' cem} klg o;} cleofgdf x'gx'G5 . 
jxfsFf ]o:tf ]kl|tj4tfsf ]sb/ ub {}s6]fs6]L 86 sd h:tf ;:+yfx¿n ]jxfnFfO{ 
;Ddfg klg u/]sf 5g . 
;fg] 'clxn ];a }afnaflnsfx¿sf ]nflu k/]|0ffbfoL xg'e'Psf ]5 . jxfnF ]ljleGg 
/fli6«o cGt/f{li6«o d+rx¿df afn>ldssf cfjfhx¿nfO{ p7fpg'ePsf] 5 . 
;fg]s'f ]o; cj:yfsf ]sb/ ub {}l;lj;n ]klg jxfnFfO {l;lj;sf ]sfo;{ldltsf] 
;b:odf r'g]sf] 5 . 
;f]g' clxn] jo:s eP klg 3/]n' afn>d zf]if0fsf] cGTosf nflu plQs} ls|ofzLn 
x'g'x'G5 . To;}n] jxfFn] cfkmgf] ls|ofzLntfnfO{ hLjGttf lbg jo:s 3/]n' 
>ldsx¿sf] ;d"x u7g u/L 3/]n' >ldssf] dfgjclwsf/sf s'/fx¿ klg p7fpg 
yfNg'ePsf] 5 . 
;f]g' o:tf] x'g'df pgn] kfPsf] cj;/, pgdf /x]sf] k|ltj4tf / cfTdljZjf;, clg 
/f]huf/bftf, ;fyLefO / 3/kl/jf/sf] k|f]T;fxg / l;lj;af6 k|fKt ljleGg tflndx¿ 
g} xf] eGg] pgsf] wf/0ff 5 .
26 ;zQmLs/0f 
rf/ 
k|efjsf/L ;xeflutf 
afnaflnsfnfO{ s;/L ;xefuL u/fpg] 
afnaflnsfx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtf 
afnaflnsf ;fgf xG'5g, dfgl;s / zf/Ll/s ¿kdf kl/kSj eO;ss]f xbF'g}g . 
To;}n] pgLx¿ cfˆgf] lg0f{o ug{ ;Sb}gg . pgLx¿ /fd|f] g/fd|f] 5'6ofpg ;Sb}gg . 
To;}n] ;a} lqmofsnfkdf 7"nf dfG5]n] g} lg0f{o ul/lbg'kb{5 eGg] ;f]r unt xf] . 
pgLx¿ klg cfˆgf af/]df lg0f{o ug{ ;Sb5g . o;/L /fd|f] / ;xL lg0f{o ug{ 
;Sg] Ifdtf ljsf; u/fpg pgLx¿nfO{ x/]s lqmofsnfksf] lg0f{o ug{ nufpg'kb{5 .
afs]s]f ]ss'/'n ]du[ dfbg{} eg ]em +}afnaflnsfnfO {aj]f:tf u/L sg' }klg sfoq{md 
jf lqmofsnfkdf 7"nfn] dfq lg0f{o ug{ yfNg] xf] eg] k/]sf] a]nfdf Ps}rf]6L s'g} 
s'/fsf] lg0f{o ug{ nufpg] xf] eg] pgLx¿ lxlRsrfpg' :jefljs} x'G5 . Snadf 
jf cGo sfoq{mdsf ];Gbed{f afnaflnsfnfO {lg0fo{ ug {]cEof; u/fO/xg ]xf] 
eg ]pgLx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtf a95 . jo:sx¿n ]pgLx¿sf ];/fs]f/sf 
;fgf—;fgf ljifox¿df klg pgLx¿nfO{ ;f]w]/ lg0f{o lng ;lsG5 . 
;xL lg0f{o ug{ gkfpg'sf sf/0fx¿ M 
!= jo:sx¿ cufl8 a;]df jf a;]sf] b]v]df 
afnaflnsfn] s'g} klg ljifodf lg0f{o ubf{ jo:sx¿ cufl8 a;]sf] v08df 
pgLx¿df ;+sf]r k}bf x'g] ub{5 . jo:sx¿ pgLx¿eGbf hfGg] ;'Gg] ePsf]n] 
lg0f{o ubf{ uNtL kf] x'g] xf] ls eGg] 8/n] dgsf s'/fx¿ ws k'msfP/ eGg 
;Sb}gg . jo:s dflg;sf a'l4, cg'ejn] lsRg] x'gfn] pgLx¿ cfˆgf s'/fx¿ 
lg;+sf]r eP/ ug{ ;Sb}gg . 
@= lg0fo{ ugk{'g {]ljifosf ]bl[i6sf0]f 
h;/L s'g} s'/fsf] af/]df jo:sn] klxn] h:tf] b[li6sf]0f agfpg] ub{5g kl5 
To;nfO {abNg ufxf| ]xG'5, To;u}/L afnaflnsfn ]sg' }ljifodf lg0fo{ uge{'Gbf 
cufl8 g} To; af/]df jo:sx¿n] cfˆgf ljrf/ JoQm u/]df afnaflnsfx¿ Tof] 
ljrf/sf] k|efjdf k/L cfˆgf ljrf/ slxNo} aflx/ NofpFb}gg / cGo b[li6sf]0faf6 
g;fR]g,] gxg] {]l:ylt l;hg{f xG'5 . o;n ]ubf {pgLx¿ sg' }s/'fsf ]lg0fo{ ug {'k/d]f 
hlxNo }jo:sx¿dfly e/ kg {]kj|l[Qsf ]ljsf; xG'5 . 
#= ljifoj:t'af/]df 1fg 
lg0fo{ ugk{'g {]ljifosf ]af/d]f /fdf| ]1fg 5g} eg ]klg lg0fo{ ug {cK7of/f ]xG'5 . 
;DalGwt ljifodf lsg lg0fo{ lngk'g {]xf ]< lg0fo{ s:tf ]lngk'g {]xf ]< lg0fo{ ubf{ 
s ]xG'5 < cflb ljifoj:ts'f ]af/d]f kIf ljkIfaf6 xg], {]ljZni]f0f ug {]zn}Lsf] 
ljsf; ePdf lg0fo{ ug {]sfd ug {;lhnf ]xG'5 . o;n} ]afnaflnsfnfO {lg0fo{ 
ugk{'g {]ljifosf ]af/d]f ulx/f ]hfgsf/L xg' cfjZos 5 . o;sf ]nflu jo:sx¿n] 
;DalGwt ljifosf] af/]df oy]i6 ;"rgfx¿ lbg'kb{5 . 
;zQmLs/0f 27
$= ;sf/fTds dfq 1fg 
jo:sx¿n ]afnaflnsfsf ]lg0fo{ ug {]Ifdtfsf ]ljsf; ugs{f ]nflu lg0fo{ ugk{'g{] 
ljifoj:t'sf] ;sf/fTds gsf/fTds b'j} lsl;dsf hfgsf/Lx¿ lbg'kb{5 . s]jn 
;sf/fTds dfq hfgsf/L lbg] xf] / kmfObf x'g] kIfx¿ dfq atfOlbg] xf] eg] 
pgLx¿n ]cfkm +}ljZni]f0f u//] ;xL lg0fo{df kU'gs'f ];f6f ]jo:sx¿n ]egs]f 
e/df dfq lg0fo{ ug {]l:ylt l;hg{f xG'5 . To;n} ]ljifoj:ts'f ];sf/fTds jf 
gsf/fTds b'j} kIfsf] af/]df hfgsf/L lbOof] eg] afnaflnsfnfO{ lg0f{o ug{ 
;lhnf ]xG'5 / o;n ]pgLx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtfdf ljsf; ub5{ . 
%= unt lg0f{oaf/] k|i6 kfl/lbg] 
s'g} gofF ljifodf lg0f{o ubf{ afnaflnsfn] unt lg0f{o klg ug{ ;Sb5g . o:tf] 
cj:yfdf jo:sx¿n ]lg0fo{ unt eof ]eg/] 7f8 }elgxfNg 'xbF'g} . o;f ]egd]f 
afnaflnsfdf g/}fZotf cfpg;S5 / kml]/ cfkm +}lg0fo{ ug {cf6F ubg{}g . a? cfkm+} 
lg0fo{ ug {]s/'fdf cf6F u/s]f ]af/d]f pgLx¿nfO {:ofjf;L lbgk'b5{ / pgLx¿nfO{ 
Tof] lg0f{on] Nofpg] kl/0ffdsf af/]df 5nkmn ug{ nufpg'kb{5 . pgLx¿ cfkm}n] 
g };fRFr }lg0fo{ unt g }ePsf ]/x5] eg/] dx;;' u/k]l5 To;nfO {;w'f/ ug]{ 
pkfox¿sf] af/]df cfˆgf /fox¿ lbO{ ;Rofpg nufpg'kb{5 . 
ke|fjsf/L / Jojxfl/s afn;xeflutf kj|4g{ ug {]pkfox¿ 
!= afn;xeflutf k|hftflGqs cEof;sf] Pp6f k|lqmof M 
;xeflutfnfO{ ;+jfb, sfo{, ljZn]if0f, / kl/jt{gsf nflu lg/Gt/ ¿kdf ul/g] 
k|hftflGqs k|lqmofsf] ¿kdf lnOg'kb{5 . o;}n] sfo{;"rL agfpFbf, ;"rgf ;+sng, 
ljZn]if0f, sfo{of]hgf, sfof{Gjog, tflnd, ;fdu|L pTkfbg, cg'udg, d"NofÍg / 
clen]vLs/0fsf x/]s r/0fdf afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fOg'kb{5 . jo:s / 
afnaflnsfsf cg'ej, Ifdtf / of]UotfnfO{ k|hftflGqs k|lqmofaf6 Jojxf/df 
ptfgk{'b5{ . 
@= afnaflnsfnfO {dfgj / afnclwsf/nfO {dfgjclwsf/s }cËsf ]¿kdf lnOgk'g {]M 
x/]s afnaflnsfsf] cfˆgf] clwsf/ x'G5 / p;sf] cfˆg} ljrf/ / efjgf x'G5 . 
;a} afnaflnsf dfgj ePsf gftfn] ljrf/ cleJoQm ug{, pgLx¿sf] hLjg;Fu 
;DalGwt lg0f{ox¿df ;xefuL aGg tyf :yfgLo / cfd ;d'bfodf cfˆgf] ;lqmo 
e"ldsf lgefpg kfpg] clwsf/nfO{ cfTd;ft u/]/ afnaflnsfnfO{ h'g s'g} klg 
lqmofsnfkdf ;xefuL u/fOg'kb{5 . 
28 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 29 
#= lgikIftf M 
afnaflnsfx¿ ;a}dfly lgikIf, Jojxf/ xf]; eGg] rfxG5g . To;}n] afn;xeflutf 
u/fpbFf kIfkftsf ]uGw sta}f6 cfpg 'xbF'g} . sg' }s/'f xg' ;Sof ]jf ;sg] eg] 
To;sf ] sf/0fx¿ ki|6 kfl/gk'b5{ . afnaflnsfx¿ dfemd +}klg wg, hft, sn', 
:yfg cflbsf cfwf/df eb]efj ul/g 'xbF'g} . 
$= kf/blz{tf M 
kf/blz{tf sfo{qmdsf] x/]s txdf plQs} cfjZos x'G5 . P]g lgoddf tf]s]sf] 
cj:yfdf afx]s s'g} klg ;+:yfleq x'g] ;f+u7lgs, cfly{s, gLlt lg0f{onufotsf 
s'/fx¿ ;+:yfleq / aflx/ /x]sf ;a}n] k|i6 9+uaf6 a'emg] u/L ;"rgf jf 
hfgsf/L lng] lbg] k|lqmof g} kf/blz{tf xf] . kf/blz{tf eg]sf] nlIft ;d"xsf] 
;r"gf kfpg ]clwsf/nfO {;Ddfg ug '{klg xf ]. kf/blzt{fn ];:+yf, sfoq{md jf 
lqmofsnfkleq bv]f kg {];d:ofx¿ xn ug {;xh agfOlbG5 . afn;xeflutfnfO{ 
k|j4{g ug{sf] nflu kf/blz{tfsf] 7"nf] e"ldsf x'G5 . 
%= ;r+f/ / jftfd{f lhtsf ]bl[i6sf0]fsf ]ljsf; ugk{'g {]M 
afnaflnsfdf ;~rf/, jftf {tyf åGå ;dfofh]g ug {];Lksf ]ljsf; ug {'cfjZos 
x'G5 . o;n] pgLx¿nfO{ jo:sx¿;Fu cy{k"0f{ ;fem]bf/Lsf] nflu ;zQm agfpF5 . 
o; b[li6sf]0fn] afnaflnsf / jo:sx¿aLrsf] zlQm x:tfGt/0f sfo{ ;sf/fTds 
9+uaf6 x'G5 / afnaflnsf / jo:saLrsf] ;DaGwnfO{ cem uf9f agfpF5 . 
^= nrstf / :jcfnf]rgf M 
nrstf / :jcfnf]rgfn] Ps csf{aLrsf] b"/LnfO{ x6fOlbG5 . unt ljrf/ abNgsf] 
nflu af6f] v'nf ul/lbG5 . ljleGg ;+:s[lt, cfly{s kl/j]z, efiff, hghflt, 
of]Uotfnufotsf kl/j]zaf6 cfPsf afnaflnsf / jo:sx¿aLr ljleGg sfo{qmd 
jf lqmofsnfkx¿ ;femb]f/L ug {]qmddf c;dembf/Lx¿ ljsf; xg';S5g . oL 
c;dembf/Lx¿ x6fpg nrstf / :jcfnf]rgfn] dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng;S5 . 
&= kf/:kl/s ;Ddfg 
afnaflnsfnfO{ bafa lbP/ xf]Og kf/:kl/s ;Ddfgsf] ;xof]uaf6 dfq jf:tljs 
¿kdf ;xefuL u/fpg ;lsG5 . afnaflnsfsf] :jt:km"t{ ;xeflutfsf] nflu 
jo:sx¿n ]ko|fu] ug {]zAb tyf Jojxf/df Wofg k¥'ofpgk'b5{ .
o;sf nflu jo:sx¿n ]lgDg s/'fdf ;Ddfg ugk{'b5{ M 
Š ug{ nfluPsf] sfdsf] af/]df afnaflnsfsf] ljrf/ / :jLs[lt lng] M jo:sx¿n] 
cfˆgf egfO /fVbf, xfpefp k|:t't ubf{, af]Nbf k|of]u ul/Psf zAbx¿af6 
afnaflnsfn] s'g} sfd ug{ jf s'g} pQ/ eGg afWo ePsf] h:tf] dx;'; 
gu¿g eGg ]s/'fdf ;l'glZrt ug {]. 
Š afnaflnsfn] eg]sf s'/f /fd|/L ;'Gg] M afnaflnsfn] eg]sf s'/fx¿ ;'Ggsf] 
nflu ;do lbg], afnaflnsfn] af]ln/x]sf] a]nfdf jo:s jf cGo s'g} 
afnaflnsfnfO {x:tIfk] gug,{] 
Š lg0fo{ / sfdsf af/d]f JofVof ug {]M sg' }s/'fdf lg0fo{ ubf {afnaflnsfn] 
lbPsf ;Nnfx Jojxfl/s gePsf] v08df lsg tL ;Nnfx Jojxfl/s 5}gg, 
csf {];Nnfx lsg Jojxfl/s 5 eGga]f/d]f ki|6 kfl/lbg ]. 
Š afnaflnsfnfO{ ;a} k|sf/sf cleJolQmx¿ eGg] df}sf lbg] M afnaflnsfn] 
cfkmg }lsl;daf6 cfˆgf ljrf/x¿ JoQm ul//xs]f xG'5g . ;r+f/ ug {];Lkx¿ 
klg km/s—km/s txsf x'g;S5g . jo:s ;xhstf{n] pgLx¿nfO{ v'Nnf 
9+uaf6 eGg] cj;/ lbg] . 
Š pkoQ'm kfz]fs nufpg ]/ ;xh Jojxf/ kb|zg{ ug {]M jo:s ;xhstfs{f] 
kf]zfs vlr{nf], a9L cf}krfl/s lsl;dsf] 5 / afnaflnsfx¿sf] kf]zfs 
k'/fgf, RofltPsf 5g eg] o;n] pgLx¿df cfTdxLgtfsf] af]w x'ghfG5 . 
njfO{vjfO, Jojxf/ cflbn] klg afnaflnsfn] pgLx¿sf] ;Ddfg x'G5 ls 
xbF'g} eGga]f/d]f cgd'fg ug;{S5g . To;n} ];xhstfx{¿n ]nufpg ]kfz]fs / 
Jojxf/df ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . 
Š ;dfg Jojxf/ M afnaflnsfnfO{ sltko cj;/x¿df bf]>f] bhf{sf] Jojxf/ 
ul/G5 . h:t} M ;Dd]ng, tflnd cflbdf cGo jo:s ;xefuLx¿sf] t'ngfdf 
afnaflnsfnfO{ tNnf] :t/sf] oftfoft, vfgf, cGo ;/;'ljwf vr{ lbOg] 
ul/G5 . ;fy} To:tf sfo{qmdx¿ jo:s ;xefuLx¿sf] rfv / cfjZostf 
cg's"n x'g] u/L a9L cf}krfl/s 9+un] tof/ ul/Psf] x'G5 . o:tf] cj:yfdf 
afnaflnsfn] cfkm"x¿nfO{ jo:sx¿sf] t'ngfdf sd dxTj lbPsf] dx;'; 
ub{5g . To;}n] afnaflnsfsf] k|efjsf/L ;xeflutfsf] nflu o:tf sfo{qmdx¿ 
tof/ ubf{ cgf}krfl/s lsl;dsf] / afnd}qL x'g] lsl;dsf sfo{qmdx¿ 
agfpg'kb{5 . 
30 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 31 
*= afnd}qLk"0f{ ;+rf/sf] dfWodaf6 ;"rgf M 
afnaflnsfn] a'emg] z}nLdf jf:tljs, k"0f{ / kl/dflh{t ;"rgf gkfp~h]n;Dd 
sg' }klg lqmofsnfkx¿sf ]ofh]gf thd{'f ug,{] lg0fo{ ug {]h:tf sfdx¿ ke|fjsf/L 
9u+n ]ug {;Sbg}g . h:t }M afnSna u7g ug '{/ ;r+fng ugk{'g {]cj:yfdf klg 
pgLx¿nfO{ afnSna s] xf] < To;sf] cf}lrTo, cfjZostfsf af/]df k|i6 9+uaf6 
atfOlbg'kb{5 . o;sf nflu ljifo;Fu ;DalGwt lstfa, 6]k, >Job[Zo, gf6s, 
el"dsf, clego, uLt, kfi]6/, afna7}s tyf en]fx¿df k:|tl't ug {]nufot ;a} 
lsl;dsf js}lNks ;r+f/sf dfWodx¿ cjnDag ugk{'b5{ . 3/n] 'afn>ldsx¿nfO{ 
lhNnf, /fli6«o, If]qLo, cGt/fli6«o txsf sfo{qmdx¿df ;xefuL u/fpg'kb{5 
h;af6 pgLx¿n] cfˆgf clwsf/sf af/]df cGo k|sf/sf afn>ldsx¿;Fu ;"rgfx¿ 
cfbfg—kb|fg ug {]cj;/ kfp5Fg . 
(= ;xeflutfsf] nflu ;xdlt M 
afnaflnsfn] s'g} lqmofsnfkdf efu lng'eGbf cufl8 pgLx¿sf] ;xeflutf 
:j]lR5s xf] ls xf]Og eGg] s'/f ;'lglZrt ul/g'kb{5 . o;sf nflu k|d'v s]xL 
kZ|gx¿sf ]pQ/sf ]vfh]L ugk{'b5{ . 
;xdltsf] ;'lglZrttfsf nflu kfFr k|Zgx¿ M 
Š afnaflnsfnfO{ s'g} lqmofsnfkdf lsg ;xefuL x'g] < eGg] s'/f yfxf 
x'g'kb{5 . 
Š slt ;do nfU5 < s–]s ]ugk{'b5{ < eGg ]yfxf kfpgk'b5{ . 
Š ;xefuL ePkl5 s] pknlAw x'G5 < eGg] yfxf kfpg'kb{5 . 
Š afnaflnsfnfO{ s'g} lqmofsnfk ug{sf nflu lg0f{o lng;Sg] agfpg s'g 
;:+yfsf ]s;n ]s;/L ;xofu] ug {]xf ]< eGg ]yfxkfpg 'kb5{ . 
Š lqmofsnfk ug{sf nflu s]–slt ef}lts, ljQLo, dfgjLo ;xof]u x'g] xf] . 
of ];xofu] jtd{fgbl]v eljio;Dd sg' ;:+yf jf ;femb]f/L ;:+yfn ]ug {]xf ]< 
eGg] yfxf kfpg'kb{5 .
;xdltsf ]cy {afnaflnsfx¿n ]ugk{'g {]lqmofsnfksf ]af/d]f cfjZos ;r"gf 
kfO;s]kl5 s'/f a'em]/ ;f] sfo{qmddf ;xefuL gx'g] ljrf/ JoQm ug{ kfpg] 
pgLx¿sf ]clwsf/sf ];Ddfg ug {'klg xf ]. olb sg' }lqmofsnfk ubf {pgLx¿ 
hf]lvddf kg{;Sg] ;Defjgf x'G5 eg,] lqmofsnfkdf ;xefuL x'gsf nflu 3/b]lv 
6f9f hfgk'g {]ePdf, olb afnaflnsfsf kmf6]fx]¿ kr|f/—k;|f/sf nflu nluG5 
eg] o:tf] cj:yfdf afnaflnsfsf] ;xdlt lng' cToGt h?/L x'G5 . 
!)= ljZj;gLotf M 
olb afnaflnsfn] afnaflnsfdfly x'g] zf]if0f tyf b'Jo{jxf/sf] lj?4df x'g] 
5nkmndf ;xefuL x'g] xf] eg] o:tf] cj:yfdf ljZj;gLotfn] 7"nf] e"ldsf 
v]Ng;S5 . lsgls ;a} afnaflnsfnfO{ uf]kgLotfsf] clwsf/ 5 . vf;u/L 
cfdfafa'n] yfxf gkfOsg o:tf] 5nkmndf ;xefuL ePsf] cj:yf 5 eg] o:tf] 
cj:yfdf jo:s tyf cGo afnaflnsfn ]of ]ufk]gLotfsf ]clwsf/sf ];Ddfg ug{} 
kb{5 . 3/]n' afn>ldsx¿ o; k|sf/sf] zf]if0f tyf b'Jo{jxf/sf] l;sf/ x'g] a9L 
;Defjgf ePsf]n] o;df ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . lsgls o:tf ;jfn 
/f]huf/bftfx¿;Fu} ufFl;Psf] x'g;S5 . o; lsl;dsf] ;xeflutfn] afn>ldsx¿sf] 
hLjg g} vt/fdf kg{;S5 . afn>ldsx¿sf] cfTd;Ddfgdf rf]6 k'Ug;S5 . 
o:tf] cj:yfdf ;xhstf{x¿n] ;DalGwt afnaflnsfsf] jf:tljs gfd n'sfP/ 
cs {}gfdaf6 klg ;r"gfx¿ aflx/ Nofpg ;Sb5g . afnaflnsf / jo:sx¿ 
Pscfk;df ;Nnfx u/]/ ;"rgfx¿ aflx/ Nofpg] jf gNofpg] lg0f{o ug{ ;Sb5g . 
!!= afnaflnsfsf] ;+/If0f M 
sg' }klg lqmofsnfkx¿df ;xefuL xbF'f To;n ]afnaflnsfsf ]zf/Ll/s, dgfj]1}flgs, 
;j+u]fTds, ljsf;fTds tyf gl}ts dN"odf rf6] gku'f;] eg/] ;/+If0f ugk{'b5{ . 
3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsfx¿ 
hfl]vddf kg {]ka|n ;e+fjgf ePsfn] ]o:tf lqmofsnfkx¿df ;xefuL u/fpbFf 
ljz]if ljrf/ k'¥ofpg} kb{5 . o;sf nflu cfjZos k/]df k|x/L, cGo u}/;/sf/L 
;:+yf, :yfgLo ;/sf/ / sfgg' Joj;foL;uF ;dGjo ugk{'g {]xg';S5 . 
!@= ;xeflutfsf] nflu ;dfg clwsf/ M 
dfgjclwsf/ tyf afnclwsf/sf] Pp6f df}lns l;4fGt ;dfgtfsf] clwsf/ xf] . 
afnaflnsfn] hft hflt, j0f{, lnË, hGd jf cGo tx, efiff, wd{, /fhgLlts jf 
32 ;zQmLs/0f
cGo cf:yf, /fli6«otf, ;fdflhs :t/ cflb s'g} klg s'/fsf] cfwf/df e]befj gu/L 
;dfg 9+un] ;xefuL x'g kfpF5g . o;}n] s'g} klg lqmofsnfkx¿df afnaflnsfsf] 
;xeflutf u/fpFbf lgDg s'/fdf Wofg k'¥ofpg'kb{5 M 
pd]/ M pd]/n] afnaflnsfaLr cfkmg} lsl;dsf] txsf] l;h{gf ub{5 . o'jfx¿n] 
lszf]/x¿nfO{ lszf]/x¿n] pgLx¿eGbf d'lgsf afnaflnsfnfO{ sdhf]/ / cfkm"nfO{ 
hfGg];'Gg] kl/kSj 7flg/x]sf x'G5g . jo:sx¿n] oxL sf/0fn] afnaflnsfn] s]xL 
hfgs]f xbF'g}g eGg ];fr]sf ]sf/0f ;xefuL u/fO/xs]f xbF'g}g . csf {]s/'f lszf/] 
cj:yfaf6 o'jf cj:yflt/ 9Ns]sf afnaflnsfx¿ / lszf]/ cj:yfeGbf sd 
pd]/sf afnaflnsfx¿n] rf;f] /fVg] s'/fx¿df klg km/s kg{;S5 . h] eP klg 
oxfFg]/ la;{g} gx'g] s'/f s] xf] eg] ;a} pd]/sf afnaflnsfnfO{ pgLx¿sf] pd]/ 
cg';f/sf] lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg'kb{5 . olb ;+rf/sf ;fwg / tl/sfx¿ 
pko'Qm lsl;dsf 5g eg] 3/]n' afn>ldsnufot cGo afnaflnsfx¿nfO{ ;xefuL 
u/fpg cK7of/f ]kbg{} . 
;fdflhs lnËe]b M ;fdflhs lnËe]bn] afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] clwsf/dfly 
gsf/fTds c;/ ul//x]sf] 5 . ;dfhdf s]6fx¿sf] t'ngfdf s]6Lx¿n] sd 
cj;/x¿ kfPsf ]sf/0fn ]ubf {pgLx¿sf ] cfTdan dhat' xg' kfPsf ]xb‘'g}, / 
afnsx¿ h:t }:jtGq xbF'g}g . o;n ]pgLx¿df nfdf ];do;Dd cfTdljZjf; 
kb}f xg' / ;xefuL xg'sf ]nflu cfjZos kg {];Lkx¿sf ]ljsf; ug {;ls/xs]f 
xbF'g}g . 3/kl/jf/leq klg s6]Lx¿sf ];xeflutfsf ]nflu kl|tsn" l:ylt xG'5 . 
3/leq s]6Lx¿nfO{ 3/]n' sfdwGbfdf nufOg] x'gfn] km';{bsf] ;do Hofb} sd 
x'G5 . To;}u/L ;fdflhs lje]bsf] rfk s]6fx¿sf] sfFwdf klg cfOk/]sf] x'G5 . 
s6]Lx¿nfO {3/leqsf ]sfddf nufOg ]xg'fn ]s6]fx¿ 3/ 5f8]L 6f9f hfgk'g,{] 
hfl]vdoQ'm sfdx¿ ugk{'g {]l:ylt ljBdfg 5 . oL s/'fx¿n ]klg afnaflnsfsf] 
;xeflutfsf] clwsf/df gsf/fTds c;/ kf/]sf] 5 . ;xhstf{x¿n] o:tf] lsl;dsf] 
ljeb]nfO {lg?T;flxt ug {];dfg ;xeflutfsf ]nflu kxn ugk{'b5{ . 
ckfËtf M ;fdfGotof ckfËtf ePsf afnaflnsfx¿ lqmofsnfkdf ;xefuL x'g 
;Sb}gg eGg] ul/G5 . s'g} klg lsl;dsf] ckfËtfsf] sf/0faf6 afnaflnsfnfO{ 
;xeflutfaf6 al~rt u/fOg 'xbF'g} . a? ckfË afnaflnsfsf ];xeflutfsf ]nflu 
l;h{gfTds ljlw / tl/sfx¿ k|of]u u/L pgLx¿nfO{ ;'xfpFbf lqmofsnfkx¿ 
lgdf0{f ugk{'b5{ . ;/'lIft :yfgdf / ;xh 9u+af6 pgLx¿nfO {;xefuL u/fpgsf 
nflu cgs'n" jftfj/0f tof/ ugk{'b5{ . alx/f, cGwf / cGo lsl;dsf ckfË 
;zQmLs/0f 33
afnaflnsfnfO{ klg jfbljjfb, lg0f{o tyf ;"rgf cfbfg k|bfg, v]nnufotsf 
ultljlw plQs} cfjZostf x'G5 . 
;fdflhs x}l;ot jf k|lti7f M k|foM h;f] 3/]n' afn>ldsnufot ;a} lsl;dsf 
afn>ldsx¿ ;'ljwfljxLg tyf cfTdan sdhf]/ x'g k'u]sf ;dfhsf ;b:o 
x'g . ul/a afnaflnsf, ;8s afnaflnsf, b]xJofkf/df nfu]sf afnaflnsfn] 
;dfhsf c? dflg;x¿af6 x]kfO tyf e]befjsf] l;sf/ x'g'kb{5 . 
afn;xhstfx{¿n ];a }afnaflnsfkl|t ;dfg Jojxf/ ugk{'b5{ . cem }klg kf|oM 
h;f] 7"nf—7"nf ;Dd]ng tyf uf]i7Lx¿df ;xefuL x'g] cj;/ ;dfhsf k|ltli7t 
/ ;'ljwf;DkGg kl/jf/af6 cfPsf afnaflnsfx¿n] kfO/x]sf x'G5g . s'g} klg 
;xefuLtfd"ns lqmofsnfkx¿df ;dfhsf ;'ljwfljxLg afnaflnsfx¿nfO{ efu 
lng] cj;/ lbO{ pgLx¿nfO{ ;zQm agfOg'kb{5 . ;dfhdf ;fdflhs x}l;ot jf 
k|lti7fsf sf/0f zlQmdf /x]sf ;d"xx¿af6 ;'ljwfljxLg cj:yfdf /x]sf afnaflnsf 
/ ;d"xnfO{ cy{k"0f{ / ;dfgtfsf] cfwf/df zlQm x:tfGt/0f ug{sf] nflu ;xhLs/0f 
ul/g'kb{5 . o;n] ;fFrf] ;xeflutfsf] nflu ;xh jftf/0f tof/ ub{5 . 
hghflt, wd{ / eflifs ;d"xsf] ;b:otf M ;dfhdf ax'hftLo, ax'eflifs, ax'wfld{s 
;d'bfox¿ x'g] x'gfn] ;a} hft wd{ efiffsf] k|ltlglwTj x'g] u/L afn ;+3 tyf 
;+u7gx¿sf] lgdf{0f ul/g'kb{5 . a]rlavg tyf c;'/lIft cfk|jf;gdf k/L :jb]zleq 
jf ljb]z k'¥ofOPsf afnaflnsfx¿ a9L hf]lvdk"0f{ hLjg latfpg afWo eO/x]sf 
x'G5g . 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf 
afnaflnsfx¿nfO{ tTsfn ;xof]usf] cfjZostf k/]sf] x'g;S5 . cj}w sfddf 
;+nUg ePsf afnaflnsfx¿ c? dflg;x¿n] yfxf kfpF5g eg]/ o:tf 
afnlqmofsnfkx¿df ;xeflutf c:jLsf/ ug{ ;S5g . o;}n] afn ;xhstf{x¿ 
oL ;jfnx¿df ;j+b]gzLn xg' 'h?/L 5 . afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtnfO {Wofgdf 
/fvL afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fOPdf o;n] jf:tljs ¿kdf ;'ljwfljxLg tyf 
hf]lvdo'Qm cj:yfdf /x]sf afnaflnsfsf] ;xeflutf ;'lglZrt ug{ ;lsG5 . 
!#= cfkmd+}fly e/ kg {]afgLsf ]ljsf; 
afn;xeflutfsf ]cy {afnaflnsfnfO {jo:sx¿dfly lge/{ ug {]afgL ljsf; ug{' 
xf]Og . jo:sx¿ t s]jn afn;xhstf{x¿ x'g . ;xeflutfn] afnaflnsfnfO{ 
cfTdan kb|fg ub5{ . afnaflnsf Pscsfd{f / cfkmd}+f e/ kg {]afgLsf ]ljsf; 
ub{5 . o:tf] lge{/tf s]jn sfo{qmd ;+rfng u?~h]n dfq xf]Og hLjgsf] x/ 
If]qdf h?/L x'G5 . afn;+:yfsf cu'jfx¿n] cfkm" !* jif{ k'u]kl5 qmdzM gofF 
34 ;zQmLs/0f
afnaflnsfdfly lhDd]jf/L ;'lDk+b} afNosfndf l;s]sf cg'ejx¿nfO{ lnP/ cfkm"x¿ 
o'jfo'jtLx¿sf] ;+u7gdf ;fd]n x'g;S5g . To;}u/L sltko afnaflnsfs} 
;xhstf{ klg aGg ;Sb5g . To;}n] ;xhstf{n] afn;+u7gdf ;+ul7t ePs} 
an]fbl]v cfTdlge/{ aGg kf|T];flxt ug '{kb5{ . 
!$= ;xof]ufTds kl/j]z 
afn;xeflutfsf nflu ;xof]ufTds kl/j]z x'g cfjZos x'G5 . o:tf] jftfj/0fn] 
afnaflnsfnfO{ lqmofsnfkdf ;xefuL x'g xNsf / ;xh agfpF5 . o;n] d}qLk"0f{ 
jftfj/0f l;h{gf ub{5 . o;n] pgLx¿leq /x]sf] lxlRsrfpg] afgL, 8/, qf; 
lg/fzf lj:tf/} x6]/ ljrf/x¿ JoQm ug{ / :j]R5fn] sfd ug{ yfNb5g . 
;xeflutfnfO{ cem k|efjsf/L agfpg a;fOdf klg Wofg k'¥ofpg['kb{5 . 
lqmofsnfkdf efu lnFbf ;xhstf{ / afnaflnsf ;a} e'O{df uf]nf] eP/ a:g] 
u/]df afnaflnsf a9L ;xefuL x'g ?rfpF5g . t/ afnaflnsfn] s';L{df a:bf 
cfˆgf] x}l;ot dfly ePsf] 7fGg] ub{5g eg] s';L{ 6]annfO{ uf]nf] kf/L /fv]/ klg 
lqmofsnfk ;+rfng ug{ ;lsG5 . 
afnaflnsfnfO{ v]n a9L ?rfpg] x'gfn] a9L v]n v]nfpg'kb{5 . o;sf] ;fy} 
l;h{gfTds lqmofsnfkx¿ ;+rfng ul//xg'kb{5 . v]n v]Ng] s'/f s]jn ;do 
latfpgsf nflu dfq xf]Og o;n] pgLx¿nfO{ cGo lqmofsnfkx¿df ;xefuL x'g 
a9L pTkl]|/t ug {]ub5{ . 
olb afnaflnsfx¿ ;xhstf{sf] cg'kl:yltdf :jtGq ¿kn] lqmofsnfkdf ;xefuL 
xg' ;xh 7fGb5g eg ];xhstfn{ ]6f9f a;/] /v]bv] ugk{'b5{ . 
!%= pko'Qm ljlw M 
afnaflnsfsf nflu ;+rfng ul/g] ;a} lqmofsnfk tyf tl/sfx¿ afnaflnsfsf] 
pd]/ Ifdtfcg';f/ ldNg] x'g'kb{5 . ePsf ;a} afnaflnsfnfO{ s;/L ;xefuL 
agfpg] eGg] pkfo kQf nufpg] s'/f ;xhstf{sf] lhDd]jf/Lsf] s'/f xf] . vf;u/L 
lg/If/, cGo ;Lkx¿ gePsf tyf ckfË afnaflnsfnfO{ ;xefuL x'gsf nflu 
;xh xg' ]tl/sfx¿sf ]vfh]L ul/gk'b5{ . ;xhstfn{ ]o:tf ]pkfosf ]vfh]L ugk{'b5{ 
h;af6 ;'ljwfljxLg / ;'ljwfo'Qm afnaflnsf tyf afnaflnsf / jo:sx¿aLrsf] 
zlQm ;DaGwnfO{ ;Gt'ng ug{ ;lsof]; . 
;zQmLs/0f 35
!^= ;xeflutfsf] nflu afnaflnsfsf] rog M 
s]lx ;xefuLd"ns lqmofsnfkx¿df ;a} afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fpg ;ls+b}g . 
o:tf] cj:yfdf afnaflnsf :jo+nfO{ ug{ vf]lhPsf] lqmofsnfkdf pgLx¿dWo] 
s;nfO{ ;xefuL agfp‘bf pko'Qm x'G5 eg]/ rog ug{ nufpg ;lsG5 . k|ltlglw 
rog ug{sf nflu k|of]u ul/g] k|hftflGqs cEof; s} tl/sf ckgfpg ;lsG5 . 
sg' }klg 5gf6} kl|qmof ;?' ug {'eGbf cufl8 jo:sx¿n ]ug {nfluPsf ]lqmofsnfk 
jf sfo{qmdsf af/]df afnaflnsfnfO{ s'g} klg s'/f g5'6g] u/L s'/fx¿ atfpg' 
kb{5 . vf; u/L lqmofsnfkdf efu lng] afnaflnsfaf6 s] cfzf ul/Psf] xf] 
eGg] s'/f k|i6 kfl/lbg' kb{5 . oxL s'/fnfO{ cfwf/ dfg]/ afnaflnsfn] ;xefuL 
x'g] s]xL ;fyLx¿sf] ;"rL tof/ ug{ ;Sb5g . ;xefuL x'g rfxg]x¿sf] ;+Vof 
w]/} ePdf jf cfjZostf k/]df dtbfg klg ug{ ;Sb5g . o:tf] cj:yfdf 
afnaflnsfsf ]rognfO {;Ddfg ug {'kb5{ . vf; u/L cj;/x¿ yf/] }xG'5g t/ 
lg/Gt/ cfO/xg ;S5g . c? afnaflnsfnfO{ kl5Nnf cj;/x¿ lbg] eGg] s'/f 
k|i6 kfl/lbg' kb{5 . lqmofsnfk jf sfo{qmddf ;xefuL x'g] afns jf aflnsfn] 
;xefuL eP/ cfPkl5 Toxf‘ k|fKt cg'ej jf l;s]sf s'/fx¿sf] k|ltj]bg tof/ 
u/L ;a }c? ;fyLx¿nfO {;g'fpg 'kg {]s/'f atfpbFf /fdf| ]xG'5 . 
!&= efiff M 
lhNnf, /fli6«o If]qLo tyf cGt/f{li6«o txdf x'g] lqmofsnfkx¿df ljleGg b]z, 
If]q, hghflt ;d"xaf6 ;xefuL x'g] afnaflnsfsf] k|efjsf/L tyf ;lqmo 
;xeflutfsf] nflu efiffn] 7"nf] e"ldsf v]Ng] ub{5 . olb efiff ga'emg] l:ylt 
ePdf afnaflnsf] ;xeflutf k|efjsf/L gx'g] dfq xf]Og o;n] gsf/fTds k|efj 
;d]t kfg{ ;Sb5 . ;fdflhs k|lti7f, x}l;ot / efiff Ps csf{df uf‘l;Psf 
s'/fx¿ x'g . h:t} lzlIft afnaflnsfn] /fli6«o jf cGt/f{li6«o efiff klg l;Sg] 
df}sf kfPsf] x'G5 . olb ;xefuL afnaflnsf sfo{qmddf k|of]u ul/g] efiff 
a'emb}g eg] efiffsf] ;§fdf lrq, kf]i6/, >Job[Zo, ;+rf/sf l;h{gfTds tl/sfx¿ 
ckgfpg' kb{5 . bf]efif]x¿ afnclwsf/af/]df ;+j]bgzLn x'g h?/L 5 . 5nkmn 
ePsf ljifox¿sf] ;f/ ;+If]k ;/n efiff / xfpefpsf] dfWodaf6 k|i6 kfl/g' 
kb5{ . ;xhstfn{ ]5nkmn tyf lqmofsnfkx¿nfO {lj:tf/ };~rfng ug {'kb5{ . 
;xhstf{n] 5nkmn / lqmofsnfkx¿nfO{ w}o{tfk"j{s ;'Ggsf] nflu k|f]T;fxg ul//xg' 
kb{5 . 
36 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 37 
!*= ;kmntfdf v';L dgfpg] M 
of]hgf ul/Psf sfo{qmdx¿ ;kmn ePdf ;xefuL ePsf lqmofsnfksf] ;kmntfsf] 
nflu v';LofnL dgfpg] . ;fgf] 7"nf] hqf] ;kmntf k|fKt eP klg ;xefuL x'g]nfO{ 
awfO lbg] . o;n] km]l/—km]l/ o:tf sfo{qmd ;+rfng ug{ tyf ;xefuL x'gsf] 
nflu c? afnaflnsfnfO{ klg k|f]T;fxg ldNb5 . 
!(= sfo{qmdsf] lg/Gt/tfsf] nflu yk lqmofsnfk M 
sg' }klg lqmofsnfk jf sfoq{md ;lsPkl5 To;kl5 s ]ug {]eGga]f/d]f ;fR]gk'b5{ . 
olb sfo{qmddf afnaflnsfsf] ;xeflutf 5f]6f] cjlwsf] eP To;sf] k|ltj]bg jf 
pgLx¿ efu lnPsf] a}7ssf] 3f]if0ff pgLx¿nfO{ lbg] . 
sltko afnaflnsfx¿ cfkm"n] sfo{qmddf efu lnP/ cfPkl5 l;s]sf 1fg tyf 
;Lkx¿ ;+u7gdf nfu" ug{ rfxG5g . of] :jefljs s'/f xf] . o;}n] sfo{qmd 
;+rfnsx¿n] ;xefuLx¿;Fu pgLx¿n] tof/ u/]sf of]hgfsf af/]df 5nkmn 
ugk'{b5{ . olb yk sfoq{md ;~rfngsf nflu >ft] h6'fpg k/d]f ;fs]f nflu 
cGo ;:+yfx¿;uF ;dGjo u/L afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ .
Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M 
afn;xeflutfn], 
Š nfdf] ;do lng;S5 . 
Š afnaflnsfsf] Ifdtfsf] clwstd / l;{hgfTds 9+un] pkof]u ub{5 . 
Š of] Pp6f l;sfOsf] k|lqmof xf] 
Š JolQmut pGgltsf nflu Pp6f cj;/ xf] . 
Š afn;xeflutf lqmofsnfk xfO]g a? cGo lqmofsnfkx¿ ug {]Pp6f tl/sf 
xf] . 
Š Pp6f dfq lqmofsnfkdf ;xefuL x'g' jf:tljs ;xeflutf xf]Og, 
afn;xeflutfnfO{ hLjgdf x/ If]qdf ul/g] lqmofsnfkx¿df d"nk|jfxLs/0f 
ul/g'kb{5 . 
Š afn;xeflutf sfoq{mdaf6 lgbl{]zt xG'5, of ]Jojxf/af6 ;DkGg ul/g ]sfo{ 
xf], of] afnaflnsf / jo:sx¿sf] ;+nUgtfdf ;DkGg x'G5 . 
Š afn;xeflutf ;w +}Pl]R5s, ;;'l"rt, cyk{0"f {/ afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtsf] 
kIfdf x'G5 . 
Š afn;xeflutfn] ;'ljwfljxLg afnaflnsfnfO{ ;zQm agfpg'kb{5 . 
Š afn;xeflutfn] afnaflnsfsf] 1fg, k|j[lQ / ;Lksf] ljsf;df ;xof]u u/L 
pgLx¿nfO{ pgLx¿leq cGt/lglxt Ifdtf dx;'; u/fpF5, pQ/bfoL / ;lqmo 
gful/ssf] ljsf; u5{ . 
Š afn;xeflutfn] afnaflnsf cfkm}nfO{ zf]if0f / b'Jo{jxf/af6 ;'/Iff ug{sf] 
nflu ;Ifd agfpg ;xof]u ug{;S5 . 
Š olb afnaflnsf;Fu 5nkmn u/]df / pgLx¿nfO{ ;+nUg u/fPdf 3/]n' 
afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>d;DaGwL sfo{qmd tyf kl/of]hgfx¿ a9L 
;do;fk]If / To;sf p2]Zox¿ xfl;n ug{;Sg] ;Defjgf x'G5 . 
38 ;zQmLs/0f
Š sfo{qmdsf] zf]ef a9fpgsf nflu dfq / afnaflnsfsf] s'g} e"ldsflagf g} 
pgLx¿nfO {;xefuL u/fpgsf ]nflu ko|fu] ug {]s/'fnfO {k>|o lbg 'xbF'g} . 
Š afnaflnsfnfO{ ;xh, d}qLk"0f{ / k|hftflGqs kl/j]zdf ;xefuL u/fpg] s'/fnfO{ 
;'lglZrt ug{ ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . 
Š afnaflnsf / jo:sx¿ aLrsf] cfk;L ;DaGw ;Ddfghgs x'g'kb{5 . 
Š ;Dej eP;Dd w]/} afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fpg] nIo lnOg'kb{5 . 
Š afnaflnsfsf] Ifdtf, cfjZostf / rfvcg';f/ pko'Qm x'g] tl/sf / 
lqmofsnfkx¿ k|of]u ul/g'kb{5 . 
Š aflx/L lqmofsnfkdf efu lng] hfg];DaGwL lg0f{o ubf{ afnaflnsfnfO{ g} 
lg0f{o ug{ lbOg'kb{5 . 
Š sfo{qmd Joj:yfkg kIfn] s'g} lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg] a]nf afnaflnsf 
/ ;xhstfx{¿nfO {hfl]vddf kg {]jf gkg {]s/'f ;l'glZrt ul/gk'b5{ . 
Š afn;xeflutfnfO{ lgs[i6 k|sf/sf 3/]n'nufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg 
ePsf afnaflnsfnfO {kg':yfk{gf tyf ;u+l7t ug {]sfdlt/ pGdv' ul/gk'b5{ . 
Š sfo{qmd jf lqmofsnfksf] cjlw ;dfKt ePkl5 afnaflnsfx¿;Fu} a;]/ 
v';LofnL dgfpg'kb{5 . 
Š k|To]s lqmofsnfkdf ;+nUg eO;s]kl5 tL lqmofsnfkx¿af6 pgLx¿sf] hLjgdf 
ePsf] kl/jt{g hfFRg nfut – -/sd, ;fdu|L, dfgjLo >f]t ;fwg slt vr{ 
eof] <_ k|lqmof – -tL ;fdu|Lx¿ s;/L k|of]u ul/P <_ lgut{ -tfNsfnLg 
kl/0ffd s] cfof] <_ / pknlAw –-bL3{sfnLg k|efj s] k¥of] <_ eGg] af/]df 
afnaflnsfnfO{ hfgsf/L lbg} kb{5 . 
Š sfoq{md jf lqmofsnfk ;dfKt ePkl5 Tof ]sfoq{mdkZrft ug {]gof ‘ofh]gfsf] 
af/]df afnaflnsf;Fu ;f]lwg'kb{5 / cfjZos >f]t ;fwg h'6fOlbg'kb{5 . 
Š afn;xeflutf g} 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;a} ;d:ofsf] ;dfwfg xf]Og a? 
o;n] ltgLx¿sf] afFRg], bL3{ hLjg lhpg], ljsf; ug{, ;+/If0f kfpg] nufotsf 
clwsf/nfO {;l'glZrt ug {]sfddf ;xofu] ub5{ . 
;zQmLs/0f 39
afn;xeflutfsf cj/f]wx¿ 
Š æafnaflnsfn] s] ug{ ;S5g / <Æ eGg] jo:sx¿sf] wf/0ff 
Š ;xeflutfsf] gfddf afnaflnsfnfO{ æk|of]uÆ u/fOPsf] 
Š afnaflnsfnfO{ lbOg] dfof / ;'/Iffsf] cefj 
Š afnaflnsfnfO {cfjZostfeGbf a9L lgoGq0f / lgbz{]g ug {vfH]g' 
Š lg0f{o ug{;Sg] Ifdtfsf] sdL 
Š afnaflnsfnfO{ 1fg / ;"rgfsf] sdL 
Š 3/]n' afn>dnufot ;a} k|sf/sf] afn>dnfO{ sfg'gn] ;d]6g g;Sg' 
Š jo:sx¿df afnaflnsfnfO {;xhLs/0f ug {];Lk gxg'' 
Š afnaflnsfnfO{ sfd ug{sf nflu cfjZos ;Lk, tflnd glbOg' 
Š afnaflnsfdf pgLx¿sf cfwf/e"t clwsf/af/] r]tgfsf] sdL 
Š afnd}qLk"0f{ ;+rf/sf] cefj 
Š afnaflnsfn ]ug {]lg0fo{df jo:sx¿n ]cfˆgf ]kmfObfsf nflu x:tIfk] ug{' 
Š ;db'fo / kl/jf/af6 jf:tf gug{' 
Š pTk/]|0ffsf ]cefj 
Š Ps csf{df ;Dks{ / ;dGjosf] sdL 
40 ;zQmLs/0f
3/n] 'afn>ldsnfO {;xefuL u/fpbFf Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ 
3/]n' afn>ldsx¿nfO{ sfo{qmdx¿df ;xefuL u/fpFbf w}o{tf, nrstf / 
l;h{gfTdstfsf] vf‘rf] kb{5 . o;sf nflu p;sf] /f]huf/bftf, kl/jf/, ;d'bfo, 
;DalGwt clwsf/Lx¿;uF ;dyg{ / ;xofu] kf|Kt ug '{cfjZos xG'5 . lgDg 
s'/fx¿n] ubf{ of] r'gf}tLk"0f{ x'G5 M 
!= 3/]n' afn>ldsx¿df k9fOsf] :t/ / cGo ;Lksf] ljsf; Go"g x'G5 M 
3/]n' afn>ldsx¿df, plgx¿sf] kl/jf/ ;fdfGo ;fIf/ jf lg/If/ klg x'g;S5g . 
pgLx¿sf ]afN]g;Sg ];Lksf ]ljsf; ePsf ]xbF'g} . cGo afnaflnsf h:tf ]lrq 
sfg],{] gS;f agfpg ]h:tf ;Lkx¿sf ]klg /fdf| ]ljsf; gePsf ]xg';S5 . o;n}] 
jo:s ;xhstf{n] l;h{gfTds 9+un] pko'Qm ljlwx¿ vf]Hg'kb{5 . 
;zQmLs/0f 41 
@= ;xh jftfj/0f tof/ ug{ sl7g M 
3/]n' afn>ldsx¿ a]rlavgdf k/]sf], a;fFO ;/]sf] cnu—cnu /f]huf/bftfx¿sf] 
3/df a;]sf]n] Ps 7fpFdf e]nf x'g sl7g x'G5 . ufp‘af6 cfPsf] x'gfn] ;x/lt/ 
af]lng] :yfgLo efiff af]Ng klg sl7g x'G5 . Ps csf{aLr 3'nldn x'g, ljZjf; 
k|fKt ug{ lgs} sl7g x'G5 . ;xeflutfsf lqmofsnfkx¿ ;+rfngsf nflu ;xh 
jftfj/0f agfpg ;do nfUg;S5 . 
#= ;dosf] cefj / vf]h]sf] a]nf e]§fpg ufx|f] M 
3/n] 'afn>ldsx¿n ]nfdf ];do;Dd sfddf Jo:t xg'k'g {]xg'fn ]km;'b{sf ];do 
lgsfNg sl7g x'G5 . lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>ddf /x]sf afnaflnsfnfO{ 
/f]huf/bftfx¿n] s7f]/ lgoGq0fdf /fv]sf x'G5g . 8/ qf;sf] sf/0fn] pgLx¿ 
rfx]sf] a]nf aflx/ lg:sg g;Sg] cj:yf x'G5 . Sna cflbdf ;xefuL x'g klg 
;dosf] cefj / sfdsf] rfkn] ubf{ pgLx¿sf] Snadf efu lng] ?lr klg gx'g 
;S5 . ?lr eP klg vf]h]sf] a]nf e]§fpg ufx|f] x'G5 . o;}n] pgLx¿ ;+nUg ePsf 
;+:yf jf sfo{x¿sf] k|ult l9nf] x'g;S5 .
$= lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>d ;+j]bgzLn ;jfn M 
lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>d ;+j]bgzLn ;jfn xf] . o;df afnaflnsfsf] a]rlavg, 
afn of}g zf]if0f tyf b'Jo{jxf/ x'g;Sg], sfg'gn] tf]s]sf] eGbf sd pd]/df sfddf 
nufPsf] jf cGo k|sf/sf] hf]lvdk"0f{ sfo{x¿ x'g ;Sb5g, h'g sfg'gn] klg 
lgifw] u/s]f ]xG'5 . o:tf ;jfnx¿ ;dfhsf ]cufl8 nfhdbf {]xg' ]/ cgl}ts klg 
x'G5g . ;xefuL u/fpg'k5{ eGg] gfddf o:tf ;jfnx¿af/] 5nkmn ubf{ /f]huf/bftf 
/ 3/n] 'afn>ldsx¿nfO {Ps }7fpdFf afn]fO {5nkmn ug {'xbF'g} . afnaflnsfnfO{ 
5'§} 9+un] ;xefuL u/fpg' kb{5 . gq eg] o:tf ;jfnx¿ uDeL/ / vt/gfs klg 
x'g;S5g . o:tf ;jfnx¿df ;r]tgf Nofpg] tyf /f]huf/bftf, k|x/L, sfg'g;Fu 
;Da4 lgsfosf clwsf/Lx¿;Fu 5nkmn rnfpgsf] nflu nfdf] /0fgLlt agfO{ 
sfd ugk{'b5{ . 
%= dgf]j}1flgs c;/ M 
lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>dn] afnaflnsfnfO{ dgf]j}1flgs / efjgfTds ¿kn] 
rf]6 k'¥ofPsf] x'G5 . ;xhstf{n] pgLx¿dfly k/]sf] c;/sf] af/]df /f]huf/bftf;Fu 
5nkmn rnfpg cfkm +};lsG5 ;lsb+g} ;l'glZrt ugk{'b5{ . cfkmn+} ]xn ug {g;s] 
c?;Ifd ;+:yfx¿nfO{ lhDdf lbg'kb{5 . o:t} lsl;dsf ;d:ofdfly ljho k|fKt 
ug{ ;kmn ;+:yfx¿sf] ;xof]u lng'kb{5 . 3/]n' afn>ldsx¿sf] sdhf]/ 
cfTdannfO{ dfly p7fpgsf nflu cGo afnaflnsfx¿;Fu 3'nldn u/fpg'kb{5 . 
o;n] Psflt/ 3/]n' afn>ldsx¿n] cGo afnaflnsfx¿af6 w]/} s'/f l;Sg] 
cj;/ kfpF5g eg] cGo afnaflnsfn] klg 3/]n' afn>ldsx¿n] ef]u]sf kL8f 
tyf cGo Jojxfl/s 1fg l;Sg] a'emg] cj;/ kfpF5g . 
42 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 43 
kfFr 
afn;xeflutfsf] nflu afnSna 
3/]n' afn>ldsx¿ dfq xf]Og cGo afn>ldsnufot ;a} afnaflnsfsf] nflu 
Sna jf ;dx" afn;xeflutfsf ]cEof; ug {];ae}Gbf pkoQ'm :yn xf ]. lsgeg ]M 
z ;+ul7t x'g kfpg] afn>ldsx¿sf] clwsf/ xf] . 
z 3/n] 'afn>ldsx¿ cbZ[o / kxrF'af6 6f9f eP klg afn;u+7gx¿ bZ[o 
x'G5g / k'Ug ;lsg] :yndf x'G5g . 
z afn>ldsx¿ >lds eP klg 68]« ol'gogx¿df ;u+l7t xg' ;Sbg}g lsgls 
>d;DaGwL cGt/f{li6«o sfg'gcg';f/ !% jif{d'lgsfnfO{ >ldssf] ¿kdf dfGotf 
k|fKt 5}g . 
z afn;+u7gsf] ;b:otf / ;+u7gsf] gfdn] 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ ;zQm 
agfpF5 . 
z o;n] 3/]n' afn>lds / /f]huf/bftfaLrsf ;d:ofx¿nfO{ xn ug{ d2t 
ub{5 . 
z ;fdfGotof jo:sx¿sf] nflu afnaflnsfnfO{ ;+ul7t ug{ ;lhnf] x'G5 t/ 
3/]n' afn>ldssf] xsdf eg] /f]huf/bftfsf] 3/df a;]sf] sf/0f km';{bsf] 
;do kfpg / lx8+8n' ug {]:jtGqtf sd dfq xg' ]ePsfn] ];u+l7t ug {ufxf|] 
x'G5 . 
z ;+u7gdf ;xefuL x'gfn] afnaflnsfn] ;xeflud"ns 9+uaf6 ;Lkx¿ l;Sg] 
/ lje]b/lxt jftfj/0fdf a:g / sfd ug{sf] nflu pko'Qm jftfj/0f l;h{gf 
ub{5 .
;d"x s] xf] < 
;d"x eGgfn] lglZrt p2]Zo k"/f ug{sf nflu b'O{ jf b'O{eGbf a9L dflg;x¿ 
ldn]/ ;fd"lxs efjgf / klxrfg;lxt lgdf{0f ul/Psf] ;+u7g xf] . 
;d"x lsg < 
z nIf k"/f ug{ jf p2]Zo k|fKt ug{ . 
z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿aLr ljrf/ cfbfg—k|bfg ug{ . 
z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] cg'ej cfbfg—k|bfg ug{ . 
z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] ;d:of ;dfwfgsf nflu 
of]hgf agfpg . 
z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] zlQm ;+ro ug{ . 
z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] >f]t ;fwg h'6fpg . 
z PSn}n] k"/f ug{ g;Sg] sfd ug{ jf ;d:of ;dfwfg ug{ jf lk/dsf{ 
x6fpg . 
z g]t[Tj ljsf; ug{ . 
afnSna s] xf] < 
afnaflnsfx¿sf ];xeflutf ug {kfpg ]tyf JolQmTj ljsf; ug {]clwsf/sf] 
Jojxfl/s sfof{Gjog ug{sf nflu afnaflnsfx¿nfO{ ;+ul7t u/]/ agfOPsf] 
Pp6f afn;d"x xf] . cGo afnaflnsfx¿sf] cltl/Qm 3/sf] rf/ lbjf/leq y'lgP/ 
cb[Zo tyf cf]em]ndf k/]sf 3/]n' afn>ldsx¿df cfTdansf] ljsf; ug{sf] 
nflu afnSnan] 7"nf] e"ldsf v]Ng;S5 . 
3/]n' afn>dsf] If]qdf sfo{/t ;+:yf jf ;xhstf{af6 pko'Qm jftfj/0f tof/ 
u/L cgf}krfl/s afnsIffdf ;xefuL eO/x]sf jf ljBfno uO/x]sf tyf s'g} 
44 ;zQmLs/0f
klg sfo{s|ddf ;xefuL ePsf 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ g} ;+ul7t u/]/ afnSna 
u7g ug{ ;lsG5 . o:tf] cj;/ kfPsf 3/]n' afn>ldsx¿ lg/Gt/ ;d"xdf 
pkl:yt xg' ]xbF'f pgLx¿nfO {;u+l7t ug {;lhnf ]xG'5 . 
3/]n' afn>ldssf nflu afnSna lsg cfjZos 5 < 
;zQmLs/0f 45 
Š af]Ng], n]Vg] ;Lkdf ljsf; ug{ 
Š g]t[Tj ;Lksf] ljsf; ug{ 
Š cfTdansf] ljsf; ug{ 
Š d]nldnfksf] efjgf a9fpg 
Š cfkm"dfly k/]sf ;d:ofx¿sf] af/]df 5nkmn ug{ / hfgsf/L cfbfgk|bfg 
ug{ 
Š hftLo, n}lËs e]befj x6fpg 
Š Ps cfk;df ;xof]usf] efjgf j[l4 ug{ 
Š cGo afn>ldsx¿nfO{ ;xof]u ug{, 
Š 3/]n' afn>ldsx¿sf] hLjgdf r]tgf hufpg 
Š afnaflnsfk|lt ul/g] cdfgjLo Jojxf/sf] lj/f]w jf k|lt/f]w ug{ 
Š /rgfTds tyf l;h{gfTds Ifdtfsf] ljsf; ug{ 
3/n] 'afn>ldsx¿nfO {;u+l7t ubf {cfOkg {];d:ofx¿ 
Š afnaflnsfx¿ /f]huf/bftfx¿sf] lgoGq0fdf x'g] x'gfn] afnSna u7g 
x'g] s'/f /f]huf/bftfn] yfxf kfPkl5 ca s] ug{ nfu] eGg] z+sf pTkGg 
eO{ ;d"x tyf e]nfdf cfpg k|ltaGw nfUg;S5 .
Š afnSnadf ;u+l7t ePkl5 clns a9L ;do lbgk'g {]l:ylt cfpg ;Sg] 
x'gfn] /f]huf/bftfaf6 /f]s nufOg;S5 . 
Š /f]huf/bftfsf] 8/n] afnaflnsfx¿ Snadf ga:g] ;+efjgf x'G5 . 
Š Snasf] ultljlwn] sIffut k9fOnfO{ w]/} afwf k'u]df afnaflnsfx¿sf] 
k9fO sdhf]/ x'g;S5 . 
Š yf]/}nfO{ ;+ul7t ug{ ;lsP klg cem w]/} afnaflnsfx¿ ul/a kl/jf/sf 
:s'n ghfg], ckfËtf ePsf afnaflnsf c;+ul7t cj:yfd} /x]sf]n] 
ltgnfO {;dfjz] ug {]ko|f; gxg' ]xf ]eg ]Sna;uF ltgsf ]b/"L a9g;S5 
jf ltgLk|lt ul/g] e]befj emg a9g]5 . 
g]kfnsf afnSansf] P]ltxfl;s k[i7e"ld 
;g !(*( df afnclwsf/ dxf;lGwnfO{ ;+o'Qm /fi6«;+3n] kfl/t u¥of] . To;sf] 
Ps jif{kl5 cyjf !(() df g]kfnn] afnclwsf/ dxf;lGwdf x:tfIf/ tyf 
cg'df]bg u¥of] . o;/L afnclwsf/ dxf;lGwnfO{ cg'df]bg u/]kl5 dxf;lGw 
g]kfnsf] sfg'g;/x nfu" eof] . o;n] !* jif{d'lgsfnfO{ afnaflnsfsf] ¿kdf 
dfGotf lbg'sf ;fy} afnaflnsfnfO{ ;+u7g vf]Ng;Sg] clwsf/ lbof] . afnclwsf/ 
dxf;lGwn ]Joj:yf u/s]f ]clwsf/nfO {sfofG{jog ug {]p2Z]on ]Knfg OG6/gz]gnåf/f 
;xofu] k¥'ofOPsf afnSnax¿sf ]:yfkgf eof ]. o;u}/L ;e] b lrN8g]« gjå{]f/f 
;xof]u k'¥ofOPsf Snax¿ ;g !((@÷!((# lt/ ndh'ª, pbok'/ / kfNkfdf 
:yfkgf eP . 
;g !(($ df sf7df08f}df dxf;lGwsf] k|ltj]bg tof/ ug{ hDdf ePsf 
afnaflnsfsf] ;d"xnfO{ g} ;Ël7t u/L afnr]tgf ;d"xsf] :yfkgf eof] . o;} 
;do PS;g P8n] afnaflnsfsf] ;+nUgtfdf ;fd'bflos ;xeflutfTds cg';Gwfg 
;~rfng ugs'{f ;fy }afn;dx"x¿ klg :yfkgf u¥of ]. xftd]fnf ]afn;dx"sf] 
:yfkgf ;g !((^ df eof ]. ;e] b lrN8g]« o='s=] tyf ;e] b lrN8g«], o='P;=åf/f 
;xofu] k¥'ofOPsf afnSnax¿sf ]:yfkgf klg ;e] b lrN8g]« gjn{] ];xofu] 
ul/Psf afnSnax¿s} 9fFrfdf eof] . ;g !((& b]lv cgf}krfl/s If]q ;]jf s]Gb« 
-OG;]s_n] cfˆgf] sfo{qmd ;+rfng ePsf lhNnfdf afnclwsf/ r]tgf ;d"x u7g 
u¥of] . o;} qmddf !((&÷(*df afndhb'/ ;/f]sf/ s]Gb« -l;ljg_n] cfˆgf 
afnclwsf/ d~r u7g ug]{ sfdsf] ;'?jft u¥of] . l;ljgn] klg :s'nsf 
46 ;zQmLs/0f
ljBfyL{x¿nfO{ ;d]6]/ g} afnclwsf/ d~r u7g u/]sf] 5 . oltv]/;Dd 3/]n' 
afn>ldsx¿nfO{ g} ;+ul7t u/]/ s'g} klg afnSnax¿ u7g ePsf] lyPg . 
;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_n] 3/]n' 
afn>ldsx¿nfO{ ;zQm agfpg] p2]Zon] @)%* ;fndf 3/]n' afn>lds d~r 
:yfkgf u¥of] . of] g} g]kfnsf] klxnf] 3/]n' afn>ldsx¿sf] afnSna xf] . xfn 
o; ;+:yfsf] kxndf $@ j6f 3/]n' afn>ldsx¿sf] afnSnax¿ ;+rflnt 5g . 
oL Snax¿ :s'ndf k9g] 3/]n' afn>lds / cGo afnaflnsfx¿nfO{ ;d]6]/ u7g 
ul/Psf] 5 . oL Snax¿df *) k|ltzt 3/]n' afn>ldsx¿ / @) k|ltzt cGo 
afnaflnsfx¿ ;+ul7t 5g . 
o;/L afnaflnsfsf] If]qdf sfo{/t ;+:yfx¿;Fusf] kxnaf6 xfn g]kfndf 
# xhf/eGbf a9L afnSnax¿ sfo{/t 5g . afnSnasf] cfsf/sf] kl/lw ( hgf 
b]lv *& hgf;Ddsf] kfOPsf]n] oxL cf};tnfO{ /fli6«o ¿kdf lnFbf /fli6«o :t/df 
#) xhf/ ! ;o &) hgf afnaflnsf afnSnadf ;+nUg ePsf] kfOPsf] 5 . t/ 
of] ;+Vofdf cGo ;+:yfx¿åf/f u7g ul/Psf afnSnax¿sf] cf};t afnaflnsfsf] 
;+Vof yfxf gePsf]n] of] cg'dflgt tYofÍ dfq xf] . gofF ;+:yfx¿ :yfkgf x'g] 
tyf gofF—gofF afnSnax¿ u7g x'g] sfd lg/Gt/ eO/xg] x'gfn] o;sf] jf:tljs 
;+Vof cfpg sl7g x'G5 . dfly pNn]lvt tYofÍx¿n] ;g !((* sf] cGTolt/;Ddsf] 
afnSnasf] cg'dflgt ljj/0f atfpFb5g . 
gk]fndf afnSnax¿sf ]ljlwjt btf {ug {]ks|o[fn ]eg ]ldlt @)%* >fj0f @% ut] 
hful[t afnSnan ]lhNnf kz|f;g sfofn{olj?4 bfo/ u/s]f ]d2'fdf ;jfR{]r 
cbfntn] btf{ ug{ kfpg] km};nf u/]kl5 ;'? ePsf] xf] . 
o;afx]s cGo ;+:yfx¿n] klg afnaflnsfnfO{ ;+ul7t u/L afnSnax¿ lgdf{0f 
u/]sf 5g . o:tf ;+:yfx¿df OGefO/f]gd]G6n SofDk km/ sGh/e];g Pj]/g]; 
-PSsf_, :6'8]06 kf6{g/l;k jN8{jfO8n] klg jftfj/0fLo Snax¿ lgdf{0f u/]sf] 5 
eg] c08/lk|len]H8 lrN8«G; Pzf]l;o;g -pKsf_, sG;g{, ;]km Pj+ xfn afnr]tgf 
;d"xsf Snax¿ /x]sf 5g . 
xfn;Dd :yfkgf ePsf Snax¿sf] ef}uf]lns b[li6n] x]bf{ g]kfnsf dWokxf8L 
If]qdf w]/} afnSnax¿ /x]sf 5g eg] t/fO{ If]qn] bf]>f] :yfg cf]u6]sf] 5 . t/ 
pRr kxf8L lhNnfdf eg] s'g} Sna 5}gg . 
;zQmLs/0f 47
o;/L afnSnax¿sf ]u7g ug {]sfd cGt/fl{i6o«, /fli6o« tyf :yfgLo txdf /xs]f 
u/};/sf/L ;:+yfx¿sf ]kxndf xbF' }cfPsf ]bl]vG5 . w/]h};f ]afn Snax¿ !(() 
sf] bzssf] k"jf{4{b]lv ufpF÷;d'bfodf ;~rflnt æafnaflnsf Pscsf{sf] nfluÆ 
sfo{qmdaf6 ljsl;t ePsf kfOG5g . s]xL eg] afn ;fIf/tf sIff ;DkGg 
ePkl5 ;d"xsf] ¿kdf kl/0ft ePsf 5g . cGo sltko Snax¿ ljsf; ;+:yfåf/f 
;f]em} Snasf ¿kdf ljsl;t ePsf b]lvG5g . s]xL afnSnax¿ l5d]sL ufpFsf 
afnaflnsfåf/f afnSnasf] af/]df hfgsf/L x'gf;fy pT;flxt eP/ dfu ePcg';f/ 
ljsl;t ePsf lyP . o;/L afnSna u7g x'g'df xft]dfnf] afn /]l8of] sfo{qmdsf] 
k|efj klg xf] . 
afnSna / ;xof]uL ;+3;+:yfx¿ 
h;/L Pp6f JolQmn] cfˆgf cfjZostfx¿ k"/f ug{ c?sf] ;xof]u lng'kb{5 . 
afnSna ;+:yf xf] . ;+:yf eg]sf] klg Pp6f JolQm;/x g} x'G5 . To;}n] Snan] 
ug ]{eg/] ;fr]s]f ;a }sfox{¿ p;n ]PSn }ug {g;Sg ]l:ylt klg xg';S5 . so}f+} 
sfdx¿ ugs{f nflu cGo ;:+yfx¿sf ];xofu] lngk}g {]xG'5 . o;n} ];:+yfut 
¿kn ]sfd ug {]ubf {c?sf ];xofu] lngsf nflu ;jk{y|d Snasf ;xofu]L 
;:+yfx¿ sg'–sg' xg' eg/] klxrfg ugk{'b5{ . ;fdfGotof afnSnasf ;xofu]L 
;+:yfx¿ lgDg x'g ;Sb5g M 
j8f sfof{no ufpF ljsf; ;ldlt÷gu/kflnsf 
:jf:Yo rf}sL÷pk:jf:Yo rf}sL ljBfno 
k|x/L rf}sL lhNnf afnsNof0f ;ldlt 
lhNnf k|zf;g sfof{no lhNnf ljsf; ;ldlt 
kqsf/x¿ cGo Snax¿ 
afnclwsf/;Fu ;Da4 ePsf /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L 
;+:yfx¿ 
afnclwsf/k|lt rf;f] /fVg] 
u}/;/sf/L ;+:yf tyf cGo ;+:yfx¿ 
48 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 49 
5 
afnSna Joj:yfkg 
afnSNj / o;nfO {ke|fj kfg {]tTjx¿ 
afnSna Pp6f ;+u7g xf] o;}n] SnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;~rfng ug{sf nflu 
Snasf] cfGtl/s cj:yf hlt;'s} :j:Yo, ;zQm eP klg aflx/L kl/j]zn] klg 
Snasf lqmofsnfkx¿nfO{ ;~rfng ug{sf nflu k|efj kfl//x]sf] x'G5 . o;}n] 
Snasf ;xhstf{ tyf o;df cfa4 x'g] afnaflnsfx¿n] klg SnaeGbf aflx/ 
/x]sf] ef}uf]lns, ;fdflhs, ;f+:s[lts tyf /fhg}lts kl/j]znfO{ rgfvf] cfFvfn] 
x]l//xg'kb{5 .
afnSna s;/L u7g ug {]< 
afnSna u7g ugs{f nflu lgDg sfdx¿ ugk'{b5{ M 
!= afnSan u7g uge{'Gbf cufl8 ug {]sfdx¿ M 
Š afnSna u7g ug {]ljBfno, cgfk}rfl/s sIff tyf ;db'fosf ]jl/kl/sf 
/f]huf/bftf uf=lj=;, gu/kflnsfsf k|ltlglw, ;+3;+:yfsf kbflwsf/Lx¿, 
:yfgLo /fhg}lts JolQmTj, cleefjsx¿;Fu e]63f6 u/L pgLx¿nfO{ 
afnSna s ]xf ]< o;sf ]u7g lsg ug {]< o;sf kmfObfx¿ s—]s ]5g < 
o;df ;dfj]z ePsf afnaflnsfsf st{Jo / lhDd]jf/L s—s] x'G5g < 
h:tf ljifox¿df k"0f{ hfgsf/L u/fO{ afnSna u7g ul/Psf] v08df Sna 
;'rf? ¿kn] ;+rfng ug{ d2t k'Ub5 . 
Š Sna u7g ug {]ljBfnosf kw|fgfWofks tyf cGo lzIfs / lzlIfsf;uF 
nuftf/ ;Dks {/ ;dGjo ug {]. 
Š afnaflnsfx¿sf /f]huf/bftf tyf cleefjsx¿;Fu afnSna u7gsf] 
p2]Zoaf/] k|i6 hfgsf/L u/fpg] . 
Š afnSnasf] nflu cfjZos Go"gtd ef}lts ;]jfx¿ h:t} e]nf x'g] 7fpF, 
cfwf/e"t d;nGb, v]n ;fdu|L, kf7o ;fdu|L cflb h'6fpgsf nflu ;d'bfo 
/ afnaflnsf;uF ldn/] kxn ug {'kb5{ . o;sf ]nflu :yfgLo o:t/sf 
lgsfo / bft[;+:yfaf6 s] s:tf ;xof]u k|fKt ug{ ;lsG5 ;f]sf] vf]hlag 
ugk{'b5{ . 
Š Sna u7g ug{sf nflu lglZrt of]hgf tof/ u/L ;DalGwt ;xof]uL ;+:yf 
/ ;d'bfo tyf afnaflnsf;Fu ;d]t 5nkmn ugkb{5 . 
Š afnSna vf;u/L 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt d'2fdf s]lGb«t x'g'sf] ;fy} 
afnaflnsf;uF ;DalGwt ;a }d2'fdf sfd ug {]af/d]f ;xofu]L ;:+yf, ;db'fo 
/ afnaflnsfnufot ;a};Fu 5nkmn rnfpg'kb{5 . 
50 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 51 
@= u7g k|lqmof 
Š ljBfnodf cWoog/t 3/]n' afn>ldsx¿ / cGo afnaflnsfx¿sf] e]nf 
u/fpg] . o;/L e]nf u/fpFbf 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;+Vof *) k|ltzt / 
cGo afnaflnsfsf ];V+of @) kl|tzt xg' ]u/L va/ ug {]. 
Š ;f] e]nfdf ;xhstf{af6 afnSna u7g ug{ nfu]sf] hfgsf/L lbg] . 
Š afnSna lsg u7g ug{ nfu]sf] xf] / o;n] s] sfd u5{ eGg] af/]df 
/fd/|L ;;'l"rt kfg {] . 
Š ;xhstf{n] afn>ldsx¿aLr 5nkmn rnfP/ pgLx¿n] g} rog u/]sf] 
gfdaf6 Snasf] gfd /fVg'kb{5 . o;f] u/]df pgLx¿df Snak|lt ckgTjsf] 
efjgf hfu[t x'G5 . gfdsf] ;fy} 7]ufgf klg to ug{ nufpg] . 
Š gLlt lgod thd{'f ug {]. 
Š sfdsf ]af8Fkmf8F ug {]. 
Š kbflwsf/Lsf ]rog ug {]. 
Š Snasf ]p2Z]o to ug {]. 
Š p2]Zocg';f/sf] sfo{of]hgf agfpg] . 
Š afnSnasf ]ljwfg lgdf0{f ug {]. 
Š Sna u7g ug{ e]nf ePsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ ;fwf/0f ;b:o agfpg] . 
afnSnasf] ;+/rgf / kbflwsf/Lx¿sf] lhDd]jf/L 
slt hgfsf ];ldlt u7g ug {]< 
;fdfGotof Snasf ]sfos{f/L ;ldlt u7g ubf {lahf/] ;V+ofdf u7g ug {]rng 
5 . vf;u/L sfo{;ldltsf] a}7sdf olb s'g} ljifodf ljjfb ePdf a/fa/ dt
ePdf sg' lg0fo{ dfGg ]jf gdfGg ]eGg ]af/d]f cK7/]f ]kg {]xg'fn ]of ]cK7/]f] 
km'sfpgsf nflu sfo{;ldlt lahf]/ ;+Vofdf /fVg] rng rn]sf] xf] . 
;fwf/0f ;b:o alg;s]kl5 Snasf ;xhstf{ tyf ;fwf/0f ;b:ox¿sf] 5nkmnaf6 
& hgfb]lv !# hgf;Ddsf] Pp6f sfo{;ldlt u7g ug{ ;lsG5 . ;d"xdf a:g] 
afnaflnsf !* jife{Gbf dflysf ]xg'x'bF'g} . o;/L ags]f ]sfo;{ldltdf ;Dej eP 
& hgf aflnsf ^ hgf afns ;f] geP $ hgf aflnsf clgjfo{ ¿kn] ;+ul7t 
ul/g'k5{ . Sna u7g ul/;s]kl5 Pp6f /lhi6/df e]nfdf pkl:yt ePsf ;a}sf] 
;xL u/fpg'kb{5 . 
;fdfGotof Snasf] sfo{;ldltdf lgDg kbflwsf/Lx¿ x'G5g M cWoIf, pkfWoIf, 
;lrj, ;x–;lrj, sf]iffWofIf, ;b:ox¿ -# b]lv * hgf;Dd_ 
s'g} klg afnSnadf dflyelgP cg';f/ g} x'g'kb{5 eGg] xf]Og cfjZostfcg';f/ 
s]xL yk36 klg ug{ ;lsG5 . 
olb Snasf] sfo{;ldltsf kbflwsf/Lx¿sf] ;+Vof w]/} eP lgDgcg';f/ sfo{ 
ljefhg ug{ ;lsG5 M 
afnSnasf] ;f+u7lgs ;+/rgfsf] -sfo{sf/L ;ldlt_ gd"gf 
52 ;zQmLs/0f
af= ;ldlt – aflnsf ;ldlt ;f= ;ldlt – ;f+:s[lts ;ldlt 
cf= ;ldlt – cfly{s ;ldlt ; = ;ldlt – ;/;kmfO ;ldlt 
;f= ;]= ;ldlt – ;fdflhs ;]jf ;ldlt af=c= ;ldlt – afnclwsf/ ;ldlt 
v]= ;ldlt – v]ns'b ;ldlt 
s'g} klg afnSnadf dfly elgPcg';f/ g} x'g'k5{ eGg] xf]Og cfjZostfcg';f/ yk36 klg ug{ ;lsG5 . 
dfly b]vfOPcg';f/ sfo{;ldlt w]/} hgfsf] ePdf sfo{;ldltleq sfo{ljefhg 
ug {]qmddf ljleGg ;ldltx¿ lgdf0{f ug {;lsG5 . hlt j6f ;ldltx¿ agfOG5 
tL ;ldltx¿sf ;+of]hsx¿ sfo{;ldlts} ;b:ox¿dWo]af6 rog u/L cGo 
;b:onfO{ tL ;ldltsf ;b:o agfpg ;lsG5 . o:tf ;ldltx¿df v]ns"b 
;ldlt, ;f+:s[lts ;ldlt, ;/;kmfO ;ldlt, afnclwsf/ ;ldlt, ;fdflhs ;]jf 
;ldlt, cfly{s ljsf; ;ldlt, aflnsf ljsf; ;ldlt cflb . o:tf ;ldltx¿ 
lgdf{0f ul/Pdf ;a} ;b:ox¿nfO{ lhDd]jf/L lbg ;lhnf] x'G5 . sfo{;ldlt ;fg} 
eP klg k|To]s ;b:onfO{ s]xL g s]xL lhDd]jf/L lbg'kb{5 . o;n] pgLx¿nfO{ 
lhDd]jf/ / ;lqmo agfpFb5 . 
Snasf ]ultljlw l:yltnfO {ljrf/ ub {};fdfGotof dlxgfsf ]! k6s jf @ k6s 
a7}s ;r+fng ug {'pkoQ'm xG'5 . t/ cfjZostcg;'f/ o;eGbf a9L k6s klg 
;+rfng ug{ ;lsG5 . 
Sna u7g ul/;sk]l5 sfo;{ldltnfO {afnSna ;r+fng ug,{] lx;fa lstfa /fVg,] 
a7}s ;~rfng ug {]nufotsf ljifox¿df tflnd lbgk'b5{ . tflnd lbgc'l3 jf 
kl5 ;xhstf{n] afnSnasf ultljlwsf] lg/Gt/ cg'udg / ;xhLs/0f 
ul//xg'kb{5 . 
afnSnasf kbflwsf/Lx¿sf lhDd]jf/L / Sna ;+rfng k|lqmof 
cWoIfn ]ugk{'g {]sfd 
;zQmLs/0f 53 
!= Snasf x/s] sfd sf/afxLdf gt]T[j kb|fg ug,{] 
@= a7}s a:bf cWoIftf ug,{] ;dflKtsf ]3fi]f0ff ug,{] 
#= p2Z]o kf|lKtsf nflu Snasf kbflwsf/L tyf cGo ;b:ox¿nfO {pT;flxt ug {].
$= ;lrj;uF ;Nnfx u/L a7}ssf ]sfos{d| tof/ ug {]. 
%= a}7sdf s'g} kbflwsf/L jf ;b:ox¿af6 uNtL ePsf] eP cfnf]rgf, cfTdfnf]rgf 
ug {nufO {uNtL ;w'fgs{f nflu kf|T];fxg ug,{] 
^= a7}sdf kz] ePsf,] 5nkmn ePsf ]sg' }ljifodf dtbfg xbF'f kIf ljkIf a/fa/ 
ePdf lg0ff{os dt lbg] . 
&= Snasf] h; ckh;sf] lhDd]jf/L lng] 
*= ;a}sf] s'/f ;'g]/ dfq cfˆgf] lg0f{o lbg] 
pkfWoIfn ]ugk{'g {]sfd 
!= cWoIfnfO {;:+yfsf ]sfo {;~rfngdf ;xofu] ug {]. 
@= cWoIfsf ]cgk'l:yltdf cWoIfåf/f ul/g ];Dk0"f {sfo {ug,{] / ug {nufpg ]. 
;lrjsf] sfd st{Jo / clwsf/ 
!= cWoIfsf ];/;Nnfxcg;'f/ sfoq{mdsf ]to}f/L ug {]u/fpg] 
@= a}7ssf] lg0f{o / Snan] u/]sf sfdx¿sf] clen]v /fVg] 
#= Snan ]ug {]sfdx¿sf ]ofh]gf agfpg,] cGo ;3+–;:+yf;uF ;Dks {/ ;dGjo ug{] 
$= cfjZostfcg;'f/ Snasf ];Dk0"f {nv]fk9L Pj +kq Jojxf/ ug {]. 
%= Snasf ]rn–crn ;DklQsf ]clenv] /fVg,] /v]bv] ug {]. 
^= Snasf] a}7sdf 5nkmn ug{sf nflu cWoIf / cGo kbflwsf/Lx¿;Fu ;/;Nnfx 
u/L ljifo;r"L to ug {]. 
&= a7}ssf ];r+fng ug,{] ;dx"sf sfdx¿ ug {kxn ug{] 
;x–;lrjsf] sfd st{Jo / clwsf/ 
!= ;lrjnfO {;:+yfsf ]sfo {;r+fngdf ;xofu] ug {]. 
@= ;lrjsf ]cgk'l:yltdf ;lrjåf/f ul/g ];Dk0"f {sfo {ug {]/ u/fpg ]. 
54 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 55 
sf]iffWoIfsf] sfd st{Jo / clwsf/ 
!= Snasf] cfo Joosf] lx;fa lstfa /fVg] . 
@= Snasf ]sfo;{ldltsf ]lg0fo{cg;'f/ vr {ug {]tyf cGonfO {vr {ug {lbg ]. 
#= Sansf a7}sdf lx;fa lstfasf ]ljj/0f kz] ug,{] cfo JoonfO {kf/bzL{ 
agfpg] . 
$= Snasf ];Dk0"f {cfo Joosf ] nv]f k/LIf0f ug {]u/fpg ]. 
%= Snan] u/]sf k|To]s cfo / JoonfO{ lnlvt ¿kdf /fVg] . 
;b:ox¿sf] sfd st{Jo / clwsf/ 
;b:ox¿ Snasf lhDd]jf/ JolQmx¿ x'g o;}n] Snasf cGo kbflwsf/Lx¿;/x 
pgLx¿sf] klg plQs} lhDd]jf/L x'G5 . 
!= k|To]s a}7sdf ;lqmotfk"j{s ;xefuL x'g] . 
@= Snasf nflu l;h{gfTds 9+uaf6 of]hgf agfpg] . 
#= a7}sn ]tfs]s]f ]lhDdj]f/Lcg;'f/ sfd ug {]u/fpg ]. 
$= Snasf nflu gofF–gofF of]hgf tyf sfo{qmdx¿ tof/ u/L a}7sdf /fVg] . 
afnSnasf ]a7}s ;~rfngdf ljrf/ k¥'ofpgk'g {]s/'fx¿ M 
a}7scl3 
Š a7}ssf ljifoj:ts'f ]klxrfg ug]{ 
Š a7}ssf ];do, 7fp,F ldlt lgSofn{} ug,{] 
Š ;b:ox¿nfO{ a}7ssf] ljifoj:t';lxt k"j{hfgsf/L lbg], 
Š a7}sdf cflys{ ljifodf 5nkmn ugk{'g {]ePdf ;DalGwt ;b:ox¿nfO {To;sf] 
ljj/0f tof/ kf/L a}7sdf k]z ug{ nufpg]
Š ;b:ox¿nfO {cfkmn" ]lnPsf ]lhDdj]f/L k/"f eP gePsf ]ljj/0f tof/ ug{] 
tyf gePsf ]cj:yfdf To;sf ]sf/0f tof/ ug]{ 
Š sx]L sf/0fn ]a7}s ;fgk{'g {]ePdf ;fs]f ]hfgsf/L ;an}fO {;dodf g }k7fpg,] 
Š Snasf ;b:oafxs] cGo JolQmnfO {a7}sdf afn]fpgk'g {]ePdf oyf ;dodf 
kqfrf/ ug ]{. 
a}7s ;~rfngsf] ;dodf 
Š klxnfsf ]lg0f{o tyf lg0fo{ kl':tsfnfO {kg'/fjnfs]g ug {]tyf To;nfO{ 
:jLst[ ug,{] 
Š ;fdfGotM %! k|ltzt ;b:osf] pkl:ylt ePsf] cj:yfnfO{ u0fk"/s ;+Vof 
dflgg ]kf|jwfgsf ];DDffg ug,]{ 
Š s'g} ljifo lsg 5nkmn ug{ nfluPsf] xf] eGg] af/]df ;a} ;b:ox¿ :ki6 x'g] 
jftfj/0f agfpg a7}ssf ];~rfng÷Joj:yfkgdf lgDg sfd ugk{'b5{ M 
!= cWoIfsf] rog, cf;g u|x0f 
@= Ps–Ps j6f ljifodf 5nkmn 
#= ;a}nfO{ af]Ng] df}sf lbg] / lng] 
$= bIftf Pj +?lrcg;'f/ ;b:ox¿dfem sfdsf ]af8Fkmf8F ug{] 
%= x/]s ljifodf pQd ljsNkx¿ vf]Hg] . 
^= cflys{ sf/fa]f/÷ljj/0f kz] ugk{'g {]eP To;nfO {klxNo }tof/ ug{] 
Š a7}ssf lg0fo{x¿ lg0fo{kl':tsfdf ptf/ ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ug,{] 
Š s'g} ljifodf ljjfb eP ax'dtnfO{ dfGg'k5{ . 
Š Snasf a}7sx¿df Snasf ;xof]uL Ps hgf jo:snfO{ ;xhstf{sf] ¿kdf 
/fVg' pko'Qm x'G5 . 
Š cfufdL a7}ssf ];do lgwf/{0f ug {]. 
56 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 57 
a}7s ;lsPkl5 
Š x/]s a}7ssf lg0f{ox¿ a}7s k'l:tsfdf n]Vg] / ;f] k'l:tsfdf a}7sdf 
pkl:yt ;a}sf] x:tfIf/ u/fpg], 
Š ;b:ox¿n] lnPsf] lhDd]jf/L k"/f ug{ pgLx¿;Fu ;xof]u ug{ / To;f] ug{ 
ufxf| ]eP ljsNkx¿ vfH]g tyf To;af/d]f pgLx¿;uF 5nkmn ug,{] 
Š sg' };b:onfO {cfˆgf ]lhDdj]f/L k/"f ug {;xofu] rflxPdf ;fs]f ]k:|tfj ug]{ 
/ cfjZos k/]sf] v08df 5'§} ;ldlt jf ;d"x agfpg] . 
Š ;xof]uL ;+:yf, /f]huf/bftfnufot cGo ;/f]sf/jfnf JolQm tyf ;+:yfx¿nfO{ 
afnaflnsfn] Snadf u/]sf ultljlw / To;af6 pgLx¿n] u/]sf 
lqmofsnfkx¿sf] hfgsf/L lbO/xg'kb{5 . 
afnSna Joj:yfkg 
afnSnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;~rfng ug{sf] nflu lgDg s'/fsf] Joj:yfkgdf Wofg 
k¥'ofpgk'[b5{ M 
!= Snasf nflu sf]7f jf 3/ M 
Snasf sfuhftx¿ /fVg, lgoldt a}7s a:gsf nflu afnSnasf] nflu 
Pp6f sf]7f jf 3/sf] cfjZostf x'G5 . ;d'bfosf dflg;x¿ jf jo:sx¿ 
8n'lkm/ ug {]:ynx¿df a7}s:yn /fVg 'pkoQ'm xbF'g} . kf|oM u//] ;x/lt/ 
ljBfnos }sf7]fx¿nfO {Snasf ]a7}s:ynsf ]¿kdf ko|fu] ug {]rng 5 . t/ 
o;sf nflu ljBfno k|zf;gsf] :jLs[lt lng'kb{5 . 
@= Snasf cfjZos sfuhftx¿ /fVg] Pp6f b/fh jf afs;, 6]an, s';L{ M 
Snasf s]xL cfwf/e"t k|zf;lgs d;nGb ;fdu|Lx¿, lg0f{o k'l:tsf, snd 
tyf :6]kn/, v]n ;fdfu|Lnufotsf s'/fx¿ ;'/lIft /fVgsf nflu Pp6f 
b/fh jf afs; /fVg' cfjZos x'G5 . o;}u/L Snasf nflu ;Dej eP 6]an 
s';L{, geP u'Gb«L, af]/f h] eP klg pknAw u/fpg'kb{5 . o;afx]s klg w]/} 
;fdfuL|x¿sf ]cfjZostf kg {;S5 t/ tL ;fdfuL|x¿ Sna Jojl:yt xbF'} 
hfbFf cfjZostfx¿ a9b }uPkl5 lj:tf/ }kl"t {xbF' }hfg ]s/'f xf ].
#= afnSnasf ]clenv] /fVgsf ]nflu cfjZos kg {]d;nGb ;fduL|x¿M 
z a}7ssf lg0f{ox¿ lnlvt ¿kn] clen]v /fVgsf] nflu a}7s k'l:tsf 
z SnaeGbf aflx/sf JolQm tyf ;+:yfx¿n] k7fPsf] lr67L kqx¿ btf{ ug{sf 
nflu btf{ k'l:tsf 
z Snaaf6 c? JolQm jf ;+:yfx¿nfO{ k7fOg] kqx¿sf] clen]v /fVgsf] nflu 
rnfgL k'l:tsf 
z SaneGbf aflx/af6 cfPsf kqx¿ /fVg] kmfOn 
z Snaaf6 aflx/ k7fOPsf kqx¿sf] gSsn /fVg] kmfOn 
z Snan] u/]sf sfdx¿sf] clen]v /fVg] k|ltj]bg kmfOn 
z Snasf ;b:ox¿sf] clen]v /fVg] /lhi6/ jf kmfOn 
z Sna;Fu ePsf lhG;L ;fdfgsf] clen]v /fVg] kmfOn jf k'l:tsf 
z lan / e/kfO{ /fVg] kmfOn 
z Snan] s;}nfO{ /sd lbg' k/]df ;f]sf] clen]v /fVgsf] nflu e/kfO{ 
z Snan] s;}af6 ;xof]u lng' k/]df ;f]sf] clen]v /fVgsf] nflu /l;b 
z n]6/ Kof8 
z Snasf] cfo / JoonfO{ b'?:t /fVg Pp6f /lhi6/ 
58 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 59 
Snasf] lx;fa lstfa s;/L /fVg] < 
z afnSnasf] s'g} klg cfo Joo ;a}n] a'emg] u/L / yfxf kfpg] u/L /fVg] . 
z k|To]s lx;fa lstfa /fVg Pp6f /lhi6/ /fVg] To;df cnu cnu kfgfdf 
Psflt/ cfo / Psflt/ Joo n]vL 5'66f5'66} /fVg] . 
z cfkm"n] ;fdfg lsGbf lan dfUg] / c?nfO{ /sd a'emfpFbf jf ltbf{ e/kfO{ 
u/fpg ]/ lan / e/kfO {kmfOndf kmfOlnª ug {]. 
z e/kfO{ ubf{ s;nfO{, s] sfdsf] nflu, slt /sd / s'g ldltdf lbPsf] xf] 
vn'fpg }k5 {tyf h;nfO {k;}f lbPsf ]xf ]p;sf ]x:tfIf/ u/fpg la;g{ 'xbF'g} . 
z Snasf] nflu ;fdfg lsg]kl5 landf sf]iffWoIf / cWoIfsf] ;xL u/fP/ dfq 
/fVg'kb{5 . 
z lan / e/kfO{x¿ Pp6f 5'6} kmfOndf lvn]/ /fVg'kb{5 . 
z kT|os] a7}sdf sfi]ffWoIfn ]Snasf] cfDbfgL / vrs{f] ljj/0f ;g'fpg ]ug{' k5 {. 
Snan] lgDg lsl;daf6 cfly{s ;|f]t h'6fpg ;S5g M 
Š bft[;+:yf, ljBfno, uf=lj=;= cflbaf6 cfly{s ;xof]u h'6fP/ 
Š rGbf ;xof]u p7fP/ 
Š ;b:otf z'Nsaf6 
Š 3f]uf bfg, d'7L bfg p7fP/ 
Š u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 ;xof]u lnP/ 
Š b]p;L e}nf] v]n]/ 
Š ljBfno÷uf=lj=;=÷gu/kflnsfaf6 ;xof]u lnP/ 
Š ;f+:s[lts sfo{qmdx¿ ;~rfng u/]/
afnSna u7g ePkl5 ugk{'g {]sfdx¿ 
Š Snasf] cfly{s >f]t h'6fpg afnaflnsfx¿ ;b:otf z'Ns p7fpg rfxG5g 
ls rfxbg+}g, ltg {;Ifd 5g ls 5g}g . o:tf Snadf 3/n] 'afn>ldsx¿sf] 
afx'Notf a9L x'g] x'gfn] ltg{;Sg] cj:yf gePdf jf ;b:otf z'Ns p7fpg 
d~h/' gePdf cflys{ >ft] ;s+ngsf nflu cGo ljsNkx¿ vfh]L ugk'{b5{ . 
Š afnSnan] s;/L / s'g lsl;daf6 >f]t ;+sng ug{ ;Sb5 eGg] af/]df 
klxnf] r/0fdf 5nkmn eP d'tflas sfo{ ;+rfng ug{ ;xhstf{n] ;xof]u 
ugk{'b5{ . 
Š klxn]b]lv g} ;+rfng eO/x]sf afnSnax¿, uflj; :t/Lo afnSna / 
lhNnf :t/Lo ;+hfn;Fu ;Dks{ sfod ug{ / ;DaGw lj:tf/ ug{ afnaflnsf;Fu 
ldn/] sfd ugk{'b5{ . 
Š afnaflnsfx¿ s:tf vfnsf sfoq{md ug {rfxfG5g ;f ]klxrfg ugk{'b5{ . 
tL sfoq{mdx¿ Snasf ]p2Z]ocg¿'k eP gePsf] lGfSofn{} ug{ d2t ugk{'b5{ . 
Š afnSnasf ]cfGtl/s tyf jfxo sfoq{md ;xflutfdn"s 9u+af6 ofh]gf ug{] 
/ ;fs]f ]sfofG{jog ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 
Snadf afn;xeflutf a9fpgsf nflu Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M 
Š ;fyLx¿sf ]s/'f ;G'g]Š cj;/ vfH]g d2t ug{] 
Š Ps cfk;df cfTdLo Jojxf/ ug Š ;an} ]ae'mg ]efiff ko|fu] ug{] 
Š pd/]cg;'f/ Jojxf/ ug{]Š uNtL u/d]f :jLsf/ ug{] 
Š cfˆgf] ljrf/ lgw{Sstfk"j{s /fVg] Š cGo ;fyLx¿nfO{ Snadf Nofpg] 
Š 8/qf;sf ]jftfj/0f slxNo }l;hg{f gug ;w +}ko|Tg/t /xg] 
60 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 61 
;ft 
afnSnasf] ;+:yfut ljsf; 
d}qLk"0f{ afnSna 
afnaflnsfsf] cfjZostf, rfxgfcg';f/ ;Dk"0f{ afnaflnsfx¿sf] ;dfg 
;xeflutfdf afnSna ;+rfng ePdf, Tof] afnSnj d}qLk"0f{ afn Sna x'G5 . 
d}qLk"0f{ afnSnasf ;"rsx¿ 
!= ;as}f ]ljrf/sf ]sb/ ug,{] 
@= ;xofu] cfbfg—kb|fg ug,{] 
#= ;fdl"xs sfo {ug,{] 
$= dgf/]~hgfTds sfo {ug,{] 
%= eb]efj gug,{] 
^= ;as}f ];dfg ;xeflutf xg'k'g,{] 
&= Snadf dgf/]~hgsf ;fy }lzIffkb| ;fduL| xg'k'g,{] 
*= Snasf ];DklQsf ]plrt ko|fu] tyf Joj:yfkg xg'k'g,{] 
(= ;a} ;b:osf] kmfObf x'g] sfo{df hf]8 lbg], 
!)= Snasf ]gLlt lgod ljkl/t sfo {gug,{] 
!!= ljleGg lsl;sf ]kl|tofl]utfx¿ ug,{] 
!@= ;f:+sl[ts sfoq{mdx¿ ug,{]
!#= ljleGg lsl;dsf ]kl|tofl]utf ug,{] 
!$= ed|0f, lklSgs cfofh]gf ug,{] 
!%= afndn]f jf en]f, ¥ofnLx¿sf ]cfofh]gf ug,{] 
!^= kT|os] dlxgf gof Fsfoq{mdx¿ ;r+fng ug{] 
!&= afnaflnsfdfly x'g] cGofosf] lj?4df cfjfh p7fpg], 
!*= afnaflnsfaLr xg' ]ljjfbnfO {sz'ntfkj"s{ Joj:yfkg ug,{] 
afnSnasf ;+:yfut ljsf;sf ;ft If]qx¿ 
s'g} klg ;+:yf hlGdG5, x's{G5 clg bl/nf], ;'b[9 / lbuf] ePkl5 To;n] ;+:yfut 
:j¿k lnPsf] dflgG5 . oxL ;+:yfut ljsf;sf :j¿ksf ljleGg cj:yfx¿sf] 
:t/ klxNofpg] pkfo jf dfWodsf ¿kdf afnSnax¿sf] ;+:yfut ljsf;sf 
lgDgfg';f/sf ;ft If]qnfO{ lng ;lsG5 . 
!= k|i6 ¿kdf tf]lsPsf] p2]Zo 
x/]s ;+:yfx¿n] cfˆgf] ;+:yfsf] d"No, dfGotf Pj+ kl/sNkgf to u/]sf] x'G5 . 
To;}u/L afnSnan] cfˆgf] d"No, dfGotf jf kl/sNkgf to u/]sf] 5 ls 5}g < 
Snasf] p2]Zo k|i6 ¿kdf tf]lsPsf] 5 jf 5}g < oL s'/fx¿ Snasf ;a} 
kbflwsf/Lx¿nfO{ yfxf 5 ls 5}g < olb ;a} ;b:ox¿nfO{ ;d]t yfx 5 eg] dfq 
Sansf] p2]Zocg';f/sf sfdx¿ /fd|/L x'g;S5 . x/]s ;kmntfsf] r'nLdf k'u]sf] 
afnSna cyf{t ;+:yfut :j¿k lnO;s]sf] afnSnan] /fv]sf] d"No, dfGotf, 
kl/sNkgf, w]o, nIo / p2]Zosf af/]df x/]s ;b:ox¿nfO{ k|i6 yfxf x'g'kb{5 . 
3/]n' afn>ldssf] ;Gbe{df afnSnasf] p4]Zo lgs[i6 txsf] 3/]n' afn>dnfO{ 
pGdn"g ug {]/ 3/n] '>ldsx¿sf ]Gog"td clwsf/sf ];/+If0f ug {]xg';Sb5 . 
@= Snasf] agfj6 
;+:yfut :j¿k lnO;s]sf] afnSna o;leq cfPsf ;fgfltgf ljjfbaf6 etfe'Ë 
gxg' ]vfnsf ]xg'k'b5{ . afn Snasf ]agfj6 7f8f ]geP/ t;]f {]xg'k'b5{ . afnSnasf] 
agfj6 7f8f] ePdf cWoIf, pkfWoIf, ;lrj / sf]iffWoIfnfO{ w]/} clwsf/ x'ghfG5 . 
dflyNnf ]kbdf a:gn] ]tNnf ]kb Pj +;b:ox¿nfO {cgfjZos lgoGq0f ug {]jf 
sfo{qmdx¿df ;dfg 9+un] ;xeflutf gu/fpg] k|j[lQsf] ljsf; x'G5 t/ t];f]{ 
62 ;zQmLs/0f
ePdf kb / :yfgn] e"ldsf / lhDd]jf/L s]xL km/s eP klg ;a} kbflwsf/L Pj+ 
;b:ox¿sf ]lg0fo{ kl|qmof tyf cgu'dg ug {]sfddf ;dfg clwsf/ / ;xeflutf 
x'g] ub{5 . 
#= sfd ug {]tl/sf 
afnSnasf x/]s sfd sf/afxLx¿ k|i6 gLlt lgodaf6 ;+rflnt ePsf] x'g'kb{5 . 
JolQmnfO {h:tf ]dg nfUof ]p:t }9u+n ]afnSna ;r+fng ug {]xf ]eg ]To:tf] 
Snan ]w/] };d:ofx¿ emN]gk'g {]xG'5 . ;:+yfdf ljjfb a9g;S5 . sg' }klg afnSnan] 
olb gLlt lgod agfPsf] 5 / ltgLx¿sf] sfof{Gjog klg ePsf] 5 eg] Tof] Sna 
;+:yfut ¿kdf ljsf; ePsf] 5 eGg] s'/fsf] ;"rs xf] . 
afnSnan ]ug {]lsl;dsf sfdx¿ ugs{f nflu s:tf ];Lk ePsf ]afnaflnsfsf] 
rog ePsf ]5 eGg ]s/'fdf Wofg k¥'ofpgk'b5{ . ;an} ];a }sfd hfgs]f xb‘'g}g . 
To;}n] h'g JolQmdf h:tf] ;Lk 5 To;nfO{ To;} cg';f/sf] lhDd]jf/L lbOof] eg] 
p;n] Tof] sfd /fd|/L ug{;S5 . cfkm";Fu ePsf] ;Lkcg';f/sf] lhDd]jf/L ;dod} 
kfPdf lhDd]jf/L kfpg] JolQm klg v';L x'G5 h;af6 /fd|f] pknlAw lg:sg;S5 . 
o;f ]ePdf afnSnan ];Ifd ;an xbF' };:+yfut ljsf;df km8sf ]dfg;{S5 . 
$= g]t[Tj z}nL 
Snasf] ;a}eGbf lhDd]jf/ JolQmx¿ Snasf cWoIf tyf ;lrjx¿ x'g . Snaleqsf 
kbflwsf/L, sfo{;ldltsf ;b:ox¿ / ;fwf/0f ;b:ox¿nfO{ ldnfP/ /fVgsf 
nflu gt]T[jdf /xs]f afnaflnsfn ]ljzi]f kxn ugk{'b5{ . pgLx¿n ]cfˆgf ]dfq} 
s/'f dflyaf6 kfg,{] c?sf ]s/'f g;G'g ]jf c?nfO {afN]g glbg ]u5g{ jf cfkmn"fO{ 
dfq ;j;{]jf {7fG5g eg ]To:tf ]afnSnasf ]ljsf; xg';Sbg} . Snasf ]cuj'f 
hlxn] klg ;dfgx¿dWo]sf] 7"nf] (Top among the equals) x'g'kb{5 . Snasf 
x/]s ;b:onfO{ Snasf] gLlt lgod agfp‘bf, Sna u7g ubf{ ;xefuL u/fpg'kb{5 . 
o;sf] ;fy} SnanfO{ c? ;+:yfaLr lrgfpg klg g]t[Tjsf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . 
%= sfo{gLlt 
afnSnan ];:+yfut ljsf;sf ]nflu s ]ug,{] s ]gug,{] s;/L ug,{] slxn ]ug,{] slt 
ug {]h:tf s/'fx¿df ki|6 gLlt to ugk{'b5{ . Snasf ;Dk0"f {;b:ox¿nfO {o;sf] 
hfgsf/L u/fpg'kb{5 . afnSnan] cfˆgf] p2]Zocg';f/ to ul/Psf sfdx¿afx]s 
;zQmLs/0f 63
cGo h;n ]h ]eG5 ToxL ug,{] h;n ]h ]lbG5 ToxL lng,] lagfofh]gf hlxn ]kfof] 
tlxn ]ug {]h:tf sfdx¿ ug {]u/s]f ]5 eg ]To;nfO {afnSnasf ];:+yfut ¿kn] 
ljsf; ePsf] 5 eg]/ dfGg ;ls+b}g . 
^= >f]t÷;fwg 
x/s] afnSnan ]cfkmn" ]]ofh]gf u/s]f sfoq{mdx¿ ug {s ]slt >ft] / ;fwg nfU5 < 
tL >ft] ;fwg sxfaFf6 pknAw ug {]< eGg ]s/'f klg ki|6 xg' h?/L 5 . olb 
o;af/ ]sg' }rf;f ]lbOPsf ]5g}, hlxn ]kfOPnf tlxn ]u/fn+}f eg/] a;s]f ]5 eg] 
Tof ];:+yfut ¿kdf ljsf; ePsf ]afnSnasf ];r"s xfO]g . cfkmn" ]ug {]eg/] 
to ul/Psf sfoq{mdsf nflu cfjZos kg {]efl}ts tyf dfgjLo >ft] ;fwgx¿ 
sxfFaf6 h'6fpg], s;/L cfTdflge{/ aGg] eGg] af/]df hlt k|i6tf 5 plt g} 
afnSna ;+:yfut ¿kdf ljsf; ePsf] dflgG5 . 
&= dfgjLo zlQm 
sg' }klg afnSna >ft] / ;fwgaf6 ;DkGg xbF'd}f dfq Tof ]Sna ;an / ;Ifd 
ePsf ]dflgb+g} . lsgls tL >ft] ;fwg kl/rfng ug {];Lk ePsf bIf dfgjLo 
zlQm 5 eg] dfq tL >f]t ;fwgsf] pkof]u ug{ ;lsG5 . h:t} tflnd ;~rfng 
ug {];a }>ft] ;fwgx¿ 5g t/ afnkl|zIfsx¿ 5g}g  eg ]tflnd ;~rfng ug{ 
;lsb+g} . To;n} ]x/s] afnSnax¿n ]cfˆgf ]Snaleq ;b:otf ljt/0f ug,{] ljleGg 
Ifdtf, ;Lk ePsf afnaflnsfnfO{ Snadf ;fd]n u/fpg], ltgLx¿sf] ;Lksf] 
ljsf; ugt]{km {klg plQs }Wofg lbgk'b5{ . 
64 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 65 
cf7 
afnSnasf lqmofsnfkx¿ 
!= afnclwsf/sf] k|j4{g 
leQ]klqsf k|sfzg M afnclwsf/;DaGwL n]v, syf sljtf, r'6lsnf, :yfgLo 
;dfrf/, hgr]tgfd"ns ;Gb]zx¿, ;fdfGo 1fgsf ljifox¿ ;dfj]z u/]/ 
leQ]klqsf k|sfzg ug{ ;lsG5 . 
hgjsfnt sfo{qmd M afnSnan] afnclwsf/sf] kIfdf afnaflnsfx¿, kl/jf/ 
tyf cfd ;d'bfoaLr hgjsfnt sfo{qmdx¿ ;~rfng ul//x]sf 5g . To;sf 
nflu afnSnan] kf]i6/ tyf xft] krf{, ;8s gf6s, cGt/lqmof uf]i7L / a}7sx¿, 
cleefjs ;r]tgf sfo{qmd, 3/b}nf] e]63f6 / afnclwsf/ lbj; h:tf sfo{qmdx¿ 
cfofh]gf ug {]ub5{g . hgjsfnt sfoq{mds }qmddf afnSnan ];fdflhs lnËeb], 
hftLo e]befj, nfu" kbfy{ b'Jo{;g, Pr=cfO{=eL=÷P8;, r]nLa]6L / afnaflnsf 
a]rlavg, lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf] afn>d tyf 
afnof}g zf]if0fsf lj?4df ultljlwx¿ ug{ ;S5g . 
afnclwsf/af/] k|lzIf0f lbg] M Snasf gofF ;b:ox¿, ;d'bfosf JolQmx¿ tyf 
ljBfnosf afnaflnsfnfO{ afnclwsf/af/] k|lzIf0f lbg] sfo{ ug{ ;S5g . 
afnclwsf/ cg'udg M afnclwsf/ xgg ePsf 36gfx¿nfO{ ;DalGwt lgsfo 
jf JolQm;Dd k¥'ofpg ]/ To;sf ]cgu'dg ugs{'f ];fy }afnaflnsfdfly xg'] 
zf]if0f, lje]b / b'Jo{jxf/sf] lj?4sf] cleofgdf afnSna ;+nUg 5g .
k|ltof]lutf ;~rfng M afnclwsf/;DaGwL sljtf, syf, n]v n]Vg] / k|sfzg 
ug {]tyf kl|tofl]utfx¿ ;~rfng ug {]sfd ug {;S5g . 
afnclwsf/ kj|4g{df ;xofu] M ufp3F/sf ljBfno ghfg ]afnaflnsfnfO {ljBfnodf 
k7fpg pTk/]|0ff lbg tyf ljBfnodf egf {ug {/ snd sfkL tyf kfz]fs lsGg 
Snasf ]sfi]fsf ]kl/rfng ug {]sfd afnSnan ]ub {}cfPsf 5g . 
@= ;dGjo / ;xsfo{ 
:yfgLo :t/df ;dGjo / ;xsfo{ M afnaflnsf ;/fs]f/sf ljifox¿df ;db'fosf 
ljleGg JolQm, sfofn{o / ;3+;:+yfx¿;uF ;dGjo ug,{] ;DaGw lj:tf/ ug {]/ 
cGt/lqmof ug {]. h:t }lzIfs, cleefjs, :yfgLo hgkl|tlglw, cfdf ;dx", 
oj'fSna cflb;uF ;dGjo / ;xsfo {ug {]. To;/L g };db'fosf ]jo:s JolQm, 
;dx" / ;3+;:+yf;uF xftd]fnf ]ub {}:jf:Yo lzlj/, le6fldg vfk] sfoq{mddf 
;xefuL xbF' }cfPsf 5g . 
g]6js{ u7g M uf=lj=;=, If]qLo tyf lhNnf :t/df afnSna g]6js{sf] u7g / 
;fd]fkmt{ cfjlws ljrf/ / cge'j cfbfg—kb|fg a7}s ugs{'f ;fy }cGo Snasf 
sfo{qmdx¿df ;xefuL x'g] sfd klg afnSnaaf6 eO/x]sf] 5 . 
#= JolQmut / jftfj/0fLo ;/;kmfO 
Š 6f]n tyf ufpF ;kmfO sfo{qmdx¿ 
Š j[Iff/f]k0f sfo{s|dx¿ 
Š JolQmut tyf jftfj/0fLo ;/;kmfO ;DaGwdf ;8s gf6s, k|ltof]lutfx¿ 
tyf cGt/lqmofx¿ ;~rfng 
$= afnk|ltef k|ikm'6g / ljsf; 
k|ltof]lutf ;~rfng M xflh/Lhjfkm, sljtf, gf6s, lrqsnf, g[To, v]ns'b cflb 
k|ltof]lutfx¿ ;~rfng . 
sf]if :yfkgf / cfod"ns sfo{qmd M afnSnax¿n] cfˆgf] 5'§} sf]if v8f u/L 
afnclwsf/ k|j4{g ug{ tyf afnaflnsfsf k|ltef k|ikm'6g u/fpg sfo{qmd 
ul//x]sf 5g . o;sf] ;fy} sltko :yfgdf afnSnan] cfo cfh{g sfo{qmd 
;~rfng ul//x]sf 5g . 
66 ;zQmLs/0f
tflnd ;+rfng M g]t[Tj ljsf;, afnaflnsf Ps csf{sf] nflu -C to C_ sfo{qmd, 
afnclwsf/, pb3f]if0f, ;[hgfTds n]vg, leQ]klqsf k|sfzg, Pr=cfO=eL=÷ 
P8;, hLjg pkof]uL ;Lkx¿ h:tf ljleGg tflndx¿ ;+rfng ul//x]sf 5g . 
To;}u/L tflnd tyf ljrf/, cg'ej cfbfg–k|bfg u/L cGo 7fpFsf afnaflnsfnfO{ 
;dx"÷Sna vfN]g k/]|0ff / ;xofu] lbO/xs]f 5g . 
afnaflnsfnfO{ ljBfno k7fpg ;xof]u M afnSnasf efOalxgLx¿n] ljkGg 
jus{f afnaflnsfnfO {ljBfno hfg cflys{ ;xofu] ug {]/ cleefjsx¿nfO{ 
;Demfpg] u/]sf 5g . 
$= cGo sfo{x¿ M 
afnSnasf ]dfWodaf6 afnaflnsfx¿n ]gof–Fgof Fbft+}/Lx¿aLr ldqtfk0"f {;DaGw 
ljsf;, Snaleq} lg/If/ /x]sf afn ;fyL;+uLx¿nfO{ ;fIf/ agfpg], cfˆgf] 
JolQmTjsf ]ljsf; ug {]h:tf sfox{¿ ul//xs]f 5g . 
afnSnadf ug{ kfOg] t/ cGoq st} ug{ gkfOg] ultljlwx? 
;zQmLs/0f 67 
Š ;df/f]x÷ljz]if lbgx¿ 
Š pks/0f k|fKt ug{ 
Š lqmofsnfkx¿ 
Š ;r]tgf j[l4 
Š k|lt:kwf{x?÷k|ltof]lutfx¿ 
Š dgf]/~hgfTds v]nx¿ 
Š v]ns'b 
Š Sna Joj:yfkg 
Š snf÷;f+:s[lts cleJolQm 
Š ljsf; sfo{ 
Š bf}t/L ;DaGw ljsf; 
Š ldqjt u'0f 
Š ;+:yfut ¿kn] kl/lrt x'g afnaflnsf / v]n
afnaflnsf / v]n 
afnSna ;~rfng ug {];xhstfn{ ]afnaflnsfsf nflu vn]sf ]dxTjsf ]af/d]f 
klg yfxf kfpg' cfjZos x'G5 . 
;a} afnaflnsfx¿ v]n v]Ng dg k/fpF5g . ltgLx¿nfO{ plrt 9+uaf6 v]Ng 
d2t ug{ ;lsG5 . plrt v]nn] afnaflnsfnfO{ /fd|/L l;Sg / x's{g ;xof]u 
k'¥ofpF5 . plrt v]nn] afnaflnsfdf ;dembf/L Nofpg ;xof]u k'¥ofpF5 . km/s– 
km/s pd]/df leGg–leGg v]nx¿sf] cfjZostf kb{5 . 7"nf s]6fs]6Lx¿n] ;fgf 
afnaflnsfnfO{ plrt v]n v]Ng ;xof]u k'¥ofpg ;Sb5g . hGd]b]lv g} lzz'x¿nfO{ 
pTk/]|0ff lbgk'b5{ . lzz;'uF vn]/], afn]/] pTkl]|/t ug {;lsG5 . o;/L hlt lzzx'¿sf] 
z/L/ / lbdfu rnfodfg agfpg ;lsG5 Tolt a9L z/L/ / lbdfusf] k|of]u / 
Jofofd ug{ d2t k'U5 . 7"nf s]6fs]6Lx¿n] lzz'x¿sf] ljsf;sf] af/]df hfgsf/L 
lng;S5g . s;/L ljleGg k|sf/n] ljleGg pd]/sf lzz'x¿;Fu v]Ng'kb{5 To;af/] 
hfgsf/L lnP/ lzz'x¿nfO{ x's{g d2t k'¥ofpg ;Sb5g . 
/fd|f] v]n lsg < 
z /fd|f] v]ndf lzz' tyf ;fgf s]6fs]6Lx¿sf] z/L/ / dlitissf] ;a} efusf] 
;Fu;Fu} k|of]u x'G5 / lzz' / ;fgf s]6fs]6Lx¿ cem hLjGt x'G5g . 
z /fd|f] v]ndf cfFvf, xft, zAb, :j/sf] k|of]u x'G5 . o;af6 7"nf dflg;x¿ 
/ s]6fs]6Lsf] aLrdf ;dembf/L / ;~rf/sf] ljsf;df ;xof]u k'¥ofpF5 . 
/fd|f] v]naf6 afnaflnsfn] M 
z cfˆgf] rf/}lt/sf j:t'x¿sf] cjnf]sg ug{ ;S5g . 
z gofF k|of]u / lqmofsnfkaf/] sf]lz; ug{ ;Sb5g . 
z cfkmg} xft, cfFvf / :j/ ldnfP/ cfkm}n] ;–;fgf k|of]usf] cg'ej ug{ 
;Sb5g . 
z cfˆgf] z/L/sf] /fd|f] k|of]u ug{ ;Sb5g . 
z xg],{] ;G'g,] afN]g,] ;£F'g ]/ :kz {ug {]h:tf kfrFj6 }OlGbo«x¿sf ]ke|fjsf/L ko|fu] 
ug{ ;Sb5g . 
68 ;zQmLs/0f
z gof Flarf/ Nofpg ]/ ;d:of ;dfwfg ugs{f nflu kxn ug ]{afgLsf ]ljsf; 
;zQmLs/0f 69 
x'G5 . 
z cfˆgf] sNkgfsf] k|of]u ug{ ;Sb5g . 
z cfk;L ;xof]u / ;d"xsf] dxTjaf/] a'emb5g . 
z w}o{tf /fVg] afgLsf] ljsf; x'G5 . 
z g]t[Tjsf] ljsf; u/fpF5 . 
z km"lt{nf] agfpF5 . 
z cfTdljZjf; a9fpF5 . 
z cfgGb / dgf]/~hg lbG5 . 
z gLlt lgodleq /x]/ a:g'kb{5 eGg] l;sfpF5 . 
o;}n] v]n v]Ng kfpg' afnaflnsfsf] clwsf/ xf] . ljleGg pd]/df ljleGg 
vfnsf v]nx¿ afnaflnsfn] v]Ng' h?/L x'G5 . slxn]sfxL+ v]Ngsf] nflu 
afnaflnsfnfO{ v]nf}gf rflxG5 t/ w]/}h;f] ;dodf pgLx¿sf] jl/kl/sf] jftfj/0f 
/ jl/kl/sf jo:sx¿n ]pgLx¿nfO {cfjZos kg {];a }pTk/]|0ffx¿ lbO/xs]f 
x'G5g . afnaflnsfx¿ s] v]N5g eGbf klg s;/L v]Nb5g eGg] s'/f a9L 
dxTjk"0f{ 5 . 
slxn]sfxL+ xfdLn] v]nsf] of]hgf agfP/ c? k|efjsf/L 9+un] aRrfx¿nfO{ v]n 
vN]g ;xofu] ug {;S5f +}t/ w/]h};f ];dodf s6]fs6]Lx¿n ]vn]sf cfkmg }tl/sf 
kQf nufO{ v]Ng ;S5g . 
v]naf6 ;a}n] dgf]/~hg lng / w]/} s'/f l;Sg ;S5g 
s]jn lzz' / s]6fs]6Lx¿n] dfq v]naf6 l;Sg] xf]Og ls 7"nf s]6fs]6Lx¿n] ;fgf 
gfgLx¿sf] nflu gofF–gofF v]nx¿ cfljisf/ ubf{ v]nf}gfx¿ agfpFbf w]/} 1fg 
xfl;n u5{g . of] sfddf w]/} ;Lk, ;[hgfTds sNkgf rflxG5 / 7"nf s]6fs]6Lx¿n]
;d"xdf a;]/ ;a};Fu ldnL of] sfddf h'6]/ of]hgf agfpF5g jf tof/ kf5{g . 
cfdfafa' / s]6fs]6Lx¿ kl/jf/sf lzz'x¿;Fu v]Ng] s'/fn] Pp6f ;'dw'/ kfl/jfl/s 
jftfj/0f l;h{gf x'G5 . 
klxnf] b'O{ jif{sf] cjlwdf dl:tissf] ljsf;sf] ultnfO{ tLj|tf lbg tyf :j:y 
9u+af6 cufl8 a9fpg lzzn'fO {vfgf, dfof / pTk/]|0ffsf ]cfjZostf kb5{ . of] 
;dodf lzzn' ]kofK{t vfgf, kofK{t pTk/]|0ff kfPg eg ]Tof ]lzzs'f ]l;Sg ]l;sfpg] 
sfddf cj/f]wx¿ l;h{gf x'G5 . To;sf] ;fy} hLjgsf] ;kmntfdf g} gsf/fTds 
k|efj kg{;Sg] ;Defjgf x'G5 . 
blIf0f cd]l/sfdf s]xL afnaflnsfx¿nfO{ tLg j6f ;d"x agfO{ Pp6f cWoog 
ul/Psf] lyof] . klxnf] ;d"xdf /fd|f] :jf:Yosf] x]/rfx ul/Psf] t/ kof{Kt vfgfsf] 
sdL lyof] . o;/L x'sf{OPsf afnaflnsfsf] dl:tis ljsf;df ;'wf/ b]lvPg / 
ltgLx¿ /fd|/L x's{g a9g ;s]gg . bf];|f] ;d"xnfO{ kof{Kt vfg]s'/fsf] plrt 
ka|Gw / /fdf| ]x/]rfx ul/Psf ]lyof ]t/ pgLx¿nfO {vn]nufotsf pTk/]|0ff hufpg] 
ul/Psf ]lyPg . o:tf ]kl/jz]df xs'fO{Psf afnaflnsfx¿ ;fdfGotof /fdu}|/L 
x'ls{P klg pgLx¿sf] zf/Ll/s cË tyf dl:tissf] ljsf; pNn]vgLo 9+uaf6 
x'g ;s]g . To;}u/L t];|f] ;d"xnfO{ :jf:Yosf] /fd|f] x]/rfx, cfjZostf cg';f/sf 
vfgs]/'f, pTk/]|0ffoQ'm 3/, dfof / x/]rfxsf ]jftj/0fdf xs'fO{of ]. o;/L cGo 
;d"xsf] t'ngfdf t];|f] ;d"xsf afnaflnsfx¿sf] zf/Ll/s tyf dfgl;s ljsf; 
/fd|/L ePsf] kfOof] . 
;+;f/el/ g} k|foM h;f] ;a} kl/jf/x¿n] cfˆgf afnaflnsfnfO{ dfof / x]/rfx 
ub{5g . t/ sltkon] afnaflnsfnfO{ v]Ng lbg] s'/fdf lxlRsrfpg] ub{5g . 
o;sf] ;fy} pgLx¿;Fu v]Ng], k|f]T;fxg lbg] gu/L a9L 8/ / qf; b]vfP/ cg'zf;gdf 
/fVg] ub{5g . o;f] u/]df afnaflnsfsf] ljsf;df gsf/fTds k|efj kg{;S5 . 
lgod sfg'gdf a:g l;sfpgsf] nflu v]n Pp6f dxTjk"0f{ dfWod x'g;S5 . 
lsgls x/]s v]ndf gLlt lgodx¿ x'G5g . o;df 7"nf afnaflnsfn] ;fgfnfO{ 
af6f] b]vfpg ;S5g . 
;dosf] cefj, v]Ng] cj;/ gkfPsf 3/]n' afn>ldsx¿sf] nflu t v]n cTofjZos 
5 . ljleGg k|sf/sf v]n v]Ng kfOg] x'gfn] 3/]n' afn>ldsx¿sf] nflu afnSna 
Pp6f dxTjk"0f{ cfs{if0f x'ghfG5 . o;}n] afnSnasf] cj:yf, ;'ljwf cflbsf] 
cfwf/df ;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;Dej eP;Ddsf v]nx¿ v]Ng] Joj:yf 
ul/g'kb{5 . 
70 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 71 
gf} 
afnSnadf ;xhstf{sf] e"ldsf 
afnSna ;xhstf{n] afnSna u7gk"j{ / kZrft ljleGg lsl;dsf e"ldsfx¿ 
lgjfx{ ugk{'g {]xG'5 M 
u7gk"j{sf ;Defljt sfo{x¿ 
s_ >f]t kl/rfng 
Š ljBfnodf cWoog/t 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ ;+ul7t ug{sf] nflu ljBfnosf 
k|wfgfWofks / lzIfs lzlIfsfx¿;Fu s'/fsfgL u/L e]nf x'g] sIff jf xnsf] 
Joj:yf ug{, tyf 3/]n' afn>lds tyf cGo afnaflnsfnfO{ e]nf x'gsf] nflu 
aGbf]j:t ldnfpg] . 
Š cGo afnSnasf] nflu cfjZos Go"gtd ef}lts ;]jfx¿ h:t} e]nf x'g] 7fpF, 
cfwf/e"t d;nGb, v]n;fdu|L, kf7o;fdu|L -kqklqsf_ cflb h'6fpg ;xhstf{n] 
;db'fo / afnaflnsf;uF kf|Kt ug {;lsg ];xofu]sf ]af/d]f vfh]lag ugk{'b5{ . 
v_ ofh]gf / sfoq{mdsf ]thd{'f / sfofG{jgsf ]r/0f 
;xhstfn{ ]cfkmn" ]ugk{'g {]sfox{¿ ;DkGg ug {]ltlyldlt ;lxtsf ]cfjlws ofh]gf 
tof/ u/L To;df ;DalGwt ljBfno, ;xof]uL ;+:yfx¿, ;d'bfo tyf 3/]n' 
afn>lds / cGo afnaflnsf;uF ;dt] 5nkmn ugk{'b5{ . o; cGtut{ afnSna 
;xhLs/0fsf cnfjf ;+:yfn] lghnfO{ ;'Dk]sf cGo lhDd]jf/Lx¿ klg kb{5g
;xhstf{n] afnSna u7g ubf{ eP u/]sf sfo{x¿, k|oTgx¿, k|fKt ;kmntf, 
efu]s]f rg'ft}Lx¿ cflb s/'fx¿nfO {l;nl;nf ldnfP/ nv]L kl|tjb]g tof/ ugk{'b5{ . 
o;af6 c? JolQm tyf ;+:yfx¿sf] nflu of] dxTjk"0f{ l;sfO x'g;S5 . 
u_ d'2f klxrfg M 
;xhstf{n] ;f] afnSna s'g} vf; ljifo jf d'2fdf s]lGb«t x'g] xf] jf ;fdfGotM 
afnaflnsf;uF ;DalGwt ;a }d2'fdf sfd ug {]vfnsf ]xg' ]xf ]eGg ]af/d]f ;xofu]L 
;+:yf, ;d'bfo / afnaflnsfnufot ;a};Fu 5nkmn rnfpg'kb{5 . 
3/n] 'afn>ldsx¿nfO {;zQmLs/0f ug {]p2Z]on ]u7g ul/g ]lsl;dsf ]afnSnasf] 
d'2f jf ;jfn vf;u/L hf]lvdo'Qm 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt x'g;S5g . o;sf] 
;fy} cfjZostf dx;'; ePdf cGo ;jfnx¿ klg p7fpg ;lsG5 . 
3_ ;/f]sf/jfnf;Fusf] ;Dks{ / ;DaGw 
;xhstf{n] /f]huf/bftf, ljBfno, 3/]n' afn>ldssf cleefjsnufotsf 
;/f]sf/jfnf ;+:yf, afnSnasf] cjwf/0ff, o;sf] cfjZostf cflbsf] af/]df 
5nkmn ugk{'b5{ . 
o;u}/L ;xhstfn{ ]afnaflnsfnfO {afnSna s ]xf ]< lsg u7g ug {]< o;sf 
kmfObfx¿ s]–s] 5g < afnSnadf ;fd]n ePsf afnaflnsfn] s]–s] sfdx¿ 
ugk{'b5{ < h:tf s/'fx¿sf ]ki|6 hfgsf/L u/fpgk'b5{ . 
afnSna u7g ugc{'l3 ;xhstfn{ ]lgDg s/'fdf Wofg k¥'ofpgk'b5{ M 
z afnSna lsg u7g ug {]< 
z afnSnaaf/ ];db'fodf sf–]sf;]uF 5nkmn ug {]< 
z afnSnasf] 9fFrf jf :j¿k s:tf] x'G5 < 
z afnSnan] s]—s] sfd jf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug{ ;Sb5 < 
z ;f] If]qsf afnaflnsfsf k|d'v d'2fx¿ s]–s] 5g < 
z afnSnasf ;b:osf ¿kdf sf]–sf] ;+nUg x'g;Sb5g < 
z lk5l8Psf ;d'bfosf tyf ckfË afnaflnsfnfO{ afnSnadf s;/L ;+nUg 
u/fpg] < 
z afnSnadf aflnsfsf] ;xeflutf s;/L a9fpg] < 
72 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 73 
u7gkZrftsf ;Defljt sfo{x¿ 
s_ >f]t kl/rfng 
;xhstfn{ ]afnSnan ]s;/L / sg' lsl;daf6 >ft] ;s+ng ug ]{eGg ]af/d]f 
5nkmn ugk{'b5{ . o;u}/L klxNob}l]v ;r+fng ePsf afnSnax¿, uf=lj=;=:t/Lo 
afnSna / lhNnf :t/Lo g]6js{ cflb;Fu ;Dks{ sfod ug{ / ;DaGw lj:tf/ ug{ 
;xhLs/0f ugk{'5 {. ltgLx¿n ]u/s]f sfdaf6 l;Sb } gjul7t afnSna;uF 
ltgLx¿sf] ;DaGw :yflkt ug{ ;Fu} sfd ug{sf nflu cufl8 a9g afnaflnsfnfO{ 
kf|T];flxt ugk{'b5{ . 
;b:ox¿nfO{ pgLx¿n] ug{'kg]{ sfdsf] af/]df v'Nnf jftfj/0fdf 5nkmn 
rnfpgk'b5{ . afnaflnsfnfO {pgLx¿s }kxndf sfd ug {kf|T];flxt ug,{] ;s;]Dd 
pgLx¿ cfkmn}fO {sfd ug {lbg,] ;d:of k/s]f ]an]f ;xofu] ug {]ugk{'b5{ . 
v_ of]hgf / sfo{qmd 
afnSna u7g ePkl5sf] k|f/lDes cj:yfdf afnaflnsfn] s:tf] lsl;dsf 
sfo{qmd ug{ rfx]sf 5g ;f] kQf nufpg / pgLx¿nfO{ g} klxrfg ug{ nufpg 
;xhLs/0f ug {]. pgLx¿n ]klxrfg u/s]f sfoq{mdx¿ Snasf ]p2Z]o;uF dn] 
vfG5 ls vfbFg} eGg ]s/'f xg] {d2t ugk{'b5{ . 
;xhstf{n] Snan] cfˆgf] Snaleq / aflx/ ;~rfng ug]{ sfo{qmdx¿df 
afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] nflu ljz]if 9+uaf6 of]hgf ug'{kb{5 . of]hgf 
sfofG{jogsf nflu afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . ags]f sfoo{fh]gfx¿ 
kmnbfoL 5g ls 5}gg ljrf/ u/L olb kmnbfoL gb]lvP a}slNks sfo{of]hgf 
agfpg d2t ugk{'b5{ . 
u_ d"NofÍg tyf cg'udg 
;xhstf{n] ;'? ;'?df afnaflnsfnfO{ cg'udg tyf d"NofÍg;DaGwL ;Lk, ljlw 
/ tl/sfx¿ l;sfpg'kb{5 . o; cj:yfdf ;xhstf{sf] e"ldsf a9L /xg] ub{5 . 
t/ kl5 ;Lkx¿ l;sfO;sk]l5 lj:tf/ }cfˆgf ]el"dsf sd ub {}nfgk'b5{ .
dN"ofÍg tyf cgu'dg ubf {Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M 
z sfo{qmdn] afnaflnsfsf] JolQmut hLjg tyf kl/jf/df s] s:tf ;sf/fTds 
kl/jt{g Nofof] < 
z sfo{qmdsf] ;sf/fTds kIfx¿ s]–s] /x] < 
z sfo{qmdsf] sfof{Gjogdf b]vfk/]sf ;d:of, sdL–sdhf]/L s]–s] lyP / ;f]sf] 
lg/fs/0f s] s;/L ul/of] < 
z sfo{qmdnfO{ cem k|efjsf/L 9+udf ;~rfng ug{ s]–s] u/]sf] eP x'g]lyof] < 
z ;xhstf{n] sfo{qmdsf] d"NofÍg / cg'udgsf] clen]v /fVg] af/] Snasf 
afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 
3_ d'2f klxrfg 
3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt ;jfnx¿sf] cltl/Qm ;xhstf{n] /f]huf/bftfsf] 
kl/jf/, 3/]n' afn>ldsx¿sf] kl/jf/, ;d'bfo / ljBfno txdf ePsf d'2fx¿ 
klxrfg ug,{ jo:sx¿ tyf cGo;uF 5nkmn ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 
3/n] 'afn>ldsx¿ g }afnSnadf ;u+l7t ePsf ]xbF'f pgLx¿n ]efu]s]f ;d:ofx¿ 
lgsi[6 afn>d;u+F ;DalGwt eP ltg };d:ofnfO {;jfnsf ]¿kdf p7fpg ;lsG5 . 
o;}n] afn>ldsx¿nfO{ pgLx¿n] ef]Ug] u/]sf kL8fx¿nfO{ Snadf /fVg k|f]T;fxg 
lbg] tyf pgLx¿n] /fv]sf ;d:ofx¿nfO{ ;xfg'e"ltk"j{s ;'Gg tyf uDeL/tfk"j{s 
lngsf nflu cGo afnaflnsfnfO {kl]|/t ugk{'b5{ . 
3/]n' afn>ldsx¿n] em]ln/x]sf ;d:ofx¿ cltl/Qm ljBfno tyf j/k/ b]lvPsf 
cGo ;jfnx¿ klxrfg ug{sf nflu ;xhstf{n] ckfËtf, e]befj, zf]if0fdf k/]sf 
tyf cGo >ddf ;+nUg afnaflnsfsf lrqx¿sf] 5nkmn tyf 36gf cWoog 
ug nufpg] . tL lrq tyf 36gfx¿;Fu ;DalGwt ljleGg k|Zgx¿ 
afnaflnsfx¿aLr /fvL ;jfn klxrfg ug{sf nflu d2t ug{ ;lsG5 . 
74 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 75 
ª_ ;/fs]f/jfnf;u+Fsf ];Dks÷{;DaGw 
;xhstf{n] afnaflnsf;Fu ;DalGwt ;/f]sf/jfnf JolQm tyf ;+:yfx¿ sf—sf] 
xg' klxrfg ug {;xofu] ugk{'b5{ . ltgLx¿;uF ;Dks {tyf ;DaGw la:tf/ ug{ 
d2t ugk{'b5{ . Sna ;~rfngsf ;?'sf lbgx¿df ;xhstfn{ ]o; sfddf a9L 
el"dsf vN]gk'b5{ eg ]kl5 afnaflnsfx¿ cEo:t xbF' }uPkl5 cfˆgf ]el"dsf sd 
ub {}nfgk'b5{ . 
Sna cfkm };~rfng xg' yfns]f ]cj:yfdf ugk{'g {]sfox{¿ M 
s_ >f]t kl/rfng 
o; cj:yf;Dd cfOk'Ubf afnSnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;+rfng ug{ cfjZos >f]tx¿ 
kl/rfng ug{ Snasf afnaflnsfx¿ ;Ifd x'G5g / o;sf nflu cfjZos 
>f]tx¿ pknAw x'G5g . 
o; cj:yfdf ;xhstf{n] ;Nnfxsf/sf] e"ldsf lgefpg'kb{5 . 
v_ of]hgf / sfo{qmd 
afnclwsf/sf] k|j4{g, ;dGjo / ;xsfo{ JolQmut / jftfj/0fLo ;/;kmfO, 
kl|tef k:|km6'g / ljsf;;uF ;DalGwt sfoq{mdx¿sf ]ofh]gf thd{'f ug {]/ ;~rfng 
ug {]s/'fdf ;xhstfn{ ]d2t ugk{'b5{ . vf;u/L afnSnaleqsf ;b:ox¿aLr, 
afnSna–afnSnaaLr, k|ltof]lutfTds sfo{qmd / cltl/Qm lqmofsnfkx¿ 
;~rfng ug {afnSnax¿nfO {kf|T];flxt ugk{'b5{ . 
afnSnasf lqmofsnfkx¿sf] clen]v /fVg / k|ltj]bg tof/ ug{ afnSnasf 
;b:ox¿nfO {d2t ugk{'b5{ . 
afnSnasf] g]t[Tj ;Dxfn]sf jf g]t[Tj txdf /x]sf ;b:ox¿df c?sf] klg g]t[Tj 
Ifdtfsf] ljsf; ug{ pgLx¿df klg cj;/ lbg'kb{5 eGg] wf/0ffsf] ljsf; 
u/fpg hf]8 lbOg'kb{5 . o;sf] nflu ;xhstf{n] afnaflnsf;Fu ldn]/ of]hgf 
agfpg] / ;f]sf] sfof{Gjogsf] nflu pgLx¿nfO{ ;xof]u k'¥ofpg'kb{5 . o; 
r/0fdf ;xhstf{n] cjnf]sgstf{sf] e"ldsf lgefpg'kb{5 / afnaflnsfn] s]xL 
;xof]u dfu]df ;f] pknAw u/fpg] lhDd]jf/L lng'kb{5 .
u_ d"NofÍg / cg'udg 
;xhstf{n] afnaflnsfsf] cfjZostf tyf Ifdtfsf] lg/Gt/ ¿kdf cg'udg 
tyf dN"ofÍg ugk{'b5{ . afnSnasf ]sfoq{mdsf ]thd{'f tyf Joj:yfkgdf To;nfO{ 
oyfl]rt ¿kdf pkofu] ugk{'b5{ . o;sf ];fy }afnaflnsf;uF ldn/] sfoq{mdsf] 
cfjlws dN"ofÍg tyf cgu'dg ug {]/ ;fs]f ]kl|tjb]g tof/ ugk{'b5{ . ;fy} 
o;nfO {cfufdL ofh]gf tof/ ug {pkofu] ugk{'b5{ . 
3_ ;/f]sf/jfnf;Fusf] ;Dks{÷;DaGw 
;xhstf{n] a]nfa]nfdf /f]huf/bftf, 3/]n'af>ldssf cleefjs tyf cGo 
cleefjs;Fu e]63f6 u/L afnSnasf ultljlwx¿ tyf To;n] xfl;n u/]sf 
pknlAwx¿sf af/d]f 5nkmn÷cGt/lqmof ugk{'b5{ . o;sf ];fy }afnaflnsfdf 
cfPsf kl/jt{gx¿sf af/]df / afnSnasf sfo{qmdsf af/]df /f]huf/bftf tyf 
cleefjsx¿sf] wf/0ff a'emg'kb{5 . 
;xhstf{n] cfkm"n] ;DxfNb} cfPsf] ;xhLs/0fsf] e"ldsf lj:tf/} afnaflnsfnfO{ 
x:tfGt/0f ub {}hfgk'b5{ . o;sf ]nflu ;b:ox¿sf ]Ifdtf a9fpg To;df klg 
ljz]if u/L g]t[Tj txdf /x]sf jf g]t[Tj Ifdtf ePsf afnaflnsfnfO{ cfkm"n] 
ul/cfPsf sfdx¿ l;sfpg pgLx¿nfO{ lhDd]jf/L lng] cj;/ lbg'kb{5 . 
afnSnax¿ cfkm };zQm jf ;Ifd ePsf ]cj:yfdf ugk{'g{] 
;Defljt sfo{x¿ 
lhNnf afnsNof0f ;ldlt, lhNnf ljsf; ;ldlt, uf=lj=;= j8f sfof{no h:tf 
;:+yf jf lgsfox¿df 3/n] 'afn>ldsx¿sf ]xslxt ug {]sfd, afnaflnsfsf] 
kl|tlglwTj ug {]jftfj/0f tof/ ugs{f lglDt bjfj l;hg{f ug {]/ jsfnt ug{] 
ugk{'b5{ . o;sf ]nflu ;xhstfn{ ]afnaflnsf;uF+ ldn/] ofh]gf thd{'f ugk{'b5{ 
/ ;fs]f ]sfofG{jogsf nflu afnaflnsfnfO {;Lk tyf cge'jx¿ kb|fg ugk{'b5{ . 
afnSna tyf ;b:ox¿sf] lglDt cfjZos hfgsf/Lsf nflu ;xhstf{n] 
>ft]JolQmsf ]el"dsf lgjfx{ ugk{'b5{ . 
afnSna jf ;b:ox¿nfO{ JolQmut tyf ;+:yfut ¿kdf ;d:of cfOkbf{ ;f]sf] 
;dfwfg ug{ ;xhstf{÷;xof]uL JolQmsf ¿kdf k|:t't x'g'kb{5 . 
76 ;zQmLs/0f
;zQmLs/0f 77 
s_ >f]t kl/rfng 
o; r/0fdf >f]t kl/rfngdf ;xhstf{ / afnaflnsfsf] lhDd]jf/L sl/a–sl/a 
a/fa/ vfnsf] x'g'kb{5 . o; cj:yfdf ;xhstf{n] afnSna;Fu ePsf >f]t 
;fwgx¿sf] klxrfg u/fpg] tyf ltgsf] plrt k|of]u / Joj:yfkgsf] nflu 
afnaflnsf tof/ x'g'kb{5 . 
v_ of]hgf / sfo{qmd 
o; r/0fdf ofh]gf thd{'f / sfoq{md ;~rfng ug {k0"f¿{kdf afnaflnsfnfO {g} 
lbg'kb{5 . ;xhstf{n] o; cj:yf;Dd afnSna / afnaflnsfnfO{ ;zQm 
agfpg'kb{5 . ;xhstf{n] afnaflnsfn] ;fd"lxs ¿kdf agfPsf of]hgfdf cfˆgf] 
tkma{f6 ;e'mfj k:|tt' u/L ofu]bfg lbgk'b5{ . afnaflnsf;uF a;/] ofh]gf thd{'f 
tyf sfofG{jogdf ;DnUg xg'k'g {]cj:yfdf ;xhstfn{ ]cfkmn" ]ugk{'g {]sfdsf 
Ifq]x¿ klxrfg ugk{'b5{ / To;nfO {afnaflnsf;uF ;dt] 5nkmn u/L nfu" 
u/fpg'kb{5 . o; r/0fdf afnaflnsfx¿n] cGo afnSna tyf o'jfSna, 
;+3;+:yfx¿;Fu ;+o'Qm ¿kdf lgs[i6 k|sf/sf] afn>dsf] lj?4df ;DalGwt 
lgsfox¿df bjfj lbg], h'n'; lgsfNg] h:tf sfo{x¿ ug{ ;Sb5g . 
o;sf] ;fy} !* jif{ k'u]sf afnaflnsfn] kl5 Snadf /x]sf cGo afnaflnsfnfO{ 
1fg tyf ;Lkx¿ l;sfpbF }cfˆgf lhDdj]f/L x:tfGt/ ub {}hfgk'g {]lsl;dsf 
of]hgfx¿ klg agfpg'kb{5 . 
u_ d"NofÍg / cg'udg 
o; r/0fdf cfOk'Ubf afnaflnsf lgoldt ¿kdf cfˆgf lqmofsnfkx¿sf] cg'udg 
tyf d"NofÍg ug{ ;Ifd x'g] ePsf]n] ;xhstf{n] pgLx¿nfO{ o;sf nflu tof/ 
ugk{'b5{ . ;xhstfn{ ];Nnfxsf/sf ]el"dsf lgjfx{ ugk{'b5{ . dN"ofÍg / cgu'dgaf6 
cfPsf ;jfnx¿nfO {cfufdL ofh]gfsf ]r/0f / kl|qmofdf s;/L ;dfjz] ug {]eGg] 
;l'glZrt ug {;xhstfn{ ]afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . ;xhstfn{ ]klg 
;do–;dodf afnSnasf ;b:ox¿ tyf cleefjsx¿;Fu e]63f6 u/L Snasf 
lqmofsnfkx¿sf] cg'udg u/L cfjZos ;/;Nnfx lbg'kb{5 .
3_ d'2f klxrfg 
o; r/0fdf afnSna cfkm} cfˆgf d'2fx¿ klxrfg ug{ ;Ifd eO;s]sf x'g]5g . 
tyflk Snadf gof F;b:ox¿ cfpg ]qmd klg xg' ]xbF'f tL gof F;b:ox¿nfO {d2'f 
klxrfg ug ]{tl/sfsf af/d]f 1fg lbg k/'fgf tyf gt]T[j txdf /xs]f ;b:ox¿nfO{ 
;Ifd agfpg ;xhstfn{ ]d2t ugk{'b5{ . o;sf ];fy }lgtfGt gof Fd2'f klxrfg 
ul/Psf] v08df ;xhstf{n] cjwf/0ffut 1fg tyf ;Lk x:tfGt/0f ug{ 
afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 
ª_ ;/fs]f/jfnf;u+F ;Dks÷{;DaGw 
o; cj:yfdf afnaflnsf ;/f]sf/jfnf lgsfox¿;Fu ;dGjo ug{ Pj+ ltgLx¿;dIf 
Snasf] k|ltlglwTj ug{ ;Ifd x'g]5g . ;xhstf{n] s'g} klg lgsfox¿df uP/ 
Snasf] tkm{af6 s'/f /fVg' eg]sf] p;sf] JolQmut ljrf/ /fVg dfq geP/ 
Snasf ;b:ox¿sf ]efjgf JoQm ug '{klg xf ]eGg ]s/'f ;b:ox¿nfO {ae'mfpgk'b5{ . 
o;sf nflu To:tf 5nkmnk"j{ afnaflnsf;Fu k"j{tof/L a}7sx¿ ul/g'kb{5 eGg] 
s/'f ;l'glZrt ug {];xhstfn{ ]lhDdj]f/L axg ugk{'b5{ . 
;xhstfd{f xg'k'g {]u0'fx¿ 
z ;d"xsf ;b:ox¿sf] JolQmut tyf ;fd"lxs cfjZostfsf af/]df ;xhstf{ 
;+j]bgzLn x'g'kb{5 . 
z ;xhstfd{f ;do ;dodf afnaflnsf;uF e6]3f6 ug,{] /dfOnf ]cGt/lqmof 
ug {]/ afnSnadf hfbFf ;wF }gof Fs/'f, kl|zIf0f kl|jlw, ;r"gf lnP/ hfgk'b5{ 
eGg] efjgf x'g'kb{5 . 
z ;xhstf{n] afnaflnsfsf JolQmut s'/fx¿sf] uf]kgLotf sfod /fVg'kb{5 . 
;fs]f ];Ddfg ugk{'b5{ . 
z ;xhstfn{ ]afnSnadf cfOk/s]f ;d:of / åGåx¿ ;dfwfg ug {]ko|f; 
ugk{'b5{ . 
z ;xhstf{n] afnaflnsf e]63f6 x'g] :yfg ;xh / ;'/lIft ePsf] Plsg 
ugk{'b5{ . 
78 ;zQmLs/0f
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children
Empowring working children

More Related Content

What's hot

Ne human rights_in_islam
Ne human rights_in_islamNe human rights_in_islam
Ne human rights_in_islam
Loveofpeople
 
Bulletisn 23rd sept .
Bulletisn 23rd  sept .Bulletisn 23rd  sept .
Bulletisn 23rd sept .
Pramod Pokhrel
 
बालअघिकार सचेतना पुस्तिका
बालअघिकार सचेतना पुस्तिकाबालअघिकार सचेतना पुस्तिका
बालअघिकार सचेतना पुस्तिका
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Sapanako Desh
Sapanako DeshSapanako Desh
Sapanako Desh
Shashi Ram Karki
 
Lid policy nepali
Lid policy nepaliLid policy nepali
Lid policy nepali
Padma Shahi
 
Cheli sandesh issue 6
Cheli sandesh issue 6Cheli sandesh issue 6
Cheli sandesh issue 6
KI Nepal
 
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
Rajesh Koirala
 
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
Rajesh Koirala
 
Mcc agreement pdf in Nepali
Mcc agreement pdf in NepaliMcc agreement pdf in Nepali
Mcc agreement pdf in Nepali
Ujyaalo Nepal
 
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Rajesh Koirala
 
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
Rajesh Koirala
 
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Rajesh Koirala
 
Rs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade threeRs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade three
Tirtharaj Dhungana
 
Hfa in nepali
Hfa in nepaliHfa in nepali
Hfa in nepaliedmnepal
 
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
Rajesh Koirala
 
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
Rajesh Koirala
 
Humanitarian reporting journalists handbook_nepal
Humanitarian reporting journalists handbook_nepalHumanitarian reporting journalists handbook_nepal
Humanitarian reporting journalists handbook_nepal
Madhu Acharya
 
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
Rajesh Koirala
 
aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11
megraj khadka
 
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
Rajesh Koirala
 

What's hot (20)

Ne human rights_in_islam
Ne human rights_in_islamNe human rights_in_islam
Ne human rights_in_islam
 
Bulletisn 23rd sept .
Bulletisn 23rd  sept .Bulletisn 23rd  sept .
Bulletisn 23rd sept .
 
बालअघिकार सचेतना पुस्तिका
बालअघिकार सचेतना पुस्तिकाबालअघिकार सचेतना पुस्तिका
बालअघिकार सचेतना पुस्तिका
 
Sapanako Desh
Sapanako DeshSapanako Desh
Sapanako Desh
 
Lid policy nepali
Lid policy nepaliLid policy nepali
Lid policy nepali
 
Cheli sandesh issue 6
Cheli sandesh issue 6Cheli sandesh issue 6
Cheli sandesh issue 6
 
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
Aksharica - 110 (अक्षरिका - ११०)
 
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
Aksharica - 088 (अक्षरिका - ०८८)
 
Mcc agreement pdf in Nepali
Mcc agreement pdf in NepaliMcc agreement pdf in Nepali
Mcc agreement pdf in Nepali
 
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
 
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
Aksharica - 023 (अक्षरिका - ०२३)
 
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
Aksharica - 022 (अक्षरिका - ०२२)
 
Rs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade threeRs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade three
 
Hfa in nepali
Hfa in nepaliHfa in nepali
Hfa in nepali
 
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
Aksharica - 097 (अक्षरिका - ०९७)
 
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
Aksharica - 003 (अक्षरिका - ००३)
 
Humanitarian reporting journalists handbook_nepal
Humanitarian reporting journalists handbook_nepalHumanitarian reporting journalists handbook_nepal
Humanitarian reporting journalists handbook_nepal
 
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
 
aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11
 
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
Aksharica - 070 (अक्षरिका - ०७०)
 

Similar to Empowring working children

Child domestic labor handbook
Child domestic labor handbookChild domestic labor handbook
Cheli sandesh issue 4
Cheli sandesh  issue 4Cheli sandesh  issue 4
Cheli sandesh issue 4
KI Nepal
 
Achal sampatti-adhigrahan
Achal sampatti-adhigrahanAchal sampatti-adhigrahan
Achal sampatti-adhigrahanDPNet
 
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
Uttam Siwakoti
 
Case study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaCase study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaDIPECHO Nepal
 
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
saphalsapkota3
 
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
Rajesh Koirala
 
Cheli sandesh 2
Cheli sandesh 2Cheli sandesh 2
Cheli sandesh 2
KI Nepal
 
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Rajesh Koirala
 
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
Rajesh Koirala
 
Singapore created by lee article written by bhim upadhyaya
Singapore created by  lee article written by bhim upadhyayaSingapore created by  lee article written by bhim upadhyaya
Singapore created by lee article written by bhim upadhyaya
Bhim Upadhyaya
 
Aaha Sanchar national weekly, rukum
Aaha Sanchar national weekly, rukumAaha Sanchar national weekly, rukum
Aaha Sanchar national weekly, rukum
megraj khadka
 
Ram Sharan Mehta jiwani Nepali
Ram Sharan Mehta  jiwani NepaliRam Sharan Mehta  jiwani Nepali
Ram Sharan Mehta jiwani Nepali
BP KOIRALA INSTITUTE OF HELATH SCIENCS,, NEPAL
 
Jagga prapti-act
Jagga prapti-actJagga prapti-act
Jagga prapti-actDPNet
 
The youth definition for Nepal
The youth definition for Nepal The youth definition for Nepal
The youth definition for Nepal
Brabim Kumar
 

Similar to Empowring working children (20)

Child domestic labor handbook
Child domestic labor handbookChild domestic labor handbook
Child domestic labor handbook
 
E aaha sanchar pfd
E aaha sanchar  pfdE aaha sanchar  pfd
E aaha sanchar pfd
 
Cheli sandesh issue 4
Cheli sandesh  issue 4Cheli sandesh  issue 4
Cheli sandesh issue 4
 
Aahab sanchar 1 1
Aahab sanchar 1 1Aahab sanchar 1 1
Aahab sanchar 1 1
 
Achal sampatti-adhigrahan
Achal sampatti-adhigrahanAchal sampatti-adhigrahan
Achal sampatti-adhigrahan
 
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
National fedratation of disabled nepal eastern regional half yearly publicati...
 
Case study dipecho v upca
Case study dipecho v upcaCase study dipecho v upca
Case study dipecho v upca
 
6 aaha sanchar
6 aaha sanchar 6 aaha sanchar
6 aaha sanchar
 
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
2.1.Communication Sklls, verbal.ppt
 
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
Aksharica - 018 (अक्षरिका - ०१८)
 
Cheli sandesh 2
Cheli sandesh 2Cheli sandesh 2
Cheli sandesh 2
 
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
 
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
Aksharica - 031 (अक्षरिका - ०३१)
 
Singapore created by lee article written by bhim upadhyaya
Singapore created by  lee article written by bhim upadhyayaSingapore created by  lee article written by bhim upadhyaya
Singapore created by lee article written by bhim upadhyaya
 
Aaha Sanchar national weekly, rukum
Aaha Sanchar national weekly, rukumAaha Sanchar national weekly, rukum
Aaha Sanchar national weekly, rukum
 
Ram Sharan Mehta jiwani Nepali
Ram Sharan Mehta  jiwani NepaliRam Sharan Mehta  jiwani Nepali
Ram Sharan Mehta jiwani Nepali
 
Jagga prapti-act
Jagga prapti-actJagga prapti-act
Jagga prapti-act
 
What is hiv aids
What is hiv aidsWhat is hiv aids
What is hiv aids
 
The youth definition for Nepal
The youth definition for Nepal The youth definition for Nepal
The youth definition for Nepal
 
7 aaha sanchar
7 aaha sanchar 7 aaha sanchar
7 aaha sanchar
 

More from Children & Women in Social Service and Human Rights

Child Rights in School
Child Rights in SchoolChild Rights in School
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their families
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their familiesReintegrating Nepalese child domestic workers with their families
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their families
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बालश्रम शोषणको विरोध गरौं
बालश्रम शोषणको विरोध गरौंबालश्रम शोषणको विरोध गरौं
बालश्रम शोषणको विरोध गरौं
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बाल श्रमको प्रयोग नगरौं
बाल श्रमको प्रयोग नगरौंबाल श्रमको प्रयोग नगरौं
बाल श्रमको प्रयोग नगरौं
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरणघरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Role of children for child friendly school
Role of children for child friendly schoolRole of children for child friendly school
Role of children for child friendly school
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Child rights in School
Child rights in SchoolChild rights in School
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षणप्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationReturning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थानबालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
The Invisible Workers
The Invisible WorkersThe Invisible Workers
बाल संरक्षण हाते पुस्तिका
बाल संरक्षण हाते पुस्तिकाबाल संरक्षण हाते पुस्तिका
बाल संरक्षण हाते पुस्तिका
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Report on Child Labor in Chitwan
Report on Child Labor in ChitwanReport on Child Labor in Chitwan
Report on Child Labor in Chitwan
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बाल अधिकार पुस्तिका
बाल अधिकार पुस्तिकाबाल अधिकार पुस्तिका
बाल अधिकार पुस्तिका
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
Child Protection Policy and Procedure
Child Protection Policy and ProcedureChild Protection Policy and Procedure
Child Protection Policy and Procedure
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिताबालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिकाबालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्रमनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
Children & Women in Social Service and Human Rights
 
The Bamboo Project : Nepal Report
The Bamboo Project : Nepal ReportThe Bamboo Project : Nepal Report
The Bamboo Project : Nepal Report
Children & Women in Social Service and Human Rights
 

More from Children & Women in Social Service and Human Rights (20)

Child Rights in School
Child Rights in SchoolChild Rights in School
Child Rights in School
 
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their families
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their familiesReintegrating Nepalese child domestic workers with their families
Reintegrating Nepalese child domestic workers with their families
 
बालश्रम शोषणको विरोध गरौं
बालश्रम शोषणको विरोध गरौंबालश्रम शोषणको विरोध गरौं
बालश्रम शोषणको विरोध गरौं
 
बाल श्रमको प्रयोग नगरौं
बाल श्रमको प्रयोग नगरौंबाल श्रमको प्रयोग नगरौं
बाल श्रमको प्रयोग नगरौं
 
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरणघरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
घरेलु बालश्रम सामुदायिक अभिमुखीकरण
 
Role of children for child friendly school
Role of children for child friendly schoolRole of children for child friendly school
Role of children for child friendly school
 
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
Parenting education for better care of children (Pictorial Guidebook)
 
Child rights in School
Child rights in SchoolChild rights in School
Child rights in School
 
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षणप्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
प्राकृतिक विपद्‌मा बालसंरक्षण
 
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegrationReturning home: Children and their parents talk about reintegration
Returning home: Children and their parents talk about reintegration
 
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थानबालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
बालक्लब लोकतान्त्रिक परिपाटी अभ्यास गर्ने स्थान
 
The Invisible Workers
The Invisible WorkersThe Invisible Workers
The Invisible Workers
 
बाल संरक्षण हाते पुस्तिका
बाल संरक्षण हाते पुस्तिकाबाल संरक्षण हाते पुस्तिका
बाल संरक्षण हाते पुस्तिका
 
Report on Child Labor in Chitwan
Report on Child Labor in ChitwanReport on Child Labor in Chitwan
Report on Child Labor in Chitwan
 
बाल अधिकार पुस्तिका
बाल अधिकार पुस्तिकाबाल अधिकार पुस्तिका
बाल अधिकार पुस्तिका
 
Child Protection Policy and Procedure
Child Protection Policy and ProcedureChild Protection Policy and Procedure
Child Protection Policy and Procedure
 
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिताबालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
बालसंरक्षणका लागि बालसहभागिता
 
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिकाबालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
बालचौतारी कक्षा सञ्चालन निर्देशिका
 
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्रमनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
मनोसामाजिक सामस्या समाधानका लागी मनोविमर्श केन्द्र
 
The Bamboo Project : Nepal Report
The Bamboo Project : Nepal ReportThe Bamboo Project : Nepal Report
The Bamboo Project : Nepal Report
 

Recently uploaded

一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
ehbuaw
 
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
ehbuaw
 
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
evkovas
 
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
ehbuaw
 
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
Congressional Budget Office
 
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptxMHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
ILC- UK
 
The Role of a Process Server in real estate
The Role of a Process Server in real estateThe Role of a Process Server in real estate
The Role of a Process Server in real estate
oklahomajudicialproc1
 
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdfNHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
AjayVejendla3
 
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
ehbuaw
 
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930FPPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
ahcitycouncil
 
PACT launching workshop presentation-Final.pdf
PACT launching workshop presentation-Final.pdfPACT launching workshop presentation-Final.pdf
PACT launching workshop presentation-Final.pdf
Mohammed325561
 
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) AmendmentPPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
ahcitycouncil
 
Get Government Grants and Assistance Program
Get Government Grants and Assistance ProgramGet Government Grants and Assistance Program
Get Government Grants and Assistance Program
Get Government Grants
 
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 372024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
JSchaus & Associates
 
Many ways to support street children.pptx
Many ways to support street children.pptxMany ways to support street children.pptx
Many ways to support street children.pptx
SERUDS INDIA
 
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdfZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
Saeed Al Dhaheri
 
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
GrantManagementInsti
 
What is the point of small housing associations.pptx
What is the point of small housing associations.pptxWhat is the point of small housing associations.pptx
What is the point of small housing associations.pptx
Paul Smith
 
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way StopPPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
ahcitycouncil
 
PPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
PPT Item # 7 - BB Inspection Services AgmtPPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
PPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
ahcitycouncil
 

Recently uploaded (20)

一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
一比一原版(Adelaide毕业证)阿德莱德大学毕业证成绩单
 
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
一比一原版(ANU毕业证)澳大利亚国立大学毕业证成绩单
 
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
一比一原版(WSU毕业证)西悉尼大学毕业证成绩单
 
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
一比一原版(UQ毕业证)昆士兰大学毕业证成绩单
 
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
Effects of Extreme Temperatures From Climate Change on the Medicare Populatio...
 
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptxMHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
MHM Roundtable Slide Deck WHA Side-event May 28 2024.pptx
 
The Role of a Process Server in real estate
The Role of a Process Server in real estateThe Role of a Process Server in real estate
The Role of a Process Server in real estate
 
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdfNHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
NHAI_Under_Implementation_01-05-2024.pdf
 
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
一比一原版(UOW毕业证)伍伦贡大学毕业证成绩单
 
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930FPPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
PPT Item # 5 - 5330 Broadway ARB Case # 930F
 
PACT launching workshop presentation-Final.pdf
PACT launching workshop presentation-Final.pdfPACT launching workshop presentation-Final.pdf
PACT launching workshop presentation-Final.pdf
 
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) AmendmentPPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
PPT Item # 9 - 2024 Street Maintenance Program(SMP) Amendment
 
Get Government Grants and Assistance Program
Get Government Grants and Assistance ProgramGet Government Grants and Assistance Program
Get Government Grants and Assistance Program
 
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 372024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
2024: The FAR - Federal Acquisition Regulations, Part 37
 
Many ways to support street children.pptx
Many ways to support street children.pptxMany ways to support street children.pptx
Many ways to support street children.pptx
 
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdfZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
ZGB - The Role of Generative AI in Government transformation.pdf
 
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
Uniform Guidance 3.0 - The New 2 CFR 200
 
What is the point of small housing associations.pptx
What is the point of small housing associations.pptxWhat is the point of small housing associations.pptx
What is the point of small housing associations.pptx
 
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way StopPPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
PPT Item # 8 - Tuxedo Columbine 3way Stop
 
PPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
PPT Item # 7 - BB Inspection Services AgmtPPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
PPT Item # 7 - BB Inspection Services Agmt
 

Empowring working children

  • 3. ;zQmLs/0f 3 3/]n' afn>d ;zQmLs/0f k|sfzsM ;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_
  • 4. 4 ;zQmLs/0f k|sfzs ;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_ rfjlxn, sf7df8f +}. www.cwish.org.np ;jf{lwsf/ © M ;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/ df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_ ;Nnfxsf/ M zflGt clwsf/L ;+of]hg M ldng w/]n n]vg M /d]zs'df/ kf}8]n / a]bk|;fb ;fksf]6f ;xof]uLx¿ M k"0f{snf zdf{, o'j/fh l3ld/], k|ltzf b]jfg, dbg lzjfsf]6L / ;'jf; vltj8f z'4fz'l4 M ;'efj yfkf k|yd k|sfzg M h'g @))% k|sflzt ;+Vof M %)) k|lt ISBN : 99946-816-4-8 lk—|k;]| / 5kfO M 6fOD; lso|zg k|sfzg ;xof]u M afn>d cGTosf nflu cGt/f{li6«o sfo{s|d, cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] sfof{no nlntk'/ g]kfn .
  • 5. ljZje/ sl/a @$ s/f]8 afnaflnsfx¿ ljljwvfn] >ddf ;+nUg eO{ cfkmgf] afnfkg latfpg afWo 5g . oLdWo] clwstd afnaflnsfx¿ c;+ul7t jf cw{;+ul7t If]qsf] >ddf ;+nUg 5g . afn>d xfd|f] ;dfhsf] gsf/fTds kf6f] xf], h;n] dfgj ;Eotfdfly g} k|Zg p7fpF5 . 3/]n' afn>d o:t} afn>dsf] If]qx¿dWo] Ps k|d'v >d If]q xf] . g]kfndf klg %% xhf/eGbf a9L afnaflnsfx¿ 3/]n' >ddf ;+nUg eO{ hLjg ofkg ul//x]sf 5g . 3/]n' >ddf afnaflnsfsf] ;+nUgtfn] afnaflnsfsf] zf/Ll/s dfgl;s / ;fdflhs ljsf;df c;/ t u5{ g} ;fy} ;Dk'0f{ ;dfhnfO{ g} w]/} kl5 ws]Nb5 / lg/Gt/ ul/aLtkm{ pGd'v u/fpFb5 . t;y{ klg o; 3/]n' afn>d k|yfsf] cGTo x'g' h?/L 5 . 3/]n' afn>d zf]if0f tyf 3/]n' >ddf afnaflnsfnfO{ ;+nUg u/fpg] k|yfs} cGTo ug{sf nflu ;/sf/L, u}/;/sf/L kIfx¿af6 w]/} k|oTgx¿ ul/g' h?/L 5 . g]kfndf >L %sf] ;/sf/ / cGt/f{li6«o >d ;+u7gn] ;+o'Qm ¿kdf lgs[i6 k|sf/ sf] afn>d cGTo ug{ ;doa4 sfo{s|d nfu" ul//x]sf] 5 / 3/]n' afn>d o; sfo{s|dsf] Ps k|d'v nlIft ;d"x klg xf] . 3/]n' afn>ddf c;fWo} sd k|oTgx¿ ePsf] b]lvG5 . o;sf] sf/0f eg]sf] 3/]n' afn>dnfO{ a'emg] / o;df x:tIf]k ug{ cfjZos ;Lk tyf cg'ejsf] sdL klg xf] eGg] nfUb5 . o:tf] cj:yfdf l;lj; -;dfh ;]jftyf dfgj clwsf/df dlxnf / afnaflnsf_ n] 3/]n' afn>d zf]if0f cGTosf nflu :yfgLo lgsfo ljz]ift gu/kflnsfx¿ / cGo u/};/sf/L ;3+;:+yfx?sf ]Ifdtf ljsf; ug {]p4Z]on ]ljleGg lgbl{]zsfx¿ ks|flzt u/]sf]df ;j{k|yd t l;lj;nfO{ xflb{s awfO tyf wGojfb lbg rfxfG5' . oL lgbl{]zsfx¿n ]3/n] 'afn>d zfi]f0fsf ]cGTo tyf lgsi[6 ks|f/sf ]3/n] 'afn>d cGTosf nflu ljleGg lgsfox¿ljr ;dembf/L a9fO{ 3/]n' afn>d lgjf/0f ug{ ;zQmLs/0f 5 k|fSsyg
  • 6. pTkl]|/t ug5{] / cfjZos sfos{d|x¿ ug {;DalGwt lgsfox¿sf ]Ifdtf clejl[4 ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng]5 eGg] cfzf lnPsf] 5' . oL lgbl{]zsfx¿sf ]ks|fzg gk]fndf afn>dlj?4sf ]cleofgdf Ps sf;]9]u+'f ;flat x'g]5 eGg] klg czff /fv]sL 5' . o; lgbl{]zsfsf ]sfofG{jogsf ];Gbed{f bv]fk/s]f sdL sdhf/]Lx¿nfO {cfN+}ofO{ kf|Kt ;e'mfjx¿sf ]cfwf/df l;lj;n ]cfufdL lbgdf lgbl{]zsfx¿sf ]kl/dfhg{ tyf kg'M ks|fzg ub {}hfcf;] eGg ]klg ze'sfdgf lbg rfxfG5 '. cGtdf l;lj;nufot 3/]n' afn>d zf]if0flj?4sf] cleofgdf ;+nUg x'g'ePsf ;Dk0"f {;3+;:+yf÷AolQmx¿nfO {o; lgbl{]zsf kmnbfoL xg'5] eGg ]k0"f {ljZj:t 5 '. wGojfb . 6 ;zQmLs/0f n}nf 6}Udf] /]•L lgb]{zs cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] sfo{no nlntk'/ g]kfn ldlt @))%, @& h'g
  • 7. ;zQmLs/0f 7 cfef/ ljZjdf @$ s/f]8eGbf a9L afnaflnsfx¿ >ddf ;+nUg /x]sf] lttf] oyfy{leq afFlr/x]sf xfd|f afnaflnsfx¿sf] eljio / To;n] emNsfpg] xfd|f] ;dfhsf] jt{dfg tyf eljio b'j} cToGt} uDeL/ / lrGtfhgs b]lvG5 . xfd|f] b]zdf klg aL; nfveGbf a9L afnaflnsfx¿ >ddf ;+nUg /x]sf 5g h;dWo] ! nfv @& xhf/ afnaflnsfx¿ lgs[i6 k|sf/sf] afn>ddf ;+nUg /xL cfkmgf] hLjg ofkg ul//x]sf 5g . o;/L lgs[i6 afn >ddf ;+nUg x'g afWo ePsf afnaflnsfx¿df ;jf{lws ;+Vof 3/]n' afn>ldsx¿sf] /x]sf] 5 . cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] tYofÍcg';f/ g]kfnsf ;x/L If]qdf dfq %% xhf/eGbf a9L afnaflnsfx¿ 3/]n' >ddf ;+nUg /x]sf 5g . 3/]n' >ddf ;+nUg afnaflnsfx¿ ljleGgvfn] lx+;f, zf]if0f tyf b'Jo{jxf/x¿ vKg afWo eO/x]sf 5g / klg o:tf] cj:yfdf yf]/} dfq ;+3;+:yf tyf ;/sf/L lgsfox¿n] o; If]qnfO{ cfjZos dfqfdf Wofg k'/ofpg ;ls/x]sf] b]lvFb}g eg] eO/x]sf k|of;x¿df klg sdL sdhf]/Lx¿ b]lvG5g . o; cj:yfdf 3/]n' >ddf cf7 aif{eGbf a9L ;do sfo{/t /xL nfdf] cg'ej xfl;n u/]sf] ;+:yfsf] x}l;otn] klg xfdLn] cfkmgf cg'ejx¿ ljleGg ;+3;+:yf tyf ;/sf/L lgsfox¿;uF ;f6f;f6 ug {'h?/L bl]vG5 h;n ]ubf {cfufdL lbgdf o; If]qdf x'g] ljsf;] x:tIf]kx¿ k|efjsf/L / kl/0ffdd'vL x'g ;s"g . oxL s/'fnfO {dWogh/ ub {}xfdf| ];:+yf ;dfh;j]f tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_ n] 3/]n' afn>d / x:tIf]ksf pkfox¿ ljifoleq ljleGg sfol{gbl{]zsfx¿ to}f/ u/s]f ]5 / To; }cGtut{ of ]æ3/n] 'afn>d ;zQmLs/0fÆ k':ts oxfFx¿dfem k|:t't ug{ kfpFbf xfdLnfO{ cToGt} v';L nfu]sf] 5 . xfdL cfzf ub5{f +}xfdf| ]of ]ko|f; 3/n] 'afn>d zfi]f0fsf ]cGTosf nflu cjZo g} ;fys{l;4 xg'5] / o;sf nflu yk' }|kf7sx¿n ]o;df nl]vPsf pkfox¿nfO{ Jojxfl/s ¿kdf sfofG{jog ugx{'g'5] .
  • 8. of ]k:'ts to}f/ kfg {cxf/]fq ldxg]t ugx{'g' ]/dz] kf8}n] tyf ab]k;|fb ;fksf6]fnfO{ xfdL wGojfb glbO/xg ;Sbg}f +}. ;fy }o;df z4'fzl'4 xl]/lbg ];e'fj yfkf, o;sf] n—]cfp6 l8hfOgsf sfd ugx{'g' ]6fOD; lso|zgsf ;j'0f {efO / o;df cfjZos lrqx¿ agfO{ ;3fpg'x'g] /fhg sfkmn], k[YjL >]i7 / pbo efO{nfO{ xfdL w]/}—w]/} wGojfb lbg rfxfG5f +}. o; k':ts k|sfzg ug{ cfly{s ;xof]u pknAw u/fpg] ;+:yf cGt/f{li6«o >d ;u+7gkl|t xfdL cfef/ JoQm ug {rfxfG5f +}. cGtdf o; k':ts lgdf{0f, k|sfzg tyf ljt/0fdf ;3fpg'x'g] l;lj;df cfj4 ;Dk"0f{ efOalxgLx¿ tyf sd{rf/L ;fyLx¿nfO{ klg w]/}—w]/} wGojfb lbg rfxfG5' . of] k':ts xfd|f] klxnf] k|of; xf], t;y{ xfdL] o;df ;Defljt sdL / q'l6x¿sf] ;DefjgfnfO {gsfg {;Sbg}f +}. To;n} ]xfdL oxfxF¿sf ];e'mfj, kl|tlso|fsf ]af6f] xl]//xs]f xg'5]f +}. wGojfb 8 ;zQmLs/0f zflGt clwsf/L cWoIf
  • 9. ;zQmLs/0f 9 ljifo ;"rL e"ldsf ! ;zQmLs/0f # afn;xeflutf & afn;xeflutfsf ljleGg cj:yfx¿ !! k|efjsf/L ;xeflutf !& afn;xeflutfsf] nflu afnSna #% afnSna Joj:yfkg $! afnSnasf] ;+:yfut ljsf; %# afnSnasf] lqmofsnfkx¿ %& afnSnadf ;xhstf{sf] e"ldsf ^# ;~rf/ / afnd}qL ;~rf/ &%
  • 10. 10 ;zQmLs/0f e"ldsf g]kfnn] afnclwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwnfO{ cg'df]bg tyf o;sf P]lR5s k|n]vx¿df;d]t ;xdlt JoQm ul/;s]sf] 5 . o;sf] ;fy} cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] >ddf kj|z] ug {]Gog"td pd/];DjGwL dxf;lGw !#*, lgsi[6 txsf ]afn>d pNd'ng;DjGwL dxf;lGw !*@, / ;'emfjx? !() nufotsf dxf;lGwx¿df k|ltj4tf JoQm ul/;s]sf] 5 . Toltdfq xf]Og tL cGt/f{li6«o dxf;lGwnfO{ nfu" ug ]{qmddf afnaflnsf;DaGwL Pg] @)$* / afn>d lgifw] tyf lgoldt ug{ ag]sf] P]g @)%^ h:tf /fli6«o sfg'gx¿sf] lgdf{0f eO{ sfof{Gjog;d]t eO;s]sf] 5 . t/ csfl{t/ lzIff, :jf:Yo, vn], dgf/]~hgaf6 al~rt xbF' }3/sf ]rf/ lbjf/leq sfl]rP/ zfi]f0f bJ'oj{xf/sf ]l;sf/ ePsf xhf/f +}3/n] 'afn>ldsx¿n] si6;fWo hLjg latfpg afWo 5g . cfˆgf] hLjg lgjf{xsf nflu dfq xf]Og so}fn+} ]t kl/jf/s }nflu ;dt] cyfk{]fhg{ ug {]sfddf cfˆgf slnnf xftx¿ nufpg afWo eO/x]sf 5g . ;dfhn] eg] o; lsl;dsf] afn>dnfO{ ;xh / :jefljs ¿kn] lnO/x]sf] 5 . ^÷& jif{b]lv g} cfdfafa'b]lv la5f]l8P/ csf{sf] 3/df a;]/ cfˆgf afNofj:yfsf] pkef]u ug{ gkfO{ zf]if0fo'Qm cj:yfdf ul/g] sfd jf:tjd} hf]lvdo'Qm afn>d xf] . hf]lvdo'Qm afn>dsf] b'ikl/0ffd cToGt 3fts x'G5 . o:tf] cj:yfdf oL afnaflnsfsf] kIfdf cfjfh p7fpg', 3/]n' afn>dsf] lj?4df ;r]tgtf clej[l4 ug{' tyf lgs[i6 cj:yfdf /x]sf afn>ldsx¿sf ]hLjgdf ;w'f/ NofpbF }3/n] 'afn>dnfO {pGdn"g ug {]lbzflt/ cufl8 a9g 'cfhsf ]cfjZostf ags]f ]5 . oxL cfjZostf dx;;' ub {}cGt/fl{i6o« >d ;+u7gsf] ;xof]udf l;lj;n] o; k|sf/sf] afn>dsf] lj?4df Pp6f cleofg ;+rfng u/]sf] 5 . o;} cleofg cGtu{t ;+rflnt sfo{qmdsf] ;Gbe{df of] æ3/]n' afn>d ;zQmLs/0fÆ lgbl{]zsf tof/ ul/Psf ]xf ].
  • 11. ;zQmLs/0f 11 lszf]/x¿ / aflnsf s'g} 3/sf] cfFugdf $÷% hgf lszf]/x¿ ;fgf] an v]ln/x]sf x'G5g . olQs}df Pp6L ;fgL $ jif{sL aflnsf s'bb} cfpF5] / …of] t d]/f] an xf] . csf{sf] dfdfn] lsg]/ NofOlbg'ePsf] an lsg v]lnlbPsf] < d t c?nfO{ v]Ng lbGgÚ eg]/ an l6k]/ uf]hLdf xfNb} 3/leq k:5] . an v]Ng] ;a} lszf]/x¿ tL aflnsfnfO{ s]xL ug{ ;Sb}gg, 6'n'6'n' x]l//xG5g . dGyg ugx{'f;] < lszf]/x¿ s] ul//x]sf lyP < v]ln/x]sf] an s;n] nUof] < aflnsfnfO{ cfkm"eGbf 7"nf bfh'x¿n] v]ln/x]sf] an p7fP/ nfg] cfF6 s]n] lbof] < lszf]/x¿n] cfkm"eGbf ;fgf] aflnsfn] pgLx¿nfO{ v]Ng glbO{ an p7fP/ nfFbf klg lsg s]xL ug{ ;s]gg <
  • 12. 12 ;zQmLs/0f Ps ;zQmLs/0f zlQm s] xf] < zlQm eg]sf] an jf tfut xf] . ;fdflhs, /fhgLlts, cfly{s / ;fF:s[lts kl/l:ylt cg's"n ePdf dflg; zf/Ll/s / dfgl;s ¿kn] ;zQm x'G5 . dfgl;s zlQmnfO{ cfTdan klg elgG5 . zlQm s;/L cfh{g x'G5 < s;/L zlQm cfh{g ug{ ;lsG5 eGg] ;DaGwdf b'O{ j6f b[li6sf]0fx¿ 5g . k/Dk/fjfbL jf k'/fgf] ljrf/cg';f/ zlQm hGdhft (By Birth) k|fKt x'G5 . -hGdhft eGgfn] b}jL zlQmaf6 k|fKt ug{;Sg] jf k"j{hGdsf] sdfO{af6 kfpg ;lsg] zlQm xf] ._ h:t} /fhfsf ;Gtfg g} /fhf x'g] s'/f /fhs'ndf hGd]sf]n] dfq x'g k'u]sf] xf] . t/ cfw'lgs ljrf/cg';f/ zlQm cfh{g ug{ (By Earn) ;lsG5 . s;/L zlQm cfh{g ug{ ;lsG5 < != Odfgbf/ eP/ @= 1fg, ;Lk / Ifdtfo'Qm eP/ #= ;DklQ k|fKt u/]/ $= ;fwg >f]t k|fKt u/]/ %= ;d"xdf a;]/÷;+ul7t eP/ ^= cg'ej k|fKt u/]/ &= pd]/sf] sf/0faf6 kl/kSj eP/ *= gd|tf÷ldhfl;nf] eP/
  • 13. (= w}o{ / ;xgzLn -a'4_ eP/ !)= zf/Ll/s ¿kdf tGb'?:t eP/ !!= clwsf/ k|fKt u/]/ jf lhDd]jf/L lbP/ !@= ;xefuL x'g kfP/ ;zQmLs/0f 13 !#= ;dfg cj;/ kfP/ ;zQmLs/0f eg]sf] s] xf] < ;zQmLs/0f eGgfn] dflg;nfO{ zf/Ll/s dfgl;s b'j} zlQmn] o'Qm agfpg' xf] . p;df d klg sx]L ug {;S5 'eGg ]cf6F eg {'xf ]. dflg;n ]cfkml"eq /xs]f ]zlQmnfO{ klxrfg ug {'/ To;nfO {Jojxf/df ko|fu] ug {;Sg 'xf ]. dflg; ;DklQsf ]cefj, ;fgf ]pd/], cfkmn" ]kfpgk'g {]clwsf/sf ]pkefu] ug{ gkfP/ h:tf ljljw sf/0fn] zlQmxLg aGg k'u]sf] x'G5 . p;sf] clwsf/ s;}n] l5lglbPsf]n] p;nfO{ zlQmxLg agfOPsf] x'G5 . To;}n] lxhf]cfh ;dfhdf 3/]n'nufot cGo afn>lds, dlxnf, blnt, hghflt cfly{s ¿kn] lakGg ju{nfO{ k5fl8 kfl/Psf ju{sf] ¿kdf lng yflnPsf] 5 . 3/]n' afn>ldsnufot cGo afn>ldsx¿ pd]/nufot cefju|:t hLjg, kl/ToQmtf tyf PSnf]kgsf sf/0f c?sf] 3/df >d u/L cfˆgf] afNofj:yf u'dfO{ ;a} lsl;dsf zf]if0f vKg afWo agfOPsf zlQmxLg afnaflnsfx¿ x'g . o:tf] cj:yfdf /x]sf afnaflnsfnfO{ s;/L ;zQm agfpg] eGg] Pp6f uDeL/ r'gf}tLsf] ljifo ags]f ]5 . Jojxfl/s cge'jaf6 afn;xeflutfaf6 g }cGo afnaflnsf em}+ 3/]n' afn>ddf ;+nUg afnaflnsfx¿nfO{ klg ;zQm agfpg, pgLx¿df cfTdan eg{ ;lsG5 eGg] k|dfl0ft eO;s]sf] 5 .
  • 14. 14 ;zQmLs/0f a'wnfn / uLtf -a'wnfn afnSnasf ;xhstf{ x'G5g . Snasf] a}7ssf nflu va/ ug{ hfFb} u/]sf] cj:yfdf af6fdf u};;sL sfo{stf{ uLtf;Fu e]6 x'G5_ a'wnfnM gd:sf/ . uLtfhL s] 5 xfn va/ < uLtf M gd:sf/ a'wnfnhL . stflt/ lxF8of lg < a'wnfn M o;f] a}7ssf nflu afnaflnsfnfO{ va/ ug{ lxF8of . uLtf M cf====, tkfO +{klg o;/L l;Ëfg ]e/'fe/'LnfO {va/ ug {cfkm }bM'v ug{' k5{ / < s;}sf xftdf va/ k7fPsf] eP t eOxfNYof] lg . a'wnfn M To;/L sxfF x'G5 / . va/ k'u]g eg] t afnaflnsfx¿ cfOk'Ub}gg a7}s ke|fjsf/L xbF'g} . clg s ]ug {]. uLtf M a}7sdf tL gfy] s]6fs]6Ln] s] kf] s'/f Nofpnfg / a}7s k|efjsf/L xg' '< ;a }cfkmn} ]gu/L xbF'g} . a7}s klg s ]a:g 'k¥of ]/ . o;f] a7}s kl':tsfdf ugk{'g {]lg0fo{ nV]of ]clg s6]fs6]Lx¿sf ];xL u/fof] eOxfN5 lg . sfd eP t eOxfNof] lg xf]Og / < a'wnfn M o; s'/fdf d]/f] rflx‘ km/s dt 5 . afnaflnsfnfO{ klg clxnb]lv l;sfof] eg] kf] pgLx¿n] klg l;S5g t . a}7ssf nflu ljifo rog ug,{] a7}s s;/L a:g,] s;/L lg0fo{ ug {]cflb ljifout tyf k|fljlws s'/fx¿ yfxf kfpF5g .
  • 15. uLtf M tkfO {+rflx Fa9L cfbz{ xg' vfH]gx'G'5 . tkfOn{+ ]ubf {xfdL ;an}] em0em6df km:g'kb{5 . tL ;a emGem6 gu/L Ps} l5gdf x'g] sfdsf nflu a9L b'Mv s;n] u/f]; . aw'nfn M tkfOn{+ ]s ]eGge'Psf ]uLtfhL . s ]a7}s a:g ]sfd rflx Fsfd xfO]g / < sfdsf ];?'jft ug {]kf|/lDes sfd g }a7}s xf ]. xg]x{'f;] tkfOn{+ ]clxnb]l]v g }a7}s a:g ]tf/} tl/sfsf af/d]f afnaflnsfnfO{ cEo:t agfpg 'ePg eg ]tkfO {+slt lbg;Dd pgLx¿sf ]kl5kl5 s'lb/xg'x'G5 < a}7s a:g' eg]sf] s'g} klg sfo{qmdsf] of]hgf agfpg,' To;cg;'f/sf ]lhDdj]f/L lng '/ sfd ;DkGg ugt{]km{ nfUg' klg t xf] . clg xfdL ;xhstf{x¿sf] lhDd]jf/L s]xL xNsf agfpg' klg t xf] . ls s;f] < uLtf M aw'nfnhL, tkfOn{+ ]egs]f ]o; s/'fn ]d/]f ]klg lrQ ae'mof ]. ;fRFr} afnaflnsfn] a}7ssf tf}/ tl/sfx¿ hfg] / cfkm} sfd ug{ ;Ifd eP eg] xfd|f] sfd klg 365 . aw'nfn M Tolt dfq sxf Fxf ]/ afnSnasf a7}sdf cfkm +}lg0fo{x¿ ug;{Sg] ePdf afnaflnsfsf] afnSnadf ;lqmo, ;zQm / cy{k"0f{ ;xeflutf klg xG'5 . so+}f }afnSnasf a7}sx¿df afnaflnsfn ]cToGt Jojxfl/s lg0f{ox¿ ;d]t ug{ ;S5g eGg] s'/f ;d]t k|dfl0ft klg eO;s]sf] 5 . ;zQmLs/0f 15 dGyg ug'xf]; != a'wnfn / uLtfaLr s] ljifodf s'/fsfgL eO/x]sf] lyof] < @= uLtfsf] afnaflnsf;DaGwL wf/0ff s:tf] lyof] < #= s] afnaflnsfn] ;fFRr} s]xL klg ug{ ;Sb}gg t < $= a'wnfnsf] s'g s'/fn] uLtfsf] ljrf/ abNg ;xof]u u¥of] <
  • 16. 16 ;zQmLs/0f b'O{ afn;xeflutf æafnaflnsf ;dfhsf ;lqmo ;b:o x'g To;}n] pgLx? jt{dfg x'g . s]jn eljiosf s0f{wf/ dfq xf]Ogg .Æ afn;xeflutf eg]sf] s] xf] < afn;xeflutf eg]sf] afnaflnsfsf] hLjg;Fu ;/f]sf/ /fVg] lsl;dsf sfd ubf{ sg' }klg lg0fo{ lng ]an]fdf afnaflnsfn ]cfˆgf ljrf/ JoQm ug {]dfs}f kfpg' tyf cy{k"0f{ / ;lqmo ;+nUgtf x'g' xf] . afn;xeflutf afnaflnsfsf] clwsf/ xf] . afn;xeflutf Pp6f lg/Gt/ rln/xg] k|lqmof xf] . ;du|df afnaflnsfn] ljrf/ JoQm ug{ kfpg', JoQm u/]sf] ljrf/sf] sb/ x'g', To;df 5nkmn x'g', ;fc]g;'f/ lg0fo{ kl|qmofdf ;xefuL xg' kfpg,' ePsf lg0fo{x¿ sfofG{jog ug{] s'/fdf pgLx¿n] efu lng kfpg', sfof{Gjogaf6 ePsf kmfObf jf a]kmfObfdf klg ;';"lrt x'g] tyf ;+nUg x'g kfpg' g} afn;xeflutf xf] . afnaflnsfsf] pRrtd lxtsf nflu x'g] kfl/jfl/s, ;fdflhs tyf cGo ljsf;sf lqmofsnfkx¿, h;n] pgLx¿sf] hLjgdf c;/ kf5{, tL ;a}df pgLx¿sf] pd]/, Ifdtf, ?lr jf OR5f / kl/j]zcg';f/ efu lng] jf cfˆgf ljrf/x¿ -;sf/fTds_ JoQm ug {]kl|qmof g }afn;xeflutf xf ]. afnclwsf/ dxf;lGwsf wf/f @, %, !@, !#, !$, !%, !&, @#, @(, / #! n] afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] clwsf/dfly hf]8 lbPsf 5g .
  • 17. ;zQmLs/0f 17 afn;xeflutf lsg < bLw{hLjg ljsf; ;xeflutf ;+/If0f -!_ afn;xeflutf afnaflnsfsf] clwsf/ xf] M dgdf nfu]sf s'/f JoQm ug{ kfpg], :jtGqtfk"j{s cfˆgf ljrf/ /fVg kfpg], ;r"gf kf|Kt ug,{] ;u+l7t xg' kfpg ]pgLx¿sf ]g;}lus{ clwsf/ xf ]. cGo afnaflnsfsf] cltl/Qm 3/]n' afn>ldsx¿sf] klg ;xeflutfsf] ;dfg clwsf/ 5 . -@_ ;xeflutfsf] clwsf/n] cGo clwsf/sf] ;+/If0f ug{ d2t ldN5 M afnaflnsfx¿ cfkm"n] g} ;a}eGbf klxn] cfˆgf] ;'/Iff ug{ ;S5g . afnaflnsfn] dgdf nfu]sf s'/fx¿ eGg kfP, ;+ul7t x'g kfPsf] v08df g} pgLx¿dfly x'g] ;a} lsl;dsf zf]if0f tyf b'Jo{jxf/af6 cfkm"nfO{ ;+/If0f ug{ ;S5g / afFRg kfpg], bL3{ hLjgsf clwsf/x¿ pkef]u ug{ ;S5g . 3/]n' afn>d tyf cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsf cfTdansf] b[li6n] x]bf{ ;dfhsf ;a}eGbf sdhf]/ agfOPsf ;b:o x'g . pgLx¿sf] clwsf/sf] kIfdf rnfOg] cleofgdf 3/]n' afn>ldsnufot cGo afnaflnsfsf] ;xeflutfn]
  • 18. 7"nf] d2t k'Ub5 . afn>ldsx¿ / sfddf ;+nUg gx'g] cGo afnaflnsfx¿ Ps csf{sf] ;d:of a'emg ;Sb5g . o;}n] lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>ddf ;+nUg afnaflnsfx¿sf] clwsf/sf] ;+/If0fdf ;xof]u ug{ ;Sb5g . -#_ k|hftGq / ;Eo ;dfhsf] l;h{gfdf of]ubfg lbg ;S5g M afnaflnsf ;dfhsf ;lqmo tyf lhpFbf hfUbf ;b:o ePsf]n] ;xeflutfsf] sf/0faf6 pgLx¿n] ;dfhnfO{ /fd|/L a'emg ;S5g . ;lqmo gful/ssf] ¿kdf cfkm"nfO{ ¿kfGtl/t ug{ ;S5g . afNofj:yfb]lv g} k|hftflGqs cEof;df nfUg] x'gfn] ;dfhnfO{ 7Ls lbzflt/ 8f]¥ofpg ;S5g . 18 ;zQmLs/0f afn;xeflutf s] xf]Og z afnaflnsfnfO{ of] u/ / of] eg eg]/ cx|fpg] z jo:sx¿ afnaflnsf;Fu l;Sgsf nflu pbfl;g ePdf z jo:sx¿sf] cg'ej / ;Lksf] cjd"Nog ePdf z jo:sx¿sf] sfddf afnaflnsfnfO{ k|of]u u/]df z jo:sx¿sf] s'g} clwsf/ gx'g] l:ylt / afnaflnsfsf] s'g} st{Jo gx'g] l:ylt ePdf z afnaflnsfnfO{ ;a} zlQm ;'lDkPdf z oyfl:ylts} kl5 nfu]df afn;xeflutf s] xf] z afnaflnsfsf] 1fg / ljrf/sf] dxTjnfO{ dfGotf lbPdf z afnaflnsf;Fu cg'ej / ;Lk cfbfg k|bfg ul/Pdf z afnaflnsfaf6 l;Sg'k5{ eGg] efjgf ePdf z afnaflnsfnfO{ lg0f{o lng / pQ/bfloTj lngsf nflu ;lhnf] pkfo kQf nufPdf z afnaflnsf / jo:sx¿nfO{ pgLx¿sf] clwsf/ / pQ/bfloTjsf] af/]df a'emfpg ;xof]u u/]df z afnaflnsfnfO{ cfjZostfcg';f/ zlQm x:tfGt/0f ul/Pdf z afnclwsf/k|lt ;Ddfg u/]df .
  • 19. ;zQmLs/0f 19 -$_ afnljsf;df ljz]if of]ubfg k'Ub5 M afn;xeflutfn ];r+f/ ug {]Ifdtfsf ]ljsf; xG'5 . ;Demft}f ug {];Lk, sx]L u/f+} eGg] :jtM:km"t{ efjgf tyf cfTdljZjf;sf] ljsf; x'G5 . pgLx¿df ;fd'bflos efjgfsf ]ljsf; xG'5 . o;/L ;du |JolQmTjsf ]ljsf; xbF' }pgLx¿ 3/, ;dfh / b]zk|lt pQ/bfoL x'g k'Ub5g . 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;xeflutfn] pgLx¿ cGo afnaflnsf h:t} eljiodf ;Ifd gful/ssf] ¿kdf ljsf; x'g ;Sb5g . -%_ ;xeflutfsf] dfWodaf6 afnaflnsfn] cfˆgf ;d:ofx¿ klxrfg ug{ ;Sb5g M afnaflnsf ;dfhsf ;lqmo afn;b:o ePsfn] s'g} klg ;d:ofnfO{ afncfFvfn] xg] {]ub5{g, hg' s/'f jo:sx¿n ]x/]s]f ]eGbf km/s klg xg';S5 . pgLx¿ cfˆgf ;d:of / ;jfnx¿nfO{ jo:ssf] eGbf /fd|/L hfGg / a'‰g ;S5g . pgLx¿sf] ;xeflutfn] afnaflnsfsf ;d:ofx¿nfO{ cem l;h{gfTds 9+un] xn ug{ ;lsG5 . h:t} 3/]n' afn>ldsx¿n] cfkm"n] ef]u]sf kL8fx¿ Pscsf{df cfbfg—k|bfg ub{5g .
  • 20. 20 ;zQmLs/0f tLg afn;xeflutfsf ljleGg cj:yfx¿ afn;xeflutf eGgfn] 3/kl/jf/, ljBfno, ;ef, ;Dd]ng, cflbdf afnaflnsfx¿sf] cy{k"0f{ lsl;dsf] ;xeflutfnfO{ a'emfpF5 . ljleGg ;+3;+:yfx¿n] afnaflnsfx¿nfO{ ljleGg ;ef,;df/f]x / h'n';x¿df ;xefuL u/fpg] ub{5g . t/ To:tf] ;xeflutfsf] af/]df :jo+ pgLx¿nfO{ slQsf] hfgsf/L lbOPsf] x'G5 < o:tf ;df/f]xdf ul/g] lg0f{ox¿df pgLx¿sf] ;'emfjnfO{ slQsf] k|fyldstf lbOG5 < s] pgLx¿n] cfˆgf] af/]df s;n] s;/L lg0f{o ub{5g eGg] a'emb5g < oL k|Zgx¿sf] vf]hL ul/g'kb{5 . olb afnaflnsfx¿ lg0f{osf] tx;Dd kxn tyf cfˆgf ljrf/x¿sf] k|jfx ug{;Sg] ePsf 5g eg] pgLx¿sf] jf:tljs ;xeflutf ePsf] a'lemG5 . afnaflnsfx¿nfO{ jo:sx¿åf/f ;xefuL u/fpg] s'/fnfO{ ljZn]if0f ug{sf nflu ;g !((@ df o'lg;]kmdf sfo{/t cd]l/sfsf /f]u/ P xf6{ cf/n] afn;xeflutfsf] e¥ofª tof/ u/]sf lyP M h;cg';f/ afn;xeflutfsf ljleGg cf7 cj:yfx¿ 5g . cy{k"0f{ ;xeflutfsf] nflu cfjZos s'/fx¿ z afnaflnsfn] pgLx¿ ;xefuL ePsf] lqmofsnfksf] p2]Zo a'em]sf] x'g'k5{ . z pgLx¿nfO{ ;DjlGwt lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg] lg0f{o s;n] / lsg u¥of] eGg] s'/f yfxf kfpg'kb{5 . z pgLx¿ ;xefuL x'g] lqmofsnfkdf pgLx¿sf] cy{k"0f{ e"ldsf x'g'kb{5 . z ul/g] lqmofsnfk k|i6 kfl/;s]kl5 dfq pgLx¿ :j]lR5s ¿kn] lqmofsnfkdf ;xefuL x'g ;Sb5g .
  • 21. != unt lsl;daf6 ul/Psf] k|of]u (Manipulation) jo:sx¿n] afnaflnsfx¿nfO{ s'g} sfddf k|of]u u/]sf 5g t/ s] sfdsf] nflu pgLx¿nfO{ ;xefuL u/fFOb}5 eGg] af/]df pgLx¿nfO{ hfgsf/L 5}g jf ;xefuL u/fOPsf sfo{qmddf 5nkmn ul/Psf ljifoj:t'sf] af/]sf a'emb}gg, cfˆgf] sfd klg a'emg ;Sb}gg eg] of] afnaflnsfnfO{ unt 9+uaf6 k|of]u ul/Psf] xf] . of] afn;xeflutfsf] e¥ofªsf] ;a}eGbf tNnf] l;+9L xf] . pbfx/0fsf nflu afnaflnsfnfO {ke|fljt kfg {];fdflhs ;/fs]f/sf gLltx¿;uF ;DalGwt /fhgLlts gf/fx¿ ePsf] Kn]sf8{x¿ af]sL h'n';df lxF8fOPsf] x'G5 eg] of] afnaflnsfsf] k|of]u dfq xf] . of] jf:tjdf afn;xeflutf xf]Og . lsgls pm lsg hn';'df lx8Fs]f ]xf ]eGg ]s/'f p;nfO {yfxf xbF'g} . Toxf F5nkmn ul/Psf] ljifoj:ta'f/d]f p;nfO {hfgsf/L xbF'g} . o;n ]afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtsf] l;4fGtnfO {cg;'/0f u/s]f ]xbF'g} . @= sfoq{mdsf ]zfe]f a9fpgsf nflu dfq aRrfx¿nfO {;xefuL u/fPsf] (Decoration) o; lsl;dsf] ;xeflutf afn;xeflutfsf] e¥ofªsf] bf]>f] l;+9L xf] . slxnsfFxL ljz]if cj;/x¿df lglZrt k|of]hgsf nflu afnaflnsfnfO{ ljleGg gf/fx¿ n]lvPsf u~hL, Sofk cflb ljt/0f u/L lrl6Ss kf//] grfpbF }pkmfb {}lx8FfOG5 . u~hL kfPsf]df afnaflnsfx¿ bË ePsf] b]lvP tfklg pgLx¿nfO{ jo:sx¿n] cfˆgf] p2]Zo k"/f ug{ k|of]u u/]sf x'G5g . jf:tjdf afnaflnsfnfO{ xftdf km"ndfnf u~hL, Sofk cflb lsg ;zQmLs/0f 21
  • 22. nufP/ lx8gk'/s]f ]xf ]k0"f {¿kn ]yfxf xbF'g} . afnaflnsfsf ];G'b/tfnfO {;hfj6sf] ¿kdf pkofu] ug {]ul/G5 . #= aRrfx¿sf] s'g} e"ldsflagf g} ;xefuL agfPsf] (Tokenism) o; txsf] ;xeflutfdf afnaflnsfx¿n] k|ToIf ¿kdf cfˆgf cfjfhx¿ p7fpF5g t/ jf:tjdf ;+rf/–k|jfxdf pgLx¿sf cfjfhnfO{ cToGt sd dxTj lbOG5 cyjf :yfg lbObFg} eg ]klg xG'5 . cfˆgf OR5fcg;'f/ kl/ofh]gfx¿ tof/ ug {]cj;/ guGo ¿kdf lbOPsf] x'G5 . pbfx/0fsf nflu afnaflnsfnfO{ ;Dd]ngdf ;f+s]lts ¿kdf ;xefuL u/fOg] sfdnfO{ lng ;lsG5 . slxn]sfFxL afnclwsf/;DaGwL uf]i7Lsf] pb3f6g afnaflnsfx¿åf/f u/fOG5 . uf]i7Ldf ul/g] lg0f{odf pgLx¿sf] sg' }el"dsf xbF'g} . afn;xeflutf sj]n bv]fj6L dfq xG'5 . o:tf ]l:yltdf pgLx¿sf ];frFf ]kl|tlglwTj eO/xs]f ]xbF'g} . $= afnaflnsfx¿nfO{ /fd|f] hfgsf/L lbP/ sfdsf] lhDdf lbPsf] (Assigned and informed) o; txsf] ;xeflutfdf afnaflnsfnfO{ dfly # g+=df elgPsf ;"rgf lbP/ :j]lR5s ¿kdf sfd ug{ elgG5 . of] cy{k"0f{ ;xeflutfsf] klxnf] kfOnf xf] . 22 ;zQmLs/0f
  • 23. %= 7"nf]n] sfo{qmd u/] tfklg afnaflnsfx¿;Fu /fd|/L 5nkmn u/s]f ]/ hfgsf/L lbPsf ](Consulted and Informed) o; txsf] ;xeflutfdf jo:sx¿af6 afnaflnsfx¿sf] ljrf/nfO{ uDeL/tfk"j{s lnOG5 . o;n] ubf{ ;|f]t ;fwgsf] pkof]udf afnaflnsfx¿sf] dxTjk"0f{ k|efj /xg;Sg] ;Defjgf x'G5 . afnaflnsfnfO{ nlIft u/]/ pTkfbg ul/Psf pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] pTkfbg k/LIf0f ug]{ ;Gbe{df Jofkfl/s sDkgLx¿n] afnaflnsfnfO{ o; txsf] ;xeflutf u/fpg] ub{5g . ^= 7"nf]sf] cu|;/tfdf sfd ;'? eP tfklg afnaflnsfx¿nfO{ 5nkmn / lg0f{odf ;xefuL agfPsf] . (Adult-Initiated shared decisions with children) of] klxnf] r/0fsf] k|efjsf/L ;xeflutf xf] . o4lk ;]jf, kl/of]hgf jf lqmofsnfkx¿sf] lg0f{o cem} ao:sx¿sf] kxndf xg' ]ub5{ t/ lg0fo{ ug {]an]fdf afnaflnsfnfO{ klg hfgsf/L u/fOG5 . &= afnaflnsfx¿sf ]cu;|/tf / lgbz{]gdf sfd ePsf] (Child-Initiated and Directed) o; txsf] ;xeflutfdf jo:sx¿dfly e/ gkl/sg g} afnaflnsf cfkm} lrGtg dgg ub{5g . cfˆgf k|fyldstfx¿ lgwf{/0f ub{5g . o; k|sf/sf] ;xeflutf ;zQmLs/0f 23
  • 24. kf|oMu/L afnaflnsfn ]vn] vN]bf ko|fu] ug {]ub5{g . t/ o; lsl;dsf ];fr]nfO{ cGo sfo{qmd jf lqmofsnfk ;+rfng ubf{ klg k|of]u ug{ ;lsG5 . afnaflnsfs} lgbz{]gdf ags]f sfoq{md tyf lqmofsnfkn ]>ft] / ;fwgdfly afnaflnsfs} lgoGq0f / pgLx¿n ]g }ko|fu] ug {]l:yltsf ]ljsf; xG'5 . *= afnaflnsfx¿s} ;lqmotfdf sfd ;'? ePsf] / lg0f{odf 7"nf;Fu ;/;Nnfx lnPsf] (Child-Initiated, Shared Decisions with Adults) of] ;a}eGbf dflyNnf] txsf] ;xeflutf xf] . o;df afnaflnsfx¿n] g} lg0f{o u5{g . pgLx¿ cfkm"n] u/]sf lg0f{ox¿ jo:sx¿;Fu k|:t't ug]{ u5{g . afn;xeflutfsf] o; txdf >f]t ;fwgdflysf] lgoGq0f / kl/rfngdf jo:sx¿sf] e"ldsf g]t[TjbfoL xf]Og s]jn ;xhstf{sf] ¿kdf dfq x'G5 . sfo{qmd tyf lqmofsnfksf] pknlAw afnaflnsfn] jo:sx¿nfO{ ;'gfpg] ub{5g . o;af6 afnaflnsfsf ]rfvcg;'f/sf sfoq{mdx¿ ugs{f nflu jo:sx¿nfO {lbzflgbz{] klg ug{;S5 . 24 ;zQmLs/0f
  • 25. ;zQmLs/0f 25 k|efjzfnL ;f]g' ;f]g' rf}w/L cfheGbf kfFr aif{ klxnf cgf}krfl/s sIffdf k9g cfpFbf pgn] cfkmgf] clwsf/ / cj:yfsf] af/]df Tolt w]/} s'/f a'em]sL lyOgg . cgf}krfl/s sIff k9]/ ljBfno egf{ eO;Sbf klg pgn] ;fdfGo ;fIf/ / ;r]t x'g]eGbf gofF sx]L klg ug {]cj;/ kfPsL lyOgg . ljBfnodf cWoog ul//xFbf pgn] afnSnaaf/] ;'lgg / cfkm}nfO{ cgf}krfl/s sIff k9fpg'ePsf] o'j/fh ;/nfO{ cfkm" h:tf cGo afnaflnsfx¿ klg ;lDdlnt eO {afnSna agfpgk'g {]cg/'fw] ul/g . pgsf ]s/'f ]l;lj;df sfd ugx{'g' ]oj'/ fh ;/nfO {klg /fd }|nfUof ]/ ;?'df cgfk}rfl/s sIffdf cWoog u/L ;kmn ePsf afnaflnsfx?n ]k5L;Dd klg e6]3f6 ug {]ynfs]f ]¿kdf pgLx?n ]3/n]' afn>lds d~r u7g u/] . cfh 3/]n' afn>lds d~rn] rf/ aif{ kf/ ul/;s]sf] 5 / ;f]g' klg ca jo:s eO;Sg'ePsf] 5 . 3/]n' afn>lds d~rn] clxn];Dd afn>ldssf clwsf/ k|flKtsf nflu / afn>d zfi]f0f cGTosf nflu yk' }|sfos{d|x¿ ;DkGg ul/;ss]f ]5 / To;kl5sf lbgx¿df 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt $@ j6f eGbf a9L afnSnax? u7g eO{ ls|ofzLn eO;ss]f 5g . clxn ]3/n] 'afn>lds d~r tL ;a }afnSnax¿sf ];dGjo ug{] ;~hfnsf] ¿kdf ljsf; eO;s]sf] 5 . lxhf] :yfkgfsf] ;dodf /xg'ePsf ;fyLx¿dWo] w]/} hgf x/fO;s]sf 5g . t/ ;f]g' cem} klg o;} cleofgdf x'gx'G5 . jxfsFf ]o:tf ]kl|tj4tfsf ]sb/ ub {}s6]fs6]L 86 sd h:tf ;:+yfx¿n ]jxfnFfO{ ;Ddfg klg u/]sf 5g . ;fg] 'clxn ];a }afnaflnsfx¿sf ]nflu k/]|0ffbfoL xg'e'Psf ]5 . jxfnF ]ljleGg /fli6«o cGt/f{li6«o d+rx¿df afn>ldssf cfjfhx¿nfO{ p7fpg'ePsf] 5 . ;fg]s'f ]o; cj:yfsf ]sb/ ub {}l;lj;n ]klg jxfnFfO {l;lj;sf ]sfo;{ldltsf] ;b:odf r'g]sf] 5 . ;f]g' clxn] jo:s eP klg 3/]n' afn>d zf]if0fsf] cGTosf nflu plQs} ls|ofzLn x'g'x'G5 . To;}n] jxfFn] cfkmgf] ls|ofzLntfnfO{ hLjGttf lbg jo:s 3/]n' >ldsx¿sf] ;d"x u7g u/L 3/]n' >ldssf] dfgjclwsf/sf s'/fx¿ klg p7fpg yfNg'ePsf] 5 . ;f]g' o:tf] x'g'df pgn] kfPsf] cj;/, pgdf /x]sf] k|ltj4tf / cfTdljZjf;, clg /f]huf/bftf, ;fyLefO / 3/kl/jf/sf] k|f]T;fxg / l;lj;af6 k|fKt ljleGg tflndx¿ g} xf] eGg] pgsf] wf/0ff 5 .
  • 26. 26 ;zQmLs/0f rf/ k|efjsf/L ;xeflutf afnaflnsfnfO{ s;/L ;xefuL u/fpg] afnaflnsfx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtf afnaflnsf ;fgf xG'5g, dfgl;s / zf/Ll/s ¿kdf kl/kSj eO;ss]f xbF'g}g . To;}n] pgLx¿ cfˆgf] lg0f{o ug{ ;Sb}gg . pgLx¿ /fd|f] g/fd|f] 5'6ofpg ;Sb}gg . To;}n] ;a} lqmofsnfkdf 7"nf dfG5]n] g} lg0f{o ul/lbg'kb{5 eGg] ;f]r unt xf] . pgLx¿ klg cfˆgf af/]df lg0f{o ug{ ;Sb5g . o;/L /fd|f] / ;xL lg0f{o ug{ ;Sg] Ifdtf ljsf; u/fpg pgLx¿nfO{ x/]s lqmofsnfksf] lg0f{o ug{ nufpg'kb{5 .
  • 27. afs]s]f ]ss'/'n ]du[ dfbg{} eg ]em +}afnaflnsfnfO {aj]f:tf u/L sg' }klg sfoq{md jf lqmofsnfkdf 7"nfn] dfq lg0f{o ug{ yfNg] xf] eg] k/]sf] a]nfdf Ps}rf]6L s'g} s'/fsf] lg0f{o ug{ nufpg] xf] eg] pgLx¿ lxlRsrfpg' :jefljs} x'G5 . Snadf jf cGo sfoq{mdsf ];Gbed{f afnaflnsfnfO {lg0fo{ ug {]cEof; u/fO/xg ]xf] eg ]pgLx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtf a95 . jo:sx¿n ]pgLx¿sf ];/fs]f/sf ;fgf—;fgf ljifox¿df klg pgLx¿nfO{ ;f]w]/ lg0f{o lng ;lsG5 . ;xL lg0f{o ug{ gkfpg'sf sf/0fx¿ M != jo:sx¿ cufl8 a;]df jf a;]sf] b]v]df afnaflnsfn] s'g} klg ljifodf lg0f{o ubf{ jo:sx¿ cufl8 a;]sf] v08df pgLx¿df ;+sf]r k}bf x'g] ub{5 . jo:sx¿ pgLx¿eGbf hfGg] ;'Gg] ePsf]n] lg0f{o ubf{ uNtL kf] x'g] xf] ls eGg] 8/n] dgsf s'/fx¿ ws k'msfP/ eGg ;Sb}gg . jo:s dflg;sf a'l4, cg'ejn] lsRg] x'gfn] pgLx¿ cfˆgf s'/fx¿ lg;+sf]r eP/ ug{ ;Sb}gg . @= lg0fo{ ugk{'g {]ljifosf ]bl[i6sf0]f h;/L s'g} s'/fsf] af/]df jo:sn] klxn] h:tf] b[li6sf]0f agfpg] ub{5g kl5 To;nfO {abNg ufxf| ]xG'5, To;u}/L afnaflnsfn ]sg' }ljifodf lg0fo{ uge{'Gbf cufl8 g} To; af/]df jo:sx¿n] cfˆgf ljrf/ JoQm u/]df afnaflnsfx¿ Tof] ljrf/sf] k|efjdf k/L cfˆgf ljrf/ slxNo} aflx/ NofpFb}gg / cGo b[li6sf]0faf6 g;fR]g,] gxg] {]l:ylt l;hg{f xG'5 . o;n ]ubf {pgLx¿ sg' }s/'fsf ]lg0fo{ ug {'k/d]f hlxNo }jo:sx¿dfly e/ kg {]kj|l[Qsf ]ljsf; xG'5 . #= ljifoj:t'af/]df 1fg lg0fo{ ugk{'g {]ljifosf ]af/d]f /fdf| ]1fg 5g} eg ]klg lg0fo{ ug {cK7of/f ]xG'5 . ;DalGwt ljifodf lsg lg0fo{ lngk'g {]xf ]< lg0fo{ s:tf ]lngk'g {]xf ]< lg0fo{ ubf{ s ]xG'5 < cflb ljifoj:ts'f ]af/d]f kIf ljkIfaf6 xg], {]ljZni]f0f ug {]zn}Lsf] ljsf; ePdf lg0fo{ ug {]sfd ug {;lhnf ]xG'5 . o;n} ]afnaflnsfnfO {lg0fo{ ugk{'g {]ljifosf ]af/d]f ulx/f ]hfgsf/L xg' cfjZos 5 . o;sf ]nflu jo:sx¿n] ;DalGwt ljifosf] af/]df oy]i6 ;"rgfx¿ lbg'kb{5 . ;zQmLs/0f 27
  • 28. $= ;sf/fTds dfq 1fg jo:sx¿n ]afnaflnsfsf ]lg0fo{ ug {]Ifdtfsf ]ljsf; ugs{f ]nflu lg0fo{ ugk{'g{] ljifoj:t'sf] ;sf/fTds gsf/fTds b'j} lsl;dsf hfgsf/Lx¿ lbg'kb{5 . s]jn ;sf/fTds dfq hfgsf/L lbg] xf] / kmfObf x'g] kIfx¿ dfq atfOlbg] xf] eg] pgLx¿n ]cfkm +}ljZni]f0f u//] ;xL lg0fo{df kU'gs'f ];f6f ]jo:sx¿n ]egs]f e/df dfq lg0fo{ ug {]l:ylt l;hg{f xG'5 . To;n} ]ljifoj:ts'f ];sf/fTds jf gsf/fTds b'j} kIfsf] af/]df hfgsf/L lbOof] eg] afnaflnsfnfO{ lg0f{o ug{ ;lhnf ]xG'5 / o;n ]pgLx¿sf ]lg0fo{ ug {]Ifdtfdf ljsf; ub5{ . %= unt lg0f{oaf/] k|i6 kfl/lbg] s'g} gofF ljifodf lg0f{o ubf{ afnaflnsfn] unt lg0f{o klg ug{ ;Sb5g . o:tf] cj:yfdf jo:sx¿n ]lg0fo{ unt eof ]eg/] 7f8 }elgxfNg 'xbF'g} . o;f ]egd]f afnaflnsfdf g/}fZotf cfpg;S5 / kml]/ cfkm +}lg0fo{ ug {cf6F ubg{}g . a? cfkm+} lg0fo{ ug {]s/'fdf cf6F u/s]f ]af/d]f pgLx¿nfO {:ofjf;L lbgk'b5{ / pgLx¿nfO{ Tof] lg0f{on] Nofpg] kl/0ffdsf af/]df 5nkmn ug{ nufpg'kb{5 . pgLx¿ cfkm}n] g };fRFr }lg0fo{ unt g }ePsf ]/x5] eg/] dx;;' u/k]l5 To;nfO {;w'f/ ug]{ pkfox¿sf] af/]df cfˆgf /fox¿ lbO{ ;Rofpg nufpg'kb{5 . ke|fjsf/L / Jojxfl/s afn;xeflutf kj|4g{ ug {]pkfox¿ != afn;xeflutf k|hftflGqs cEof;sf] Pp6f k|lqmof M ;xeflutfnfO{ ;+jfb, sfo{, ljZn]if0f, / kl/jt{gsf nflu lg/Gt/ ¿kdf ul/g] k|hftflGqs k|lqmofsf] ¿kdf lnOg'kb{5 . o;}n] sfo{;"rL agfpFbf, ;"rgf ;+sng, ljZn]if0f, sfo{of]hgf, sfof{Gjog, tflnd, ;fdu|L pTkfbg, cg'udg, d"NofÍg / clen]vLs/0fsf x/]s r/0fdf afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fOg'kb{5 . jo:s / afnaflnsfsf cg'ej, Ifdtf / of]UotfnfO{ k|hftflGqs k|lqmofaf6 Jojxf/df ptfgk{'b5{ . @= afnaflnsfnfO {dfgj / afnclwsf/nfO {dfgjclwsf/s }cËsf ]¿kdf lnOgk'g {]M x/]s afnaflnsfsf] cfˆgf] clwsf/ x'G5 / p;sf] cfˆg} ljrf/ / efjgf x'G5 . ;a} afnaflnsf dfgj ePsf gftfn] ljrf/ cleJoQm ug{, pgLx¿sf] hLjg;Fu ;DalGwt lg0f{ox¿df ;xefuL aGg tyf :yfgLo / cfd ;d'bfodf cfˆgf] ;lqmo e"ldsf lgefpg kfpg] clwsf/nfO{ cfTd;ft u/]/ afnaflnsfnfO{ h'g s'g} klg lqmofsnfkdf ;xefuL u/fOg'kb{5 . 28 ;zQmLs/0f
  • 29. ;zQmLs/0f 29 #= lgikIftf M afnaflnsfx¿ ;a}dfly lgikIf, Jojxf/ xf]; eGg] rfxG5g . To;}n] afn;xeflutf u/fpbFf kIfkftsf ]uGw sta}f6 cfpg 'xbF'g} . sg' }s/'f xg' ;Sof ]jf ;sg] eg] To;sf ] sf/0fx¿ ki|6 kfl/gk'b5{ . afnaflnsfx¿ dfemd +}klg wg, hft, sn', :yfg cflbsf cfwf/df eb]efj ul/g 'xbF'g} . $= kf/blz{tf M kf/blz{tf sfo{qmdsf] x/]s txdf plQs} cfjZos x'G5 . P]g lgoddf tf]s]sf] cj:yfdf afx]s s'g} klg ;+:yfleq x'g] ;f+u7lgs, cfly{s, gLlt lg0f{onufotsf s'/fx¿ ;+:yfleq / aflx/ /x]sf ;a}n] k|i6 9+uaf6 a'emg] u/L ;"rgf jf hfgsf/L lng] lbg] k|lqmof g} kf/blz{tf xf] . kf/blz{tf eg]sf] nlIft ;d"xsf] ;r"gf kfpg ]clwsf/nfO {;Ddfg ug '{klg xf ]. kf/blzt{fn ];:+yf, sfoq{md jf lqmofsnfkleq bv]f kg {];d:ofx¿ xn ug {;xh agfOlbG5 . afn;xeflutfnfO{ k|j4{g ug{sf] nflu kf/blz{tfsf] 7"nf] e"ldsf x'G5 . %= ;r+f/ / jftfd{f lhtsf ]bl[i6sf0]fsf ]ljsf; ugk{'g {]M afnaflnsfdf ;~rf/, jftf {tyf åGå ;dfofh]g ug {];Lksf ]ljsf; ug {'cfjZos x'G5 . o;n] pgLx¿nfO{ jo:sx¿;Fu cy{k"0f{ ;fem]bf/Lsf] nflu ;zQm agfpF5 . o; b[li6sf]0fn] afnaflnsf / jo:sx¿aLrsf] zlQm x:tfGt/0f sfo{ ;sf/fTds 9+uaf6 x'G5 / afnaflnsf / jo:saLrsf] ;DaGwnfO{ cem uf9f agfpF5 . ^= nrstf / :jcfnf]rgf M nrstf / :jcfnf]rgfn] Ps csf{aLrsf] b"/LnfO{ x6fOlbG5 . unt ljrf/ abNgsf] nflu af6f] v'nf ul/lbG5 . ljleGg ;+:s[lt, cfly{s kl/j]z, efiff, hghflt, of]Uotfnufotsf kl/j]zaf6 cfPsf afnaflnsf / jo:sx¿aLr ljleGg sfo{qmd jf lqmofsnfkx¿ ;femb]f/L ug {]qmddf c;dembf/Lx¿ ljsf; xg';S5g . oL c;dembf/Lx¿ x6fpg nrstf / :jcfnf]rgfn] dxTjk"0f{ e"ldsf v]Ng;S5 . &= kf/:kl/s ;Ddfg afnaflnsfnfO{ bafa lbP/ xf]Og kf/:kl/s ;Ddfgsf] ;xof]uaf6 dfq jf:tljs ¿kdf ;xefuL u/fpg ;lsG5 . afnaflnsfsf] :jt:km"t{ ;xeflutfsf] nflu jo:sx¿n ]ko|fu] ug {]zAb tyf Jojxf/df Wofg k¥'ofpgk'b5{ .
  • 30. o;sf nflu jo:sx¿n ]lgDg s/'fdf ;Ddfg ugk{'b5{ M Š ug{ nfluPsf] sfdsf] af/]df afnaflnsfsf] ljrf/ / :jLs[lt lng] M jo:sx¿n] cfˆgf egfO /fVbf, xfpefp k|:t't ubf{, af]Nbf k|of]u ul/Psf zAbx¿af6 afnaflnsfn] s'g} sfd ug{ jf s'g} pQ/ eGg afWo ePsf] h:tf] dx;'; gu¿g eGg ]s/'fdf ;l'glZrt ug {]. Š afnaflnsfn] eg]sf s'/f /fd|/L ;'Gg] M afnaflnsfn] eg]sf s'/fx¿ ;'Ggsf] nflu ;do lbg], afnaflnsfn] af]ln/x]sf] a]nfdf jo:s jf cGo s'g} afnaflnsfnfO {x:tIfk] gug,{] Š lg0fo{ / sfdsf af/d]f JofVof ug {]M sg' }s/'fdf lg0fo{ ubf {afnaflnsfn] lbPsf ;Nnfx Jojxfl/s gePsf] v08df lsg tL ;Nnfx Jojxfl/s 5}gg, csf {];Nnfx lsg Jojxfl/s 5 eGga]f/d]f ki|6 kfl/lbg ]. Š afnaflnsfnfO{ ;a} k|sf/sf cleJolQmx¿ eGg] df}sf lbg] M afnaflnsfn] cfkmg }lsl;daf6 cfˆgf ljrf/x¿ JoQm ul//xs]f xG'5g . ;r+f/ ug {];Lkx¿ klg km/s—km/s txsf x'g;S5g . jo:s ;xhstf{n] pgLx¿nfO{ v'Nnf 9+uaf6 eGg] cj;/ lbg] . Š pkoQ'm kfz]fs nufpg ]/ ;xh Jojxf/ kb|zg{ ug {]M jo:s ;xhstfs{f] kf]zfs vlr{nf], a9L cf}krfl/s lsl;dsf] 5 / afnaflnsfx¿sf] kf]zfs k'/fgf, RofltPsf 5g eg] o;n] pgLx¿df cfTdxLgtfsf] af]w x'ghfG5 . njfO{vjfO, Jojxf/ cflbn] klg afnaflnsfn] pgLx¿sf] ;Ddfg x'G5 ls xbF'g} eGga]f/d]f cgd'fg ug;{S5g . To;n} ];xhstfx{¿n ]nufpg ]kfz]fs / Jojxf/df ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . Š ;dfg Jojxf/ M afnaflnsfnfO{ sltko cj;/x¿df bf]>f] bhf{sf] Jojxf/ ul/G5 . h:t} M ;Dd]ng, tflnd cflbdf cGo jo:s ;xefuLx¿sf] t'ngfdf afnaflnsfnfO{ tNnf] :t/sf] oftfoft, vfgf, cGo ;/;'ljwf vr{ lbOg] ul/G5 . ;fy} To:tf sfo{qmdx¿ jo:s ;xefuLx¿sf] rfv / cfjZostf cg's"n x'g] u/L a9L cf}krfl/s 9+un] tof/ ul/Psf] x'G5 . o:tf] cj:yfdf afnaflnsfn] cfkm"x¿nfO{ jo:sx¿sf] t'ngfdf sd dxTj lbPsf] dx;'; ub{5g . To;}n] afnaflnsfsf] k|efjsf/L ;xeflutfsf] nflu o:tf sfo{qmdx¿ tof/ ubf{ cgf}krfl/s lsl;dsf] / afnd}qL x'g] lsl;dsf sfo{qmdx¿ agfpg'kb{5 . 30 ;zQmLs/0f
  • 31. ;zQmLs/0f 31 *= afnd}qLk"0f{ ;+rf/sf] dfWodaf6 ;"rgf M afnaflnsfn] a'emg] z}nLdf jf:tljs, k"0f{ / kl/dflh{t ;"rgf gkfp~h]n;Dd sg' }klg lqmofsnfkx¿sf ]ofh]gf thd{'f ug,{] lg0fo{ ug {]h:tf sfdx¿ ke|fjsf/L 9u+n ]ug {;Sbg}g . h:t }M afnSna u7g ug '{/ ;r+fng ugk{'g {]cj:yfdf klg pgLx¿nfO{ afnSna s] xf] < To;sf] cf}lrTo, cfjZostfsf af/]df k|i6 9+uaf6 atfOlbg'kb{5 . o;sf nflu ljifo;Fu ;DalGwt lstfa, 6]k, >Job[Zo, gf6s, el"dsf, clego, uLt, kfi]6/, afna7}s tyf en]fx¿df k:|tl't ug {]nufot ;a} lsl;dsf js}lNks ;r+f/sf dfWodx¿ cjnDag ugk{'b5{ . 3/n] 'afn>ldsx¿nfO{ lhNnf, /fli6«o, If]qLo, cGt/fli6«o txsf sfo{qmdx¿df ;xefuL u/fpg'kb{5 h;af6 pgLx¿n] cfˆgf clwsf/sf af/]df cGo k|sf/sf afn>ldsx¿;Fu ;"rgfx¿ cfbfg—kb|fg ug {]cj;/ kfp5Fg . (= ;xeflutfsf] nflu ;xdlt M afnaflnsfn] s'g} lqmofsnfkdf efu lng'eGbf cufl8 pgLx¿sf] ;xeflutf :j]lR5s xf] ls xf]Og eGg] s'/f ;'lglZrt ul/g'kb{5 . o;sf nflu k|d'v s]xL kZ|gx¿sf ]pQ/sf ]vfh]L ugk{'b5{ . ;xdltsf] ;'lglZrttfsf nflu kfFr k|Zgx¿ M Š afnaflnsfnfO{ s'g} lqmofsnfkdf lsg ;xefuL x'g] < eGg] s'/f yfxf x'g'kb{5 . Š slt ;do nfU5 < s–]s ]ugk{'b5{ < eGg ]yfxf kfpgk'b5{ . Š ;xefuL ePkl5 s] pknlAw x'G5 < eGg] yfxf kfpg'kb{5 . Š afnaflnsfnfO{ s'g} lqmofsnfk ug{sf nflu lg0f{o lng;Sg] agfpg s'g ;:+yfsf ]s;n ]s;/L ;xofu] ug {]xf ]< eGg ]yfxkfpg 'kb5{ . Š lqmofsnfk ug{sf nflu s]–slt ef}lts, ljQLo, dfgjLo ;xof]u x'g] xf] . of ];xofu] jtd{fgbl]v eljio;Dd sg' ;:+yf jf ;femb]f/L ;:+yfn ]ug {]xf ]< eGg] yfxf kfpg'kb{5 .
  • 32. ;xdltsf ]cy {afnaflnsfx¿n ]ugk{'g {]lqmofsnfksf ]af/d]f cfjZos ;r"gf kfO;s]kl5 s'/f a'em]/ ;f] sfo{qmddf ;xefuL gx'g] ljrf/ JoQm ug{ kfpg] pgLx¿sf ]clwsf/sf ];Ddfg ug {'klg xf ]. olb sg' }lqmofsnfk ubf {pgLx¿ hf]lvddf kg{;Sg] ;Defjgf x'G5 eg,] lqmofsnfkdf ;xefuL x'gsf nflu 3/b]lv 6f9f hfgk'g {]ePdf, olb afnaflnsfsf kmf6]fx]¿ kr|f/—k;|f/sf nflu nluG5 eg] o:tf] cj:yfdf afnaflnsfsf] ;xdlt lng' cToGt h?/L x'G5 . !)= ljZj;gLotf M olb afnaflnsfn] afnaflnsfdfly x'g] zf]if0f tyf b'Jo{jxf/sf] lj?4df x'g] 5nkmndf ;xefuL x'g] xf] eg] o:tf] cj:yfdf ljZj;gLotfn] 7"nf] e"ldsf v]Ng;S5 . lsgls ;a} afnaflnsfnfO{ uf]kgLotfsf] clwsf/ 5 . vf;u/L cfdfafa'n] yfxf gkfOsg o:tf] 5nkmndf ;xefuL ePsf] cj:yf 5 eg] o:tf] cj:yfdf jo:s tyf cGo afnaflnsfn ]of ]ufk]gLotfsf ]clwsf/sf ];Ddfg ug{} kb{5 . 3/]n' afn>ldsx¿ o; k|sf/sf] zf]if0f tyf b'Jo{jxf/sf] l;sf/ x'g] a9L ;Defjgf ePsf]n] o;df ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . lsgls o:tf ;jfn /f]huf/bftfx¿;Fu} ufFl;Psf] x'g;S5 . o; lsl;dsf] ;xeflutfn] afn>ldsx¿sf] hLjg g} vt/fdf kg{;S5 . afn>ldsx¿sf] cfTd;Ddfgdf rf]6 k'Ug;S5 . o:tf] cj:yfdf ;xhstf{x¿n] ;DalGwt afnaflnsfsf] jf:tljs gfd n'sfP/ cs {}gfdaf6 klg ;r"gfx¿ aflx/ Nofpg ;Sb5g . afnaflnsf / jo:sx¿ Pscfk;df ;Nnfx u/]/ ;"rgfx¿ aflx/ Nofpg] jf gNofpg] lg0f{o ug{ ;Sb5g . !!= afnaflnsfsf] ;+/If0f M sg' }klg lqmofsnfkx¿df ;xefuL xbF'f To;n ]afnaflnsfsf ]zf/Ll/s, dgfj]1}flgs, ;j+u]fTds, ljsf;fTds tyf gl}ts dN"odf rf6] gku'f;] eg/] ;/+If0f ugk{'b5{ . 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsfx¿ hfl]vddf kg {]ka|n ;e+fjgf ePsfn] ]o:tf lqmofsnfkx¿df ;xefuL u/fpbFf ljz]if ljrf/ k'¥ofpg} kb{5 . o;sf nflu cfjZos k/]df k|x/L, cGo u}/;/sf/L ;:+yf, :yfgLo ;/sf/ / sfgg' Joj;foL;uF ;dGjo ugk{'g {]xg';S5 . !@= ;xeflutfsf] nflu ;dfg clwsf/ M dfgjclwsf/ tyf afnclwsf/sf] Pp6f df}lns l;4fGt ;dfgtfsf] clwsf/ xf] . afnaflnsfn] hft hflt, j0f{, lnË, hGd jf cGo tx, efiff, wd{, /fhgLlts jf 32 ;zQmLs/0f
  • 33. cGo cf:yf, /fli6«otf, ;fdflhs :t/ cflb s'g} klg s'/fsf] cfwf/df e]befj gu/L ;dfg 9+un] ;xefuL x'g kfpF5g . o;}n] s'g} klg lqmofsnfkx¿df afnaflnsfsf] ;xeflutf u/fpFbf lgDg s'/fdf Wofg k'¥ofpg'kb{5 M pd]/ M pd]/n] afnaflnsfaLr cfkmg} lsl;dsf] txsf] l;h{gf ub{5 . o'jfx¿n] lszf]/x¿nfO{ lszf]/x¿n] pgLx¿eGbf d'lgsf afnaflnsfnfO{ sdhf]/ / cfkm"nfO{ hfGg];'Gg] kl/kSj 7flg/x]sf x'G5g . jo:sx¿n] oxL sf/0fn] afnaflnsfn] s]xL hfgs]f xbF'g}g eGg ];fr]sf ]sf/0f ;xefuL u/fO/xs]f xbF'g}g . csf {]s/'f lszf/] cj:yfaf6 o'jf cj:yflt/ 9Ns]sf afnaflnsfx¿ / lszf]/ cj:yfeGbf sd pd]/sf afnaflnsfx¿n] rf;f] /fVg] s'/fx¿df klg km/s kg{;S5 . h] eP klg oxfFg]/ la;{g} gx'g] s'/f s] xf] eg] ;a} pd]/sf afnaflnsfnfO{ pgLx¿sf] pd]/ cg';f/sf] lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg'kb{5 . olb ;+rf/sf ;fwg / tl/sfx¿ pko'Qm lsl;dsf 5g eg] 3/]n' afn>ldsnufot cGo afnaflnsfx¿nfO{ ;xefuL u/fpg cK7of/f ]kbg{} . ;fdflhs lnËe]b M ;fdflhs lnËe]bn] afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] clwsf/dfly gsf/fTds c;/ ul//x]sf] 5 . ;dfhdf s]6fx¿sf] t'ngfdf s]6Lx¿n] sd cj;/x¿ kfPsf ]sf/0fn ]ubf {pgLx¿sf ] cfTdan dhat' xg' kfPsf ]xb‘'g}, / afnsx¿ h:t }:jtGq xbF'g}g . o;n ]pgLx¿df nfdf ];do;Dd cfTdljZjf; kb}f xg' / ;xefuL xg'sf ]nflu cfjZos kg {];Lkx¿sf ]ljsf; ug {;ls/xs]f xbF'g}g . 3/kl/jf/leq klg s6]Lx¿sf ];xeflutfsf ]nflu kl|tsn" l:ylt xG'5 . 3/leq s]6Lx¿nfO{ 3/]n' sfdwGbfdf nufOg] x'gfn] km';{bsf] ;do Hofb} sd x'G5 . To;}u/L ;fdflhs lje]bsf] rfk s]6fx¿sf] sfFwdf klg cfOk/]sf] x'G5 . s6]Lx¿nfO {3/leqsf ]sfddf nufOg ]xg'fn ]s6]fx¿ 3/ 5f8]L 6f9f hfgk'g,{] hfl]vdoQ'm sfdx¿ ugk{'g {]l:ylt ljBdfg 5 . oL s/'fx¿n ]klg afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] clwsf/df gsf/fTds c;/ kf/]sf] 5 . ;xhstf{x¿n] o:tf] lsl;dsf] ljeb]nfO {lg?T;flxt ug {];dfg ;xeflutfsf ]nflu kxn ugk{'b5{ . ckfËtf M ;fdfGotof ckfËtf ePsf afnaflnsfx¿ lqmofsnfkdf ;xefuL x'g ;Sb}gg eGg] ul/G5 . s'g} klg lsl;dsf] ckfËtfsf] sf/0faf6 afnaflnsfnfO{ ;xeflutfaf6 al~rt u/fOg 'xbF'g} . a? ckfË afnaflnsfsf ];xeflutfsf ]nflu l;h{gfTds ljlw / tl/sfx¿ k|of]u u/L pgLx¿nfO{ ;'xfpFbf lqmofsnfkx¿ lgdf0{f ugk{'b5{ . ;/'lIft :yfgdf / ;xh 9u+af6 pgLx¿nfO {;xefuL u/fpgsf nflu cgs'n" jftfj/0f tof/ ugk{'b5{ . alx/f, cGwf / cGo lsl;dsf ckfË ;zQmLs/0f 33
  • 34. afnaflnsfnfO{ klg jfbljjfb, lg0f{o tyf ;"rgf cfbfg k|bfg, v]nnufotsf ultljlw plQs} cfjZostf x'G5 . ;fdflhs x}l;ot jf k|lti7f M k|foM h;f] 3/]n' afn>ldsnufot ;a} lsl;dsf afn>ldsx¿ ;'ljwfljxLg tyf cfTdan sdhf]/ x'g k'u]sf ;dfhsf ;b:o x'g . ul/a afnaflnsf, ;8s afnaflnsf, b]xJofkf/df nfu]sf afnaflnsfn] ;dfhsf c? dflg;x¿af6 x]kfO tyf e]befjsf] l;sf/ x'g'kb{5 . afn;xhstfx{¿n ];a }afnaflnsfkl|t ;dfg Jojxf/ ugk{'b5{ . cem }klg kf|oM h;f] 7"nf—7"nf ;Dd]ng tyf uf]i7Lx¿df ;xefuL x'g] cj;/ ;dfhsf k|ltli7t / ;'ljwf;DkGg kl/jf/af6 cfPsf afnaflnsfx¿n] kfO/x]sf x'G5g . s'g} klg ;xefuLtfd"ns lqmofsnfkx¿df ;dfhsf ;'ljwfljxLg afnaflnsfx¿nfO{ efu lng] cj;/ lbO{ pgLx¿nfO{ ;zQm agfOg'kb{5 . ;dfhdf ;fdflhs x}l;ot jf k|lti7fsf sf/0f zlQmdf /x]sf ;d"xx¿af6 ;'ljwfljxLg cj:yfdf /x]sf afnaflnsf / ;d"xnfO{ cy{k"0f{ / ;dfgtfsf] cfwf/df zlQm x:tfGt/0f ug{sf] nflu ;xhLs/0f ul/g'kb{5 . o;n] ;fFrf] ;xeflutfsf] nflu ;xh jftf/0f tof/ ub{5 . hghflt, wd{ / eflifs ;d"xsf] ;b:otf M ;dfhdf ax'hftLo, ax'eflifs, ax'wfld{s ;d'bfox¿ x'g] x'gfn] ;a} hft wd{ efiffsf] k|ltlglwTj x'g] u/L afn ;+3 tyf ;+u7gx¿sf] lgdf{0f ul/g'kb{5 . a]rlavg tyf c;'/lIft cfk|jf;gdf k/L :jb]zleq jf ljb]z k'¥ofOPsf afnaflnsfx¿ a9L hf]lvdk"0f{ hLjg latfpg afWo eO/x]sf x'G5g . 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsfx¿nfO{ tTsfn ;xof]usf] cfjZostf k/]sf] x'g;S5 . cj}w sfddf ;+nUg ePsf afnaflnsfx¿ c? dflg;x¿n] yfxf kfpF5g eg]/ o:tf afnlqmofsnfkx¿df ;xeflutf c:jLsf/ ug{ ;S5g . o;}n] afn ;xhstf{x¿ oL ;jfnx¿df ;j+b]gzLn xg' 'h?/L 5 . afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtnfO {Wofgdf /fvL afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fOPdf o;n] jf:tljs ¿kdf ;'ljwfljxLg tyf hf]lvdo'Qm cj:yfdf /x]sf afnaflnsfsf] ;xeflutf ;'lglZrt ug{ ;lsG5 . !#= cfkmd+}fly e/ kg {]afgLsf ]ljsf; afn;xeflutfsf ]cy {afnaflnsfnfO {jo:sx¿dfly lge/{ ug {]afgL ljsf; ug{' xf]Og . jo:sx¿ t s]jn afn;xhstf{x¿ x'g . ;xeflutfn] afnaflnsfnfO{ cfTdan kb|fg ub5{ . afnaflnsf Pscsfd{f / cfkmd}+f e/ kg {]afgLsf ]ljsf; ub{5 . o:tf] lge{/tf s]jn sfo{qmd ;+rfng u?~h]n dfq xf]Og hLjgsf] x/ If]qdf h?/L x'G5 . afn;+:yfsf cu'jfx¿n] cfkm" !* jif{ k'u]kl5 qmdzM gofF 34 ;zQmLs/0f
  • 35. afnaflnsfdfly lhDd]jf/L ;'lDk+b} afNosfndf l;s]sf cg'ejx¿nfO{ lnP/ cfkm"x¿ o'jfo'jtLx¿sf] ;+u7gdf ;fd]n x'g;S5g . To;}u/L sltko afnaflnsfs} ;xhstf{ klg aGg ;Sb5g . To;}n] ;xhstf{n] afn;+u7gdf ;+ul7t ePs} an]fbl]v cfTdlge/{ aGg kf|T];flxt ug '{kb5{ . !$= ;xof]ufTds kl/j]z afn;xeflutfsf nflu ;xof]ufTds kl/j]z x'g cfjZos x'G5 . o:tf] jftfj/0fn] afnaflnsfnfO{ lqmofsnfkdf ;xefuL x'g xNsf / ;xh agfpF5 . o;n] d}qLk"0f{ jftfj/0f l;h{gf ub{5 . o;n] pgLx¿leq /x]sf] lxlRsrfpg] afgL, 8/, qf; lg/fzf lj:tf/} x6]/ ljrf/x¿ JoQm ug{ / :j]R5fn] sfd ug{ yfNb5g . ;xeflutfnfO{ cem k|efjsf/L agfpg a;fOdf klg Wofg k'¥ofpg['kb{5 . lqmofsnfkdf efu lnFbf ;xhstf{ / afnaflnsf ;a} e'O{df uf]nf] eP/ a:g] u/]df afnaflnsf a9L ;xefuL x'g ?rfpF5g . t/ afnaflnsfn] s';L{df a:bf cfˆgf] x}l;ot dfly ePsf] 7fGg] ub{5g eg] s';L{ 6]annfO{ uf]nf] kf/L /fv]/ klg lqmofsnfk ;+rfng ug{ ;lsG5 . afnaflnsfnfO{ v]n a9L ?rfpg] x'gfn] a9L v]n v]nfpg'kb{5 . o;sf] ;fy} l;h{gfTds lqmofsnfkx¿ ;+rfng ul//xg'kb{5 . v]n v]Ng] s'/f s]jn ;do latfpgsf nflu dfq xf]Og o;n] pgLx¿nfO{ cGo lqmofsnfkx¿df ;xefuL x'g a9L pTkl]|/t ug {]ub5{ . olb afnaflnsfx¿ ;xhstf{sf] cg'kl:yltdf :jtGq ¿kn] lqmofsnfkdf ;xefuL xg' ;xh 7fGb5g eg ];xhstfn{ ]6f9f a;/] /v]bv] ugk{'b5{ . !%= pko'Qm ljlw M afnaflnsfsf nflu ;+rfng ul/g] ;a} lqmofsnfk tyf tl/sfx¿ afnaflnsfsf] pd]/ Ifdtfcg';f/ ldNg] x'g'kb{5 . ePsf ;a} afnaflnsfnfO{ s;/L ;xefuL agfpg] eGg] pkfo kQf nufpg] s'/f ;xhstf{sf] lhDd]jf/Lsf] s'/f xf] . vf;u/L lg/If/, cGo ;Lkx¿ gePsf tyf ckfË afnaflnsfnfO{ ;xefuL x'gsf nflu ;xh xg' ]tl/sfx¿sf ]vfh]L ul/gk'b5{ . ;xhstfn{ ]o:tf ]pkfosf ]vfh]L ugk{'b5{ h;af6 ;'ljwfljxLg / ;'ljwfo'Qm afnaflnsf tyf afnaflnsf / jo:sx¿aLrsf] zlQm ;DaGwnfO{ ;Gt'ng ug{ ;lsof]; . ;zQmLs/0f 35
  • 36. !^= ;xeflutfsf] nflu afnaflnsfsf] rog M s]lx ;xefuLd"ns lqmofsnfkx¿df ;a} afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fpg ;ls+b}g . o:tf] cj:yfdf afnaflnsf :jo+nfO{ ug{ vf]lhPsf] lqmofsnfkdf pgLx¿dWo] s;nfO{ ;xefuL agfp‘bf pko'Qm x'G5 eg]/ rog ug{ nufpg ;lsG5 . k|ltlglw rog ug{sf nflu k|of]u ul/g] k|hftflGqs cEof; s} tl/sf ckgfpg ;lsG5 . sg' }klg 5gf6} kl|qmof ;?' ug {'eGbf cufl8 jo:sx¿n ]ug {nfluPsf ]lqmofsnfk jf sfo{qmdsf af/]df afnaflnsfnfO{ s'g} klg s'/f g5'6g] u/L s'/fx¿ atfpg' kb{5 . vf; u/L lqmofsnfkdf efu lng] afnaflnsfaf6 s] cfzf ul/Psf] xf] eGg] s'/f k|i6 kfl/lbg' kb{5 . oxL s'/fnfO{ cfwf/ dfg]/ afnaflnsfn] ;xefuL x'g] s]xL ;fyLx¿sf] ;"rL tof/ ug{ ;Sb5g . ;xefuL x'g rfxg]x¿sf] ;+Vof w]/} ePdf jf cfjZostf k/]df dtbfg klg ug{ ;Sb5g . o:tf] cj:yfdf afnaflnsfsf ]rognfO {;Ddfg ug {'kb5{ . vf; u/L cj;/x¿ yf/] }xG'5g t/ lg/Gt/ cfO/xg ;S5g . c? afnaflnsfnfO{ kl5Nnf cj;/x¿ lbg] eGg] s'/f k|i6 kfl/lbg' kb{5 . lqmofsnfk jf sfo{qmddf ;xefuL x'g] afns jf aflnsfn] ;xefuL eP/ cfPkl5 Toxf‘ k|fKt cg'ej jf l;s]sf s'/fx¿sf] k|ltj]bg tof/ u/L ;a }c? ;fyLx¿nfO {;g'fpg 'kg {]s/'f atfpbFf /fdf| ]xG'5 . !&= efiff M lhNnf, /fli6«o If]qLo tyf cGt/f{li6«o txdf x'g] lqmofsnfkx¿df ljleGg b]z, If]q, hghflt ;d"xaf6 ;xefuL x'g] afnaflnsfsf] k|efjsf/L tyf ;lqmo ;xeflutfsf] nflu efiffn] 7"nf] e"ldsf v]Ng] ub{5 . olb efiff ga'emg] l:ylt ePdf afnaflnsf] ;xeflutf k|efjsf/L gx'g] dfq xf]Og o;n] gsf/fTds k|efj ;d]t kfg{ ;Sb5 . ;fdflhs k|lti7f, x}l;ot / efiff Ps csf{df uf‘l;Psf s'/fx¿ x'g . h:t} lzlIft afnaflnsfn] /fli6«o jf cGt/f{li6«o efiff klg l;Sg] df}sf kfPsf] x'G5 . olb ;xefuL afnaflnsf sfo{qmddf k|of]u ul/g] efiff a'emb}g eg] efiffsf] ;§fdf lrq, kf]i6/, >Job[Zo, ;+rf/sf l;h{gfTds tl/sfx¿ ckgfpg' kb{5 . bf]efif]x¿ afnclwsf/af/]df ;+j]bgzLn x'g h?/L 5 . 5nkmn ePsf ljifox¿sf] ;f/ ;+If]k ;/n efiff / xfpefpsf] dfWodaf6 k|i6 kfl/g' kb5{ . ;xhstfn{ ]5nkmn tyf lqmofsnfkx¿nfO {lj:tf/ };~rfng ug {'kb5{ . ;xhstf{n] 5nkmn / lqmofsnfkx¿nfO{ w}o{tfk"j{s ;'Ggsf] nflu k|f]T;fxg ul//xg' kb{5 . 36 ;zQmLs/0f
  • 37. ;zQmLs/0f 37 !*= ;kmntfdf v';L dgfpg] M of]hgf ul/Psf sfo{qmdx¿ ;kmn ePdf ;xefuL ePsf lqmofsnfksf] ;kmntfsf] nflu v';LofnL dgfpg] . ;fgf] 7"nf] hqf] ;kmntf k|fKt eP klg ;xefuL x'g]nfO{ awfO lbg] . o;n] km]l/—km]l/ o:tf sfo{qmd ;+rfng ug{ tyf ;xefuL x'gsf] nflu c? afnaflnsfnfO{ klg k|f]T;fxg ldNb5 . !(= sfo{qmdsf] lg/Gt/tfsf] nflu yk lqmofsnfk M sg' }klg lqmofsnfk jf sfoq{md ;lsPkl5 To;kl5 s ]ug {]eGga]f/d]f ;fR]gk'b5{ . olb sfo{qmddf afnaflnsfsf] ;xeflutf 5f]6f] cjlwsf] eP To;sf] k|ltj]bg jf pgLx¿ efu lnPsf] a}7ssf] 3f]if0ff pgLx¿nfO{ lbg] . sltko afnaflnsfx¿ cfkm"n] sfo{qmddf efu lnP/ cfPkl5 l;s]sf 1fg tyf ;Lkx¿ ;+u7gdf nfu" ug{ rfxG5g . of] :jefljs s'/f xf] . o;}n] sfo{qmd ;+rfnsx¿n] ;xefuLx¿;Fu pgLx¿n] tof/ u/]sf of]hgfsf af/]df 5nkmn ugk'{b5{ . olb yk sfoq{md ;~rfngsf nflu >ft] h6'fpg k/d]f ;fs]f nflu cGo ;:+yfx¿;uF ;dGjo u/L afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ .
  • 38. Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M afn;xeflutfn], Š nfdf] ;do lng;S5 . Š afnaflnsfsf] Ifdtfsf] clwstd / l;{hgfTds 9+un] pkof]u ub{5 . Š of] Pp6f l;sfOsf] k|lqmof xf] Š JolQmut pGgltsf nflu Pp6f cj;/ xf] . Š afn;xeflutf lqmofsnfk xfO]g a? cGo lqmofsnfkx¿ ug {]Pp6f tl/sf xf] . Š Pp6f dfq lqmofsnfkdf ;xefuL x'g' jf:tljs ;xeflutf xf]Og, afn;xeflutfnfO{ hLjgdf x/ If]qdf ul/g] lqmofsnfkx¿df d"nk|jfxLs/0f ul/g'kb{5 . Š afn;xeflutf sfoq{mdaf6 lgbl{]zt xG'5, of ]Jojxf/af6 ;DkGg ul/g ]sfo{ xf], of] afnaflnsf / jo:sx¿sf] ;+nUgtfdf ;DkGg x'G5 . Š afn;xeflutf ;w +}Pl]R5s, ;;'l"rt, cyk{0"f {/ afnaflnsfsf ];jfQ{]d lxtsf] kIfdf x'G5 . Š afn;xeflutfn] ;'ljwfljxLg afnaflnsfnfO{ ;zQm agfpg'kb{5 . Š afn;xeflutfn] afnaflnsfsf] 1fg, k|j[lQ / ;Lksf] ljsf;df ;xof]u u/L pgLx¿nfO{ pgLx¿leq cGt/lglxt Ifdtf dx;'; u/fpF5, pQ/bfoL / ;lqmo gful/ssf] ljsf; u5{ . Š afn;xeflutfn] afnaflnsf cfkm}nfO{ zf]if0f / b'Jo{jxf/af6 ;'/Iff ug{sf] nflu ;Ifd agfpg ;xof]u ug{;S5 . Š olb afnaflnsf;Fu 5nkmn u/]df / pgLx¿nfO{ ;+nUg u/fPdf 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf afn>d;DaGwL sfo{qmd tyf kl/of]hgfx¿ a9L ;do;fk]If / To;sf p2]Zox¿ xfl;n ug{;Sg] ;Defjgf x'G5 . 38 ;zQmLs/0f
  • 39. Š sfo{qmdsf] zf]ef a9fpgsf nflu dfq / afnaflnsfsf] s'g} e"ldsflagf g} pgLx¿nfO {;xefuL u/fpgsf ]nflu ko|fu] ug {]s/'fnfO {k>|o lbg 'xbF'g} . Š afnaflnsfnfO{ ;xh, d}qLk"0f{ / k|hftflGqs kl/j]zdf ;xefuL u/fpg] s'/fnfO{ ;'lglZrt ug{ ljz]if Wofg k'¥ofpg'kb{5 . Š afnaflnsf / jo:sx¿ aLrsf] cfk;L ;DaGw ;Ddfghgs x'g'kb{5 . Š ;Dej eP;Dd w]/} afnaflnsfnfO{ ;xefuL u/fpg] nIo lnOg'kb{5 . Š afnaflnsfsf] Ifdtf, cfjZostf / rfvcg';f/ pko'Qm x'g] tl/sf / lqmofsnfkx¿ k|of]u ul/g'kb{5 . Š aflx/L lqmofsnfkdf efu lng] hfg];DaGwL lg0f{o ubf{ afnaflnsfnfO{ g} lg0f{o ug{ lbOg'kb{5 . Š sfo{qmd Joj:yfkg kIfn] s'g} lqmofsnfkdf ;xefuL u/fpg] a]nf afnaflnsf / ;xhstfx{¿nfO {hfl]vddf kg {]jf gkg {]s/'f ;l'glZrt ul/gk'b5{ . Š afn;xeflutfnfO{ lgs[i6 k|sf/sf 3/]n'nufot cGo k|sf/sf afn>ddf ;+nUg ePsf afnaflnsfnfO {kg':yfk{gf tyf ;u+l7t ug {]sfdlt/ pGdv' ul/gk'b5{ . Š sfo{qmd jf lqmofsnfksf] cjlw ;dfKt ePkl5 afnaflnsfx¿;Fu} a;]/ v';LofnL dgfpg'kb{5 . Š k|To]s lqmofsnfkdf ;+nUg eO;s]kl5 tL lqmofsnfkx¿af6 pgLx¿sf] hLjgdf ePsf] kl/jt{g hfFRg nfut – -/sd, ;fdu|L, dfgjLo >f]t ;fwg slt vr{ eof] <_ k|lqmof – -tL ;fdu|Lx¿ s;/L k|of]u ul/P <_ lgut{ -tfNsfnLg kl/0ffd s] cfof] <_ / pknlAw –-bL3{sfnLg k|efj s] k¥of] <_ eGg] af/]df afnaflnsfnfO{ hfgsf/L lbg} kb{5 . Š sfoq{md jf lqmofsnfk ;dfKt ePkl5 Tof ]sfoq{mdkZrft ug {]gof ‘ofh]gfsf] af/]df afnaflnsf;Fu ;f]lwg'kb{5 / cfjZos >f]t ;fwg h'6fOlbg'kb{5 . Š afn;xeflutf g} 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;a} ;d:ofsf] ;dfwfg xf]Og a? o;n] ltgLx¿sf] afFRg], bL3{ hLjg lhpg], ljsf; ug{, ;+/If0f kfpg] nufotsf clwsf/nfO {;l'glZrt ug {]sfddf ;xofu] ub5{ . ;zQmLs/0f 39
  • 40. afn;xeflutfsf cj/f]wx¿ Š æafnaflnsfn] s] ug{ ;S5g / <Æ eGg] jo:sx¿sf] wf/0ff Š ;xeflutfsf] gfddf afnaflnsfnfO{ æk|of]uÆ u/fOPsf] Š afnaflnsfnfO{ lbOg] dfof / ;'/Iffsf] cefj Š afnaflnsfnfO {cfjZostfeGbf a9L lgoGq0f / lgbz{]g ug {vfH]g' Š lg0f{o ug{;Sg] Ifdtfsf] sdL Š afnaflnsfnfO{ 1fg / ;"rgfsf] sdL Š 3/]n' afn>dnufot ;a} k|sf/sf] afn>dnfO{ sfg'gn] ;d]6g g;Sg' Š jo:sx¿df afnaflnsfnfO {;xhLs/0f ug {];Lk gxg'' Š afnaflnsfnfO{ sfd ug{sf nflu cfjZos ;Lk, tflnd glbOg' Š afnaflnsfdf pgLx¿sf cfwf/e"t clwsf/af/] r]tgfsf] sdL Š afnd}qLk"0f{ ;+rf/sf] cefj Š afnaflnsfn ]ug {]lg0fo{df jo:sx¿n ]cfˆgf ]kmfObfsf nflu x:tIfk] ug{' Š ;db'fo / kl/jf/af6 jf:tf gug{' Š pTk/]|0ffsf ]cefj Š Ps csf{df ;Dks{ / ;dGjosf] sdL 40 ;zQmLs/0f
  • 41. 3/n] 'afn>ldsnfO {;xefuL u/fpbFf Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ sfo{qmdx¿df ;xefuL u/fpFbf w}o{tf, nrstf / l;h{gfTdstfsf] vf‘rf] kb{5 . o;sf nflu p;sf] /f]huf/bftf, kl/jf/, ;d'bfo, ;DalGwt clwsf/Lx¿;uF ;dyg{ / ;xofu] kf|Kt ug '{cfjZos xG'5 . lgDg s'/fx¿n] ubf{ of] r'gf}tLk"0f{ x'G5 M != 3/]n' afn>ldsx¿df k9fOsf] :t/ / cGo ;Lksf] ljsf; Go"g x'G5 M 3/]n' afn>ldsx¿df, plgx¿sf] kl/jf/ ;fdfGo ;fIf/ jf lg/If/ klg x'g;S5g . pgLx¿sf ]afN]g;Sg ];Lksf ]ljsf; ePsf ]xbF'g} . cGo afnaflnsf h:tf ]lrq sfg],{] gS;f agfpg ]h:tf ;Lkx¿sf ]klg /fdf| ]ljsf; gePsf ]xg';S5 . o;n}] jo:s ;xhstf{n] l;h{gfTds 9+un] pko'Qm ljlwx¿ vf]Hg'kb{5 . ;zQmLs/0f 41 @= ;xh jftfj/0f tof/ ug{ sl7g M 3/]n' afn>ldsx¿ a]rlavgdf k/]sf], a;fFO ;/]sf] cnu—cnu /f]huf/bftfx¿sf] 3/df a;]sf]n] Ps 7fpFdf e]nf x'g sl7g x'G5 . ufp‘af6 cfPsf] x'gfn] ;x/lt/ af]lng] :yfgLo efiff af]Ng klg sl7g x'G5 . Ps csf{aLr 3'nldn x'g, ljZjf; k|fKt ug{ lgs} sl7g x'G5 . ;xeflutfsf lqmofsnfkx¿ ;+rfngsf nflu ;xh jftfj/0f agfpg ;do nfUg;S5 . #= ;dosf] cefj / vf]h]sf] a]nf e]§fpg ufx|f] M 3/n] 'afn>ldsx¿n ]nfdf ];do;Dd sfddf Jo:t xg'k'g {]xg'fn ]km;'b{sf ];do lgsfNg sl7g x'G5 . lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>ddf /x]sf afnaflnsfnfO{ /f]huf/bftfx¿n] s7f]/ lgoGq0fdf /fv]sf x'G5g . 8/ qf;sf] sf/0fn] pgLx¿ rfx]sf] a]nf aflx/ lg:sg g;Sg] cj:yf x'G5 . Sna cflbdf ;xefuL x'g klg ;dosf] cefj / sfdsf] rfkn] ubf{ pgLx¿sf] Snadf efu lng] ?lr klg gx'g ;S5 . ?lr eP klg vf]h]sf] a]nf e]§fpg ufx|f] x'G5 . o;}n] pgLx¿ ;+nUg ePsf ;+:yf jf sfo{x¿sf] k|ult l9nf] x'g;S5 .
  • 42. $= lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>d ;+j]bgzLn ;jfn M lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>d ;+j]bgzLn ;jfn xf] . o;df afnaflnsfsf] a]rlavg, afn of}g zf]if0f tyf b'Jo{jxf/ x'g;Sg], sfg'gn] tf]s]sf] eGbf sd pd]/df sfddf nufPsf] jf cGo k|sf/sf] hf]lvdk"0f{ sfo{x¿ x'g ;Sb5g, h'g sfg'gn] klg lgifw] u/s]f ]xG'5 . o:tf ;jfnx¿ ;dfhsf ]cufl8 nfhdbf {]xg' ]/ cgl}ts klg x'G5g . ;xefuL u/fpg'k5{ eGg] gfddf o:tf ;jfnx¿af/] 5nkmn ubf{ /f]huf/bftf / 3/n] 'afn>ldsx¿nfO {Ps }7fpdFf afn]fO {5nkmn ug {'xbF'g} . afnaflnsfnfO{ 5'§} 9+un] ;xefuL u/fpg' kb{5 . gq eg] o:tf ;jfnx¿ uDeL/ / vt/gfs klg x'g;S5g . o:tf ;jfnx¿df ;r]tgf Nofpg] tyf /f]huf/bftf, k|x/L, sfg'g;Fu ;Da4 lgsfosf clwsf/Lx¿;Fu 5nkmn rnfpgsf] nflu nfdf] /0fgLlt agfO{ sfd ugk{'b5{ . %= dgf]j}1flgs c;/ M lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>dn] afnaflnsfnfO{ dgf]j}1flgs / efjgfTds ¿kn] rf]6 k'¥ofPsf] x'G5 . ;xhstf{n] pgLx¿dfly k/]sf] c;/sf] af/]df /f]huf/bftf;Fu 5nkmn rnfpg cfkm +};lsG5 ;lsb+g} ;l'glZrt ugk{'b5{ . cfkmn+} ]xn ug {g;s] c?;Ifd ;+:yfx¿nfO{ lhDdf lbg'kb{5 . o:t} lsl;dsf ;d:ofdfly ljho k|fKt ug{ ;kmn ;+:yfx¿sf] ;xof]u lng'kb{5 . 3/]n' afn>ldsx¿sf] sdhf]/ cfTdannfO{ dfly p7fpgsf nflu cGo afnaflnsfx¿;Fu 3'nldn u/fpg'kb{5 . o;n] Psflt/ 3/]n' afn>ldsx¿n] cGo afnaflnsfx¿af6 w]/} s'/f l;Sg] cj;/ kfpF5g eg] cGo afnaflnsfn] klg 3/]n' afn>ldsx¿n] ef]u]sf kL8f tyf cGo Jojxfl/s 1fg l;Sg] a'emg] cj;/ kfpF5g . 42 ;zQmLs/0f
  • 43. ;zQmLs/0f 43 kfFr afn;xeflutfsf] nflu afnSna 3/]n' afn>ldsx¿ dfq xf]Og cGo afn>ldsnufot ;a} afnaflnsfsf] nflu Sna jf ;dx" afn;xeflutfsf ]cEof; ug {];ae}Gbf pkoQ'm :yn xf ]. lsgeg ]M z ;+ul7t x'g kfpg] afn>ldsx¿sf] clwsf/ xf] . z 3/n] 'afn>ldsx¿ cbZ[o / kxrF'af6 6f9f eP klg afn;u+7gx¿ bZ[o x'G5g / k'Ug ;lsg] :yndf x'G5g . z afn>ldsx¿ >lds eP klg 68]« ol'gogx¿df ;u+l7t xg' ;Sbg}g lsgls >d;DaGwL cGt/f{li6«o sfg'gcg';f/ !% jif{d'lgsfnfO{ >ldssf] ¿kdf dfGotf k|fKt 5}g . z afn;+u7gsf] ;b:otf / ;+u7gsf] gfdn] 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ ;zQm agfpF5 . z o;n] 3/]n' afn>lds / /f]huf/bftfaLrsf ;d:ofx¿nfO{ xn ug{ d2t ub{5 . z ;fdfGotof jo:sx¿sf] nflu afnaflnsfnfO{ ;+ul7t ug{ ;lhnf] x'G5 t/ 3/]n' afn>ldssf] xsdf eg] /f]huf/bftfsf] 3/df a;]sf] sf/0f km';{bsf] ;do kfpg / lx8+8n' ug {]:jtGqtf sd dfq xg' ]ePsfn] ];u+l7t ug {ufxf|] x'G5 . z ;+u7gdf ;xefuL x'gfn] afnaflnsfn] ;xeflud"ns 9+uaf6 ;Lkx¿ l;Sg] / lje]b/lxt jftfj/0fdf a:g / sfd ug{sf] nflu pko'Qm jftfj/0f l;h{gf ub{5 .
  • 44. ;d"x s] xf] < ;d"x eGgfn] lglZrt p2]Zo k"/f ug{sf nflu b'O{ jf b'O{eGbf a9L dflg;x¿ ldn]/ ;fd"lxs efjgf / klxrfg;lxt lgdf{0f ul/Psf] ;+u7g xf] . ;d"x lsg < z nIf k"/f ug{ jf p2]Zo k|fKt ug{ . z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿aLr ljrf/ cfbfg—k|bfg ug{ . z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] cg'ej cfbfg—k|bfg ug{ . z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] ;d:of ;dfwfgsf nflu of]hgf agfpg . z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] zlQm ;+ro ug{ . z Pp6} jf p:t} ;d:of jf ;jfn ePsfx¿n] >f]t ;fwg h'6fpg . z PSn}n] k"/f ug{ g;Sg] sfd ug{ jf ;d:of ;dfwfg ug{ jf lk/dsf{ x6fpg . z g]t[Tj ljsf; ug{ . afnSna s] xf] < afnaflnsfx¿sf ];xeflutf ug {kfpg ]tyf JolQmTj ljsf; ug {]clwsf/sf] Jojxfl/s sfof{Gjog ug{sf nflu afnaflnsfx¿nfO{ ;+ul7t u/]/ agfOPsf] Pp6f afn;d"x xf] . cGo afnaflnsfx¿sf] cltl/Qm 3/sf] rf/ lbjf/leq y'lgP/ cb[Zo tyf cf]em]ndf k/]sf 3/]n' afn>ldsx¿df cfTdansf] ljsf; ug{sf] nflu afnSnan] 7"nf] e"ldsf v]Ng;S5 . 3/]n' afn>dsf] If]qdf sfo{/t ;+:yf jf ;xhstf{af6 pko'Qm jftfj/0f tof/ u/L cgf}krfl/s afnsIffdf ;xefuL eO/x]sf jf ljBfno uO/x]sf tyf s'g} 44 ;zQmLs/0f
  • 45. klg sfo{s|ddf ;xefuL ePsf 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ g} ;+ul7t u/]/ afnSna u7g ug{ ;lsG5 . o:tf] cj;/ kfPsf 3/]n' afn>ldsx¿ lg/Gt/ ;d"xdf pkl:yt xg' ]xbF'f pgLx¿nfO {;u+l7t ug {;lhnf ]xG'5 . 3/]n' afn>ldssf nflu afnSna lsg cfjZos 5 < ;zQmLs/0f 45 Š af]Ng], n]Vg] ;Lkdf ljsf; ug{ Š g]t[Tj ;Lksf] ljsf; ug{ Š cfTdansf] ljsf; ug{ Š d]nldnfksf] efjgf a9fpg Š cfkm"dfly k/]sf ;d:ofx¿sf] af/]df 5nkmn ug{ / hfgsf/L cfbfgk|bfg ug{ Š hftLo, n}lËs e]befj x6fpg Š Ps cfk;df ;xof]usf] efjgf j[l4 ug{ Š cGo afn>ldsx¿nfO{ ;xof]u ug{, Š 3/]n' afn>ldsx¿sf] hLjgdf r]tgf hufpg Š afnaflnsfk|lt ul/g] cdfgjLo Jojxf/sf] lj/f]w jf k|lt/f]w ug{ Š /rgfTds tyf l;h{gfTds Ifdtfsf] ljsf; ug{ 3/n] 'afn>ldsx¿nfO {;u+l7t ubf {cfOkg {];d:ofx¿ Š afnaflnsfx¿ /f]huf/bftfx¿sf] lgoGq0fdf x'g] x'gfn] afnSna u7g x'g] s'/f /f]huf/bftfn] yfxf kfPkl5 ca s] ug{ nfu] eGg] z+sf pTkGg eO{ ;d"x tyf e]nfdf cfpg k|ltaGw nfUg;S5 .
  • 46. Š afnSnadf ;u+l7t ePkl5 clns a9L ;do lbgk'g {]l:ylt cfpg ;Sg] x'gfn] /f]huf/bftfaf6 /f]s nufOg;S5 . Š /f]huf/bftfsf] 8/n] afnaflnsfx¿ Snadf ga:g] ;+efjgf x'G5 . Š Snasf] ultljlwn] sIffut k9fOnfO{ w]/} afwf k'u]df afnaflnsfx¿sf] k9fO sdhf]/ x'g;S5 . Š yf]/}nfO{ ;+ul7t ug{ ;lsP klg cem w]/} afnaflnsfx¿ ul/a kl/jf/sf :s'n ghfg], ckfËtf ePsf afnaflnsf c;+ul7t cj:yfd} /x]sf]n] ltgnfO {;dfjz] ug {]ko|f; gxg' ]xf ]eg ]Sna;uF ltgsf ]b/"L a9g;S5 jf ltgLk|lt ul/g] e]befj emg a9g]5 . g]kfnsf afnSansf] P]ltxfl;s k[i7e"ld ;g !(*( df afnclwsf/ dxf;lGwnfO{ ;+o'Qm /fi6«;+3n] kfl/t u¥of] . To;sf] Ps jif{kl5 cyjf !(() df g]kfnn] afnclwsf/ dxf;lGwdf x:tfIf/ tyf cg'df]bg u¥of] . o;/L afnclwsf/ dxf;lGwnfO{ cg'df]bg u/]kl5 dxf;lGw g]kfnsf] sfg'g;/x nfu" eof] . o;n] !* jif{d'lgsfnfO{ afnaflnsfsf] ¿kdf dfGotf lbg'sf ;fy} afnaflnsfnfO{ ;+u7g vf]Ng;Sg] clwsf/ lbof] . afnclwsf/ dxf;lGwn ]Joj:yf u/s]f ]clwsf/nfO {sfofG{jog ug {]p2Z]on ]Knfg OG6/gz]gnåf/f ;xofu] k¥'ofOPsf afnSnax¿sf ]:yfkgf eof ]. o;u}/L ;e] b lrN8g]« gjå{]f/f ;xof]u k'¥ofOPsf Snax¿ ;g !((@÷!((# lt/ ndh'ª, pbok'/ / kfNkfdf :yfkgf eP . ;g !(($ df sf7df08f}df dxf;lGwsf] k|ltj]bg tof/ ug{ hDdf ePsf afnaflnsfsf] ;d"xnfO{ g} ;Ël7t u/L afnr]tgf ;d"xsf] :yfkgf eof] . o;} ;do PS;g P8n] afnaflnsfsf] ;+nUgtfdf ;fd'bflos ;xeflutfTds cg';Gwfg ;~rfng ugs'{f ;fy }afn;dx"x¿ klg :yfkgf u¥of ]. xftd]fnf ]afn;dx"sf] :yfkgf ;g !((^ df eof ]. ;e] b lrN8g]« o='s=] tyf ;e] b lrN8g«], o='P;=åf/f ;xofu] k¥'ofOPsf afnSnax¿sf ]:yfkgf klg ;e] b lrN8g]« gjn{] ];xofu] ul/Psf afnSnax¿s} 9fFrfdf eof] . ;g !((& b]lv cgf}krfl/s If]q ;]jf s]Gb« -OG;]s_n] cfˆgf] sfo{qmd ;+rfng ePsf lhNnfdf afnclwsf/ r]tgf ;d"x u7g u¥of] . o;} qmddf !((&÷(*df afndhb'/ ;/f]sf/ s]Gb« -l;ljg_n] cfˆgf afnclwsf/ d~r u7g ug]{ sfdsf] ;'?jft u¥of] . l;ljgn] klg :s'nsf 46 ;zQmLs/0f
  • 47. ljBfyL{x¿nfO{ ;d]6]/ g} afnclwsf/ d~r u7g u/]sf] 5 . oltv]/;Dd 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ g} ;+ul7t u/]/ s'g} klg afnSnax¿ u7g ePsf] lyPg . ;dfh;]jf tyf dfgjclwsf/df dlxnf / afnaflnsf -l;lj;_n] 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ ;zQm agfpg] p2]Zon] @)%* ;fndf 3/]n' afn>lds d~r :yfkgf u¥of] . of] g} g]kfnsf] klxnf] 3/]n' afn>ldsx¿sf] afnSna xf] . xfn o; ;+:yfsf] kxndf $@ j6f 3/]n' afn>ldsx¿sf] afnSnax¿ ;+rflnt 5g . oL Snax¿ :s'ndf k9g] 3/]n' afn>lds / cGo afnaflnsfx¿nfO{ ;d]6]/ u7g ul/Psf] 5 . oL Snax¿df *) k|ltzt 3/]n' afn>ldsx¿ / @) k|ltzt cGo afnaflnsfx¿ ;+ul7t 5g . o;/L afnaflnsfsf] If]qdf sfo{/t ;+:yfx¿;Fusf] kxnaf6 xfn g]kfndf # xhf/eGbf a9L afnSnax¿ sfo{/t 5g . afnSnasf] cfsf/sf] kl/lw ( hgf b]lv *& hgf;Ddsf] kfOPsf]n] oxL cf};tnfO{ /fli6«o ¿kdf lnFbf /fli6«o :t/df #) xhf/ ! ;o &) hgf afnaflnsf afnSnadf ;+nUg ePsf] kfOPsf] 5 . t/ of] ;+Vofdf cGo ;+:yfx¿åf/f u7g ul/Psf afnSnax¿sf] cf};t afnaflnsfsf] ;+Vof yfxf gePsf]n] of] cg'dflgt tYofÍ dfq xf] . gofF ;+:yfx¿ :yfkgf x'g] tyf gofF—gofF afnSnax¿ u7g x'g] sfd lg/Gt/ eO/xg] x'gfn] o;sf] jf:tljs ;+Vof cfpg sl7g x'G5 . dfly pNn]lvt tYofÍx¿n] ;g !((* sf] cGTolt/;Ddsf] afnSnasf] cg'dflgt ljj/0f atfpFb5g . gk]fndf afnSnax¿sf ]ljlwjt btf {ug {]ks|o[fn ]eg ]ldlt @)%* >fj0f @% ut] hful[t afnSnan ]lhNnf kz|f;g sfofn{olj?4 bfo/ u/s]f ]d2'fdf ;jfR{]r cbfntn] btf{ ug{ kfpg] km};nf u/]kl5 ;'? ePsf] xf] . o;afx]s cGo ;+:yfx¿n] klg afnaflnsfnfO{ ;+ul7t u/L afnSnax¿ lgdf{0f u/]sf 5g . o:tf ;+:yfx¿df OGefO/f]gd]G6n SofDk km/ sGh/e];g Pj]/g]; -PSsf_, :6'8]06 kf6{g/l;k jN8{jfO8n] klg jftfj/0fLo Snax¿ lgdf{0f u/]sf] 5 eg] c08/lk|len]H8 lrN8«G; Pzf]l;o;g -pKsf_, sG;g{, ;]km Pj+ xfn afnr]tgf ;d"xsf Snax¿ /x]sf 5g . xfn;Dd :yfkgf ePsf Snax¿sf] ef}uf]lns b[li6n] x]bf{ g]kfnsf dWokxf8L If]qdf w]/} afnSnax¿ /x]sf 5g eg] t/fO{ If]qn] bf]>f] :yfg cf]u6]sf] 5 . t/ pRr kxf8L lhNnfdf eg] s'g} Sna 5}gg . ;zQmLs/0f 47
  • 48. o;/L afnSnax¿sf ]u7g ug {]sfd cGt/fl{i6o«, /fli6o« tyf :yfgLo txdf /xs]f u/};/sf/L ;:+yfx¿sf ]kxndf xbF' }cfPsf ]bl]vG5 . w/]h};f ]afn Snax¿ !(() sf] bzssf] k"jf{4{b]lv ufpF÷;d'bfodf ;~rflnt æafnaflnsf Pscsf{sf] nfluÆ sfo{qmdaf6 ljsl;t ePsf kfOG5g . s]xL eg] afn ;fIf/tf sIff ;DkGg ePkl5 ;d"xsf] ¿kdf kl/0ft ePsf 5g . cGo sltko Snax¿ ljsf; ;+:yfåf/f ;f]em} Snasf ¿kdf ljsl;t ePsf b]lvG5g . s]xL afnSnax¿ l5d]sL ufpFsf afnaflnsfåf/f afnSnasf] af/]df hfgsf/L x'gf;fy pT;flxt eP/ dfu ePcg';f/ ljsl;t ePsf lyP . o;/L afnSna u7g x'g'df xft]dfnf] afn /]l8of] sfo{qmdsf] k|efj klg xf] . afnSna / ;xof]uL ;+3;+:yfx¿ h;/L Pp6f JolQmn] cfˆgf cfjZostfx¿ k"/f ug{ c?sf] ;xof]u lng'kb{5 . afnSna ;+:yf xf] . ;+:yf eg]sf] klg Pp6f JolQm;/x g} x'G5 . To;}n] Snan] ug ]{eg/] ;fr]s]f ;a }sfox{¿ p;n ]PSn }ug {g;Sg ]l:ylt klg xg';S5 . so}f+} sfdx¿ ugs{f nflu cGo ;:+yfx¿sf ];xofu] lngk}g {]xG'5 . o;n} ];:+yfut ¿kn ]sfd ug {]ubf {c?sf ];xofu] lngsf nflu ;jk{y|d Snasf ;xofu]L ;:+yfx¿ sg'–sg' xg' eg/] klxrfg ugk{'b5{ . ;fdfGotof afnSnasf ;xofu]L ;+:yfx¿ lgDg x'g ;Sb5g M j8f sfof{no ufpF ljsf; ;ldlt÷gu/kflnsf :jf:Yo rf}sL÷pk:jf:Yo rf}sL ljBfno k|x/L rf}sL lhNnf afnsNof0f ;ldlt lhNnf k|zf;g sfof{no lhNnf ljsf; ;ldlt kqsf/x¿ cGo Snax¿ afnclwsf/;Fu ;Da4 ePsf /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿ afnclwsf/k|lt rf;f] /fVg] u}/;/sf/L ;+:yf tyf cGo ;+:yfx¿ 48 ;zQmLs/0f
  • 49. ;zQmLs/0f 49 5 afnSna Joj:yfkg afnSNj / o;nfO {ke|fj kfg {]tTjx¿ afnSna Pp6f ;+u7g xf] o;}n] SnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;~rfng ug{sf nflu Snasf] cfGtl/s cj:yf hlt;'s} :j:Yo, ;zQm eP klg aflx/L kl/j]zn] klg Snasf lqmofsnfkx¿nfO{ ;~rfng ug{sf nflu k|efj kfl//x]sf] x'G5 . o;}n] Snasf ;xhstf{ tyf o;df cfa4 x'g] afnaflnsfx¿n] klg SnaeGbf aflx/ /x]sf] ef}uf]lns, ;fdflhs, ;f+:s[lts tyf /fhg}lts kl/j]znfO{ rgfvf] cfFvfn] x]l//xg'kb{5 .
  • 50. afnSna s;/L u7g ug {]< afnSna u7g ugs{f nflu lgDg sfdx¿ ugk'{b5{ M != afnSan u7g uge{'Gbf cufl8 ug {]sfdx¿ M Š afnSna u7g ug {]ljBfno, cgfk}rfl/s sIff tyf ;db'fosf ]jl/kl/sf /f]huf/bftf uf=lj=;, gu/kflnsfsf k|ltlglw, ;+3;+:yfsf kbflwsf/Lx¿, :yfgLo /fhg}lts JolQmTj, cleefjsx¿;Fu e]63f6 u/L pgLx¿nfO{ afnSna s ]xf ]< o;sf ]u7g lsg ug {]< o;sf kmfObfx¿ s—]s ]5g < o;df ;dfj]z ePsf afnaflnsfsf st{Jo / lhDd]jf/L s—s] x'G5g < h:tf ljifox¿df k"0f{ hfgsf/L u/fO{ afnSna u7g ul/Psf] v08df Sna ;'rf? ¿kn] ;+rfng ug{ d2t k'Ub5 . Š Sna u7g ug {]ljBfnosf kw|fgfWofks tyf cGo lzIfs / lzlIfsf;uF nuftf/ ;Dks {/ ;dGjo ug {]. Š afnaflnsfx¿sf /f]huf/bftf tyf cleefjsx¿;Fu afnSna u7gsf] p2]Zoaf/] k|i6 hfgsf/L u/fpg] . Š afnSnasf] nflu cfjZos Go"gtd ef}lts ;]jfx¿ h:t} e]nf x'g] 7fpF, cfwf/e"t d;nGb, v]n ;fdu|L, kf7o ;fdu|L cflb h'6fpgsf nflu ;d'bfo / afnaflnsf;uF ldn/] kxn ug {'kb5{ . o;sf ]nflu :yfgLo o:t/sf lgsfo / bft[;+:yfaf6 s] s:tf ;xof]u k|fKt ug{ ;lsG5 ;f]sf] vf]hlag ugk{'b5{ . Š Sna u7g ug{sf nflu lglZrt of]hgf tof/ u/L ;DalGwt ;xof]uL ;+:yf / ;d'bfo tyf afnaflnsf;Fu ;d]t 5nkmn ugkb{5 . Š afnSna vf;u/L 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt d'2fdf s]lGb«t x'g'sf] ;fy} afnaflnsf;uF ;DalGwt ;a }d2'fdf sfd ug {]af/d]f ;xofu]L ;:+yf, ;db'fo / afnaflnsfnufot ;a};Fu 5nkmn rnfpg'kb{5 . 50 ;zQmLs/0f
  • 51. ;zQmLs/0f 51 @= u7g k|lqmof Š ljBfnodf cWoog/t 3/]n' afn>ldsx¿ / cGo afnaflnsfx¿sf] e]nf u/fpg] . o;/L e]nf u/fpFbf 3/]n' afn>ldsx¿sf] ;+Vof *) k|ltzt / cGo afnaflnsfsf ];V+of @) kl|tzt xg' ]u/L va/ ug {]. Š ;f] e]nfdf ;xhstf{af6 afnSna u7g ug{ nfu]sf] hfgsf/L lbg] . Š afnSna lsg u7g ug{ nfu]sf] xf] / o;n] s] sfd u5{ eGg] af/]df /fd/|L ;;'l"rt kfg {] . Š ;xhstf{n] afn>ldsx¿aLr 5nkmn rnfP/ pgLx¿n] g} rog u/]sf] gfdaf6 Snasf] gfd /fVg'kb{5 . o;f] u/]df pgLx¿df Snak|lt ckgTjsf] efjgf hfu[t x'G5 . gfdsf] ;fy} 7]ufgf klg to ug{ nufpg] . Š gLlt lgod thd{'f ug {]. Š sfdsf ]af8Fkmf8F ug {]. Š kbflwsf/Lsf ]rog ug {]. Š Snasf ]p2Z]o to ug {]. Š p2]Zocg';f/sf] sfo{of]hgf agfpg] . Š afnSnasf ]ljwfg lgdf0{f ug {]. Š Sna u7g ug{ e]nf ePsf ;a} afnaflnsfx¿nfO{ ;fwf/0f ;b:o agfpg] . afnSnasf] ;+/rgf / kbflwsf/Lx¿sf] lhDd]jf/L slt hgfsf ];ldlt u7g ug {]< ;fdfGotof Snasf ]sfos{f/L ;ldlt u7g ubf {lahf/] ;V+ofdf u7g ug {]rng 5 . vf;u/L sfo{;ldltsf] a}7sdf olb s'g} ljifodf ljjfb ePdf a/fa/ dt
  • 52. ePdf sg' lg0fo{ dfGg ]jf gdfGg ]eGg ]af/d]f cK7/]f ]kg {]xg'fn ]of ]cK7/]f] km'sfpgsf nflu sfo{;ldlt lahf]/ ;+Vofdf /fVg] rng rn]sf] xf] . ;fwf/0f ;b:o alg;s]kl5 Snasf ;xhstf{ tyf ;fwf/0f ;b:ox¿sf] 5nkmnaf6 & hgfb]lv !# hgf;Ddsf] Pp6f sfo{;ldlt u7g ug{ ;lsG5 . ;d"xdf a:g] afnaflnsf !* jife{Gbf dflysf ]xg'x'bF'g} . o;/L ags]f ]sfo;{ldltdf ;Dej eP & hgf aflnsf ^ hgf afns ;f] geP $ hgf aflnsf clgjfo{ ¿kn] ;+ul7t ul/g'k5{ . Sna u7g ul/;s]kl5 Pp6f /lhi6/df e]nfdf pkl:yt ePsf ;a}sf] ;xL u/fpg'kb{5 . ;fdfGotof Snasf] sfo{;ldltdf lgDg kbflwsf/Lx¿ x'G5g M cWoIf, pkfWoIf, ;lrj, ;x–;lrj, sf]iffWofIf, ;b:ox¿ -# b]lv * hgf;Dd_ s'g} klg afnSnadf dflyelgP cg';f/ g} x'g'kb{5 eGg] xf]Og cfjZostfcg';f/ s]xL yk36 klg ug{ ;lsG5 . olb Snasf] sfo{;ldltsf kbflwsf/Lx¿sf] ;+Vof w]/} eP lgDgcg';f/ sfo{ ljefhg ug{ ;lsG5 M afnSnasf] ;f+u7lgs ;+/rgfsf] -sfo{sf/L ;ldlt_ gd"gf 52 ;zQmLs/0f
  • 53. af= ;ldlt – aflnsf ;ldlt ;f= ;ldlt – ;f+:s[lts ;ldlt cf= ;ldlt – cfly{s ;ldlt ; = ;ldlt – ;/;kmfO ;ldlt ;f= ;]= ;ldlt – ;fdflhs ;]jf ;ldlt af=c= ;ldlt – afnclwsf/ ;ldlt v]= ;ldlt – v]ns'b ;ldlt s'g} klg afnSnadf dfly elgPcg';f/ g} x'g'k5{ eGg] xf]Og cfjZostfcg';f/ yk36 klg ug{ ;lsG5 . dfly b]vfOPcg';f/ sfo{;ldlt w]/} hgfsf] ePdf sfo{;ldltleq sfo{ljefhg ug {]qmddf ljleGg ;ldltx¿ lgdf0{f ug {;lsG5 . hlt j6f ;ldltx¿ agfOG5 tL ;ldltx¿sf ;+of]hsx¿ sfo{;ldlts} ;b:ox¿dWo]af6 rog u/L cGo ;b:onfO{ tL ;ldltsf ;b:o agfpg ;lsG5 . o:tf ;ldltx¿df v]ns"b ;ldlt, ;f+:s[lts ;ldlt, ;/;kmfO ;ldlt, afnclwsf/ ;ldlt, ;fdflhs ;]jf ;ldlt, cfly{s ljsf; ;ldlt, aflnsf ljsf; ;ldlt cflb . o:tf ;ldltx¿ lgdf{0f ul/Pdf ;a} ;b:ox¿nfO{ lhDd]jf/L lbg ;lhnf] x'G5 . sfo{;ldlt ;fg} eP klg k|To]s ;b:onfO{ s]xL g s]xL lhDd]jf/L lbg'kb{5 . o;n] pgLx¿nfO{ lhDd]jf/ / ;lqmo agfpFb5 . Snasf ]ultljlw l:yltnfO {ljrf/ ub {};fdfGotof dlxgfsf ]! k6s jf @ k6s a7}s ;r+fng ug {'pkoQ'm xG'5 . t/ cfjZostcg;'f/ o;eGbf a9L k6s klg ;+rfng ug{ ;lsG5 . Sna u7g ul/;sk]l5 sfo;{ldltnfO {afnSna ;r+fng ug,{] lx;fa lstfa /fVg,] a7}s ;~rfng ug {]nufotsf ljifox¿df tflnd lbgk'b5{ . tflnd lbgc'l3 jf kl5 ;xhstf{n] afnSnasf ultljlwsf] lg/Gt/ cg'udg / ;xhLs/0f ul//xg'kb{5 . afnSnasf kbflwsf/Lx¿sf lhDd]jf/L / Sna ;+rfng k|lqmof cWoIfn ]ugk{'g {]sfd ;zQmLs/0f 53 != Snasf x/s] sfd sf/afxLdf gt]T[j kb|fg ug,{] @= a7}s a:bf cWoIftf ug,{] ;dflKtsf ]3fi]f0ff ug,{] #= p2Z]o kf|lKtsf nflu Snasf kbflwsf/L tyf cGo ;b:ox¿nfO {pT;flxt ug {].
  • 54. $= ;lrj;uF ;Nnfx u/L a7}ssf ]sfos{d| tof/ ug {]. %= a}7sdf s'g} kbflwsf/L jf ;b:ox¿af6 uNtL ePsf] eP cfnf]rgf, cfTdfnf]rgf ug {nufO {uNtL ;w'fgs{f nflu kf|T];fxg ug,{] ^= a7}sdf kz] ePsf,] 5nkmn ePsf ]sg' }ljifodf dtbfg xbF'f kIf ljkIf a/fa/ ePdf lg0ff{os dt lbg] . &= Snasf] h; ckh;sf] lhDd]jf/L lng] *= ;a}sf] s'/f ;'g]/ dfq cfˆgf] lg0f{o lbg] pkfWoIfn ]ugk{'g {]sfd != cWoIfnfO {;:+yfsf ]sfo {;~rfngdf ;xofu] ug {]. @= cWoIfsf ]cgk'l:yltdf cWoIfåf/f ul/g ];Dk0"f {sfo {ug,{] / ug {nufpg ]. ;lrjsf] sfd st{Jo / clwsf/ != cWoIfsf ];/;Nnfxcg;'f/ sfoq{mdsf ]to}f/L ug {]u/fpg] @= a}7ssf] lg0f{o / Snan] u/]sf sfdx¿sf] clen]v /fVg] #= Snan ]ug {]sfdx¿sf ]ofh]gf agfpg,] cGo ;3+–;:+yf;uF ;Dks {/ ;dGjo ug{] $= cfjZostfcg;'f/ Snasf ];Dk0"f {nv]fk9L Pj +kq Jojxf/ ug {]. %= Snasf ]rn–crn ;DklQsf ]clenv] /fVg,] /v]bv] ug {]. ^= Snasf] a}7sdf 5nkmn ug{sf nflu cWoIf / cGo kbflwsf/Lx¿;Fu ;/;Nnfx u/L ljifo;r"L to ug {]. &= a7}ssf ];r+fng ug,{] ;dx"sf sfdx¿ ug {kxn ug{] ;x–;lrjsf] sfd st{Jo / clwsf/ != ;lrjnfO {;:+yfsf ]sfo {;r+fngdf ;xofu] ug {]. @= ;lrjsf ]cgk'l:yltdf ;lrjåf/f ul/g ];Dk0"f {sfo {ug {]/ u/fpg ]. 54 ;zQmLs/0f
  • 55. ;zQmLs/0f 55 sf]iffWoIfsf] sfd st{Jo / clwsf/ != Snasf] cfo Joosf] lx;fa lstfa /fVg] . @= Snasf ]sfo;{ldltsf ]lg0fo{cg;'f/ vr {ug {]tyf cGonfO {vr {ug {lbg ]. #= Sansf a7}sdf lx;fa lstfasf ]ljj/0f kz] ug,{] cfo JoonfO {kf/bzL{ agfpg] . $= Snasf ];Dk0"f {cfo Joosf ] nv]f k/LIf0f ug {]u/fpg ]. %= Snan] u/]sf k|To]s cfo / JoonfO{ lnlvt ¿kdf /fVg] . ;b:ox¿sf] sfd st{Jo / clwsf/ ;b:ox¿ Snasf lhDd]jf/ JolQmx¿ x'g o;}n] Snasf cGo kbflwsf/Lx¿;/x pgLx¿sf] klg plQs} lhDd]jf/L x'G5 . != k|To]s a}7sdf ;lqmotfk"j{s ;xefuL x'g] . @= Snasf nflu l;h{gfTds 9+uaf6 of]hgf agfpg] . #= a7}sn ]tfs]s]f ]lhDdj]f/Lcg;'f/ sfd ug {]u/fpg ]. $= Snasf nflu gofF–gofF of]hgf tyf sfo{qmdx¿ tof/ u/L a}7sdf /fVg] . afnSnasf ]a7}s ;~rfngdf ljrf/ k¥'ofpgk'g {]s/'fx¿ M a}7scl3 Š a7}ssf ljifoj:ts'f ]klxrfg ug]{ Š a7}ssf ];do, 7fp,F ldlt lgSofn{} ug,{] Š ;b:ox¿nfO{ a}7ssf] ljifoj:t';lxt k"j{hfgsf/L lbg], Š a7}sdf cflys{ ljifodf 5nkmn ugk{'g {]ePdf ;DalGwt ;b:ox¿nfO {To;sf] ljj/0f tof/ kf/L a}7sdf k]z ug{ nufpg]
  • 56. Š ;b:ox¿nfO {cfkmn" ]lnPsf ]lhDdj]f/L k/"f eP gePsf ]ljj/0f tof/ ug{] tyf gePsf ]cj:yfdf To;sf ]sf/0f tof/ ug]{ Š sx]L sf/0fn ]a7}s ;fgk{'g {]ePdf ;fs]f ]hfgsf/L ;an}fO {;dodf g }k7fpg,] Š Snasf ;b:oafxs] cGo JolQmnfO {a7}sdf afn]fpgk'g {]ePdf oyf ;dodf kqfrf/ ug ]{. a}7s ;~rfngsf] ;dodf Š klxnfsf ]lg0f{o tyf lg0fo{ kl':tsfnfO {kg'/fjnfs]g ug {]tyf To;nfO{ :jLst[ ug,{] Š ;fdfGotM %! k|ltzt ;b:osf] pkl:ylt ePsf] cj:yfnfO{ u0fk"/s ;+Vof dflgg ]kf|jwfgsf ];DDffg ug,]{ Š s'g} ljifo lsg 5nkmn ug{ nfluPsf] xf] eGg] af/]df ;a} ;b:ox¿ :ki6 x'g] jftfj/0f agfpg a7}ssf ];~rfng÷Joj:yfkgdf lgDg sfd ugk{'b5{ M != cWoIfsf] rog, cf;g u|x0f @= Ps–Ps j6f ljifodf 5nkmn #= ;a}nfO{ af]Ng] df}sf lbg] / lng] $= bIftf Pj +?lrcg;'f/ ;b:ox¿dfem sfdsf ]af8Fkmf8F ug{] %= x/]s ljifodf pQd ljsNkx¿ vf]Hg] . ^= cflys{ sf/fa]f/÷ljj/0f kz] ugk{'g {]eP To;nfO {klxNo }tof/ ug{] Š a7}ssf lg0fo{x¿ lg0fo{kl':tsfdf ptf/ ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ug,{] Š s'g} ljifodf ljjfb eP ax'dtnfO{ dfGg'k5{ . Š Snasf a}7sx¿df Snasf ;xof]uL Ps hgf jo:snfO{ ;xhstf{sf] ¿kdf /fVg' pko'Qm x'G5 . Š cfufdL a7}ssf ];do lgwf/{0f ug {]. 56 ;zQmLs/0f
  • 57. ;zQmLs/0f 57 a}7s ;lsPkl5 Š x/]s a}7ssf lg0f{ox¿ a}7s k'l:tsfdf n]Vg] / ;f] k'l:tsfdf a}7sdf pkl:yt ;a}sf] x:tfIf/ u/fpg], Š ;b:ox¿n] lnPsf] lhDd]jf/L k"/f ug{ pgLx¿;Fu ;xof]u ug{ / To;f] ug{ ufxf| ]eP ljsNkx¿ vfH]g tyf To;af/d]f pgLx¿;uF 5nkmn ug,{] Š sg' };b:onfO {cfˆgf ]lhDdj]f/L k/"f ug {;xofu] rflxPdf ;fs]f ]k:|tfj ug]{ / cfjZos k/]sf] v08df 5'§} ;ldlt jf ;d"x agfpg] . Š ;xof]uL ;+:yf, /f]huf/bftfnufot cGo ;/f]sf/jfnf JolQm tyf ;+:yfx¿nfO{ afnaflnsfn] Snadf u/]sf ultljlw / To;af6 pgLx¿n] u/]sf lqmofsnfkx¿sf] hfgsf/L lbO/xg'kb{5 . afnSna Joj:yfkg afnSnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;~rfng ug{sf] nflu lgDg s'/fsf] Joj:yfkgdf Wofg k¥'ofpgk'[b5{ M != Snasf nflu sf]7f jf 3/ M Snasf sfuhftx¿ /fVg, lgoldt a}7s a:gsf nflu afnSnasf] nflu Pp6f sf]7f jf 3/sf] cfjZostf x'G5 . ;d'bfosf dflg;x¿ jf jo:sx¿ 8n'lkm/ ug {]:ynx¿df a7}s:yn /fVg 'pkoQ'm xbF'g} . kf|oM u//] ;x/lt/ ljBfnos }sf7]fx¿nfO {Snasf ]a7}s:ynsf ]¿kdf ko|fu] ug {]rng 5 . t/ o;sf nflu ljBfno k|zf;gsf] :jLs[lt lng'kb{5 . @= Snasf cfjZos sfuhftx¿ /fVg] Pp6f b/fh jf afs;, 6]an, s';L{ M Snasf s]xL cfwf/e"t k|zf;lgs d;nGb ;fdu|Lx¿, lg0f{o k'l:tsf, snd tyf :6]kn/, v]n ;fdfu|Lnufotsf s'/fx¿ ;'/lIft /fVgsf nflu Pp6f b/fh jf afs; /fVg' cfjZos x'G5 . o;}u/L Snasf nflu ;Dej eP 6]an s';L{, geP u'Gb«L, af]/f h] eP klg pknAw u/fpg'kb{5 . o;afx]s klg w]/} ;fdfuL|x¿sf ]cfjZostf kg {;S5 t/ tL ;fdfuL|x¿ Sna Jojl:yt xbF'} hfbFf cfjZostfx¿ a9b }uPkl5 lj:tf/ }kl"t {xbF' }hfg ]s/'f xf ].
  • 58. #= afnSnasf ]clenv] /fVgsf ]nflu cfjZos kg {]d;nGb ;fduL|x¿M z a}7ssf lg0f{ox¿ lnlvt ¿kn] clen]v /fVgsf] nflu a}7s k'l:tsf z SnaeGbf aflx/sf JolQm tyf ;+:yfx¿n] k7fPsf] lr67L kqx¿ btf{ ug{sf nflu btf{ k'l:tsf z Snaaf6 c? JolQm jf ;+:yfx¿nfO{ k7fOg] kqx¿sf] clen]v /fVgsf] nflu rnfgL k'l:tsf z SaneGbf aflx/af6 cfPsf kqx¿ /fVg] kmfOn z Snaaf6 aflx/ k7fOPsf kqx¿sf] gSsn /fVg] kmfOn z Snan] u/]sf sfdx¿sf] clen]v /fVg] k|ltj]bg kmfOn z Snasf ;b:ox¿sf] clen]v /fVg] /lhi6/ jf kmfOn z Sna;Fu ePsf lhG;L ;fdfgsf] clen]v /fVg] kmfOn jf k'l:tsf z lan / e/kfO{ /fVg] kmfOn z Snan] s;}nfO{ /sd lbg' k/]df ;f]sf] clen]v /fVgsf] nflu e/kfO{ z Snan] s;}af6 ;xof]u lng' k/]df ;f]sf] clen]v /fVgsf] nflu /l;b z n]6/ Kof8 z Snasf] cfo / JoonfO{ b'?:t /fVg Pp6f /lhi6/ 58 ;zQmLs/0f
  • 59. ;zQmLs/0f 59 Snasf] lx;fa lstfa s;/L /fVg] < z afnSnasf] s'g} klg cfo Joo ;a}n] a'emg] u/L / yfxf kfpg] u/L /fVg] . z k|To]s lx;fa lstfa /fVg Pp6f /lhi6/ /fVg] To;df cnu cnu kfgfdf Psflt/ cfo / Psflt/ Joo n]vL 5'66f5'66} /fVg] . z cfkm"n] ;fdfg lsGbf lan dfUg] / c?nfO{ /sd a'emfpFbf jf ltbf{ e/kfO{ u/fpg ]/ lan / e/kfO {kmfOndf kmfOlnª ug {]. z e/kfO{ ubf{ s;nfO{, s] sfdsf] nflu, slt /sd / s'g ldltdf lbPsf] xf] vn'fpg }k5 {tyf h;nfO {k;}f lbPsf ]xf ]p;sf ]x:tfIf/ u/fpg la;g{ 'xbF'g} . z Snasf] nflu ;fdfg lsg]kl5 landf sf]iffWoIf / cWoIfsf] ;xL u/fP/ dfq /fVg'kb{5 . z lan / e/kfO{x¿ Pp6f 5'6} kmfOndf lvn]/ /fVg'kb{5 . z kT|os] a7}sdf sfi]ffWoIfn ]Snasf] cfDbfgL / vrs{f] ljj/0f ;g'fpg ]ug{' k5 {. Snan] lgDg lsl;daf6 cfly{s ;|f]t h'6fpg ;S5g M Š bft[;+:yf, ljBfno, uf=lj=;= cflbaf6 cfly{s ;xof]u h'6fP/ Š rGbf ;xof]u p7fP/ Š ;b:otf z'Nsaf6 Š 3f]uf bfg, d'7L bfg p7fP/ Š u}/;/sf/L ;+:yfx¿af6 ;xof]u lnP/ Š b]p;L e}nf] v]n]/ Š ljBfno÷uf=lj=;=÷gu/kflnsfaf6 ;xof]u lnP/ Š ;f+:s[lts sfo{qmdx¿ ;~rfng u/]/
  • 60. afnSna u7g ePkl5 ugk{'g {]sfdx¿ Š Snasf] cfly{s >f]t h'6fpg afnaflnsfx¿ ;b:otf z'Ns p7fpg rfxG5g ls rfxbg+}g, ltg {;Ifd 5g ls 5g}g . o:tf Snadf 3/n] 'afn>ldsx¿sf] afx'Notf a9L x'g] x'gfn] ltg{;Sg] cj:yf gePdf jf ;b:otf z'Ns p7fpg d~h/' gePdf cflys{ >ft] ;s+ngsf nflu cGo ljsNkx¿ vfh]L ugk'{b5{ . Š afnSnan] s;/L / s'g lsl;daf6 >f]t ;+sng ug{ ;Sb5 eGg] af/]df klxnf] r/0fdf 5nkmn eP d'tflas sfo{ ;+rfng ug{ ;xhstf{n] ;xof]u ugk{'b5{ . Š klxn]b]lv g} ;+rfng eO/x]sf afnSnax¿, uflj; :t/Lo afnSna / lhNnf :t/Lo ;+hfn;Fu ;Dks{ sfod ug{ / ;DaGw lj:tf/ ug{ afnaflnsf;Fu ldn/] sfd ugk{'b5{ . Š afnaflnsfx¿ s:tf vfnsf sfoq{md ug {rfxfG5g ;f ]klxrfg ugk{'b5{ . tL sfoq{mdx¿ Snasf ]p2Z]ocg¿'k eP gePsf] lGfSofn{} ug{ d2t ugk{'b5{ . Š afnSnasf ]cfGtl/s tyf jfxo sfoq{md ;xflutfdn"s 9u+af6 ofh]gf ug{] / ;fs]f ]sfofG{jog ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . Snadf afn;xeflutf a9fpgsf nflu Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M Š ;fyLx¿sf ]s/'f ;G'g]Š cj;/ vfH]g d2t ug{] Š Ps cfk;df cfTdLo Jojxf/ ug Š ;an} ]ae'mg ]efiff ko|fu] ug{] Š pd/]cg;'f/ Jojxf/ ug{]Š uNtL u/d]f :jLsf/ ug{] Š cfˆgf] ljrf/ lgw{Sstfk"j{s /fVg] Š cGo ;fyLx¿nfO{ Snadf Nofpg] Š 8/qf;sf ]jftfj/0f slxNo }l;hg{f gug ;w +}ko|Tg/t /xg] 60 ;zQmLs/0f
  • 61. ;zQmLs/0f 61 ;ft afnSnasf] ;+:yfut ljsf; d}qLk"0f{ afnSna afnaflnsfsf] cfjZostf, rfxgfcg';f/ ;Dk"0f{ afnaflnsfx¿sf] ;dfg ;xeflutfdf afnSna ;+rfng ePdf, Tof] afnSnj d}qLk"0f{ afn Sna x'G5 . d}qLk"0f{ afnSnasf ;"rsx¿ != ;as}f ]ljrf/sf ]sb/ ug,{] @= ;xofu] cfbfg—kb|fg ug,{] #= ;fdl"xs sfo {ug,{] $= dgf/]~hgfTds sfo {ug,{] %= eb]efj gug,{] ^= ;as}f ];dfg ;xeflutf xg'k'g,{] &= Snadf dgf/]~hgsf ;fy }lzIffkb| ;fduL| xg'k'g,{] *= Snasf ];DklQsf ]plrt ko|fu] tyf Joj:yfkg xg'k'g,{] (= ;a} ;b:osf] kmfObf x'g] sfo{df hf]8 lbg], !)= Snasf ]gLlt lgod ljkl/t sfo {gug,{] !!= ljleGg lsl;sf ]kl|tofl]utfx¿ ug,{] !@= ;f:+sl[ts sfoq{mdx¿ ug,{]
  • 62. !#= ljleGg lsl;dsf ]kl|tofl]utf ug,{] !$= ed|0f, lklSgs cfofh]gf ug,{] !%= afndn]f jf en]f, ¥ofnLx¿sf ]cfofh]gf ug,{] !^= kT|os] dlxgf gof Fsfoq{mdx¿ ;r+fng ug{] !&= afnaflnsfdfly x'g] cGofosf] lj?4df cfjfh p7fpg], !*= afnaflnsfaLr xg' ]ljjfbnfO {sz'ntfkj"s{ Joj:yfkg ug,{] afnSnasf ;+:yfut ljsf;sf ;ft If]qx¿ s'g} klg ;+:yf hlGdG5, x's{G5 clg bl/nf], ;'b[9 / lbuf] ePkl5 To;n] ;+:yfut :j¿k lnPsf] dflgG5 . oxL ;+:yfut ljsf;sf :j¿ksf ljleGg cj:yfx¿sf] :t/ klxNofpg] pkfo jf dfWodsf ¿kdf afnSnax¿sf] ;+:yfut ljsf;sf lgDgfg';f/sf ;ft If]qnfO{ lng ;lsG5 . != k|i6 ¿kdf tf]lsPsf] p2]Zo x/]s ;+:yfx¿n] cfˆgf] ;+:yfsf] d"No, dfGotf Pj+ kl/sNkgf to u/]sf] x'G5 . To;}u/L afnSnan] cfˆgf] d"No, dfGotf jf kl/sNkgf to u/]sf] 5 ls 5}g < Snasf] p2]Zo k|i6 ¿kdf tf]lsPsf] 5 jf 5}g < oL s'/fx¿ Snasf ;a} kbflwsf/Lx¿nfO{ yfxf 5 ls 5}g < olb ;a} ;b:ox¿nfO{ ;d]t yfx 5 eg] dfq Sansf] p2]Zocg';f/sf sfdx¿ /fd|/L x'g;S5 . x/]s ;kmntfsf] r'nLdf k'u]sf] afnSna cyf{t ;+:yfut :j¿k lnO;s]sf] afnSnan] /fv]sf] d"No, dfGotf, kl/sNkgf, w]o, nIo / p2]Zosf af/]df x/]s ;b:ox¿nfO{ k|i6 yfxf x'g'kb{5 . 3/]n' afn>ldssf] ;Gbe{df afnSnasf] p4]Zo lgs[i6 txsf] 3/]n' afn>dnfO{ pGdn"g ug {]/ 3/n] '>ldsx¿sf ]Gog"td clwsf/sf ];/+If0f ug {]xg';Sb5 . @= Snasf] agfj6 ;+:yfut :j¿k lnO;s]sf] afnSna o;leq cfPsf ;fgfltgf ljjfbaf6 etfe'Ë gxg' ]vfnsf ]xg'k'b5{ . afn Snasf ]agfj6 7f8f ]geP/ t;]f {]xg'k'b5{ . afnSnasf] agfj6 7f8f] ePdf cWoIf, pkfWoIf, ;lrj / sf]iffWoIfnfO{ w]/} clwsf/ x'ghfG5 . dflyNnf ]kbdf a:gn] ]tNnf ]kb Pj +;b:ox¿nfO {cgfjZos lgoGq0f ug {]jf sfo{qmdx¿df ;dfg 9+un] ;xeflutf gu/fpg] k|j[lQsf] ljsf; x'G5 t/ t];f]{ 62 ;zQmLs/0f
  • 63. ePdf kb / :yfgn] e"ldsf / lhDd]jf/L s]xL km/s eP klg ;a} kbflwsf/L Pj+ ;b:ox¿sf ]lg0fo{ kl|qmof tyf cgu'dg ug {]sfddf ;dfg clwsf/ / ;xeflutf x'g] ub{5 . #= sfd ug {]tl/sf afnSnasf x/]s sfd sf/afxLx¿ k|i6 gLlt lgodaf6 ;+rflnt ePsf] x'g'kb{5 . JolQmnfO {h:tf ]dg nfUof ]p:t }9u+n ]afnSna ;r+fng ug {]xf ]eg ]To:tf] Snan ]w/] };d:ofx¿ emN]gk'g {]xG'5 . ;:+yfdf ljjfb a9g;S5 . sg' }klg afnSnan] olb gLlt lgod agfPsf] 5 / ltgLx¿sf] sfof{Gjog klg ePsf] 5 eg] Tof] Sna ;+:yfut ¿kdf ljsf; ePsf] 5 eGg] s'/fsf] ;"rs xf] . afnSnan ]ug {]lsl;dsf sfdx¿ ugs{f nflu s:tf ];Lk ePsf ]afnaflnsfsf] rog ePsf ]5 eGg ]s/'fdf Wofg k¥'ofpgk'b5{ . ;an} ];a }sfd hfgs]f xb‘'g}g . To;}n] h'g JolQmdf h:tf] ;Lk 5 To;nfO{ To;} cg';f/sf] lhDd]jf/L lbOof] eg] p;n] Tof] sfd /fd|/L ug{;S5 . cfkm";Fu ePsf] ;Lkcg';f/sf] lhDd]jf/L ;dod} kfPdf lhDd]jf/L kfpg] JolQm klg v';L x'G5 h;af6 /fd|f] pknlAw lg:sg;S5 . o;f ]ePdf afnSnan ];Ifd ;an xbF' };:+yfut ljsf;df km8sf ]dfg;{S5 . $= g]t[Tj z}nL Snasf] ;a}eGbf lhDd]jf/ JolQmx¿ Snasf cWoIf tyf ;lrjx¿ x'g . Snaleqsf kbflwsf/L, sfo{;ldltsf ;b:ox¿ / ;fwf/0f ;b:ox¿nfO{ ldnfP/ /fVgsf nflu gt]T[jdf /xs]f afnaflnsfn ]ljzi]f kxn ugk{'b5{ . pgLx¿n ]cfˆgf ]dfq} s/'f dflyaf6 kfg,{] c?sf ]s/'f g;G'g ]jf c?nfO {afN]g glbg ]u5g{ jf cfkmn"fO{ dfq ;j;{]jf {7fG5g eg ]To:tf ]afnSnasf ]ljsf; xg';Sbg} . Snasf ]cuj'f hlxn] klg ;dfgx¿dWo]sf] 7"nf] (Top among the equals) x'g'kb{5 . Snasf x/]s ;b:onfO{ Snasf] gLlt lgod agfp‘bf, Sna u7g ubf{ ;xefuL u/fpg'kb{5 . o;sf] ;fy} SnanfO{ c? ;+:yfaLr lrgfpg klg g]t[Tjsf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . %= sfo{gLlt afnSnan ];:+yfut ljsf;sf ]nflu s ]ug,{] s ]gug,{] s;/L ug,{] slxn ]ug,{] slt ug {]h:tf s/'fx¿df ki|6 gLlt to ugk{'b5{ . Snasf ;Dk0"f {;b:ox¿nfO {o;sf] hfgsf/L u/fpg'kb{5 . afnSnan] cfˆgf] p2]Zocg';f/ to ul/Psf sfdx¿afx]s ;zQmLs/0f 63
  • 64. cGo h;n ]h ]eG5 ToxL ug,{] h;n ]h ]lbG5 ToxL lng,] lagfofh]gf hlxn ]kfof] tlxn ]ug {]h:tf sfdx¿ ug {]u/s]f ]5 eg ]To;nfO {afnSnasf ];:+yfut ¿kn] ljsf; ePsf] 5 eg]/ dfGg ;ls+b}g . ^= >f]t÷;fwg x/s] afnSnan ]cfkmn" ]]ofh]gf u/s]f sfoq{mdx¿ ug {s ]slt >ft] / ;fwg nfU5 < tL >ft] ;fwg sxfaFf6 pknAw ug {]< eGg ]s/'f klg ki|6 xg' h?/L 5 . olb o;af/ ]sg' }rf;f ]lbOPsf ]5g}, hlxn ]kfOPnf tlxn ]u/fn+}f eg/] a;s]f ]5 eg] Tof ];:+yfut ¿kdf ljsf; ePsf ]afnSnasf ];r"s xfO]g . cfkmn" ]ug {]eg/] to ul/Psf sfoq{mdsf nflu cfjZos kg {]efl}ts tyf dfgjLo >ft] ;fwgx¿ sxfFaf6 h'6fpg], s;/L cfTdflge{/ aGg] eGg] af/]df hlt k|i6tf 5 plt g} afnSna ;+:yfut ¿kdf ljsf; ePsf] dflgG5 . &= dfgjLo zlQm sg' }klg afnSna >ft] / ;fwgaf6 ;DkGg xbF'd}f dfq Tof ]Sna ;an / ;Ifd ePsf ]dflgb+g} . lsgls tL >ft] ;fwg kl/rfng ug {];Lk ePsf bIf dfgjLo zlQm 5 eg] dfq tL >f]t ;fwgsf] pkof]u ug{ ;lsG5 . h:t} tflnd ;~rfng ug {];a }>ft] ;fwgx¿ 5g t/ afnkl|zIfsx¿ 5g}g eg ]tflnd ;~rfng ug{ ;lsb+g} . To;n} ]x/s] afnSnax¿n ]cfˆgf ]Snaleq ;b:otf ljt/0f ug,{] ljleGg Ifdtf, ;Lk ePsf afnaflnsfnfO{ Snadf ;fd]n u/fpg], ltgLx¿sf] ;Lksf] ljsf; ugt]{km {klg plQs }Wofg lbgk'b5{ . 64 ;zQmLs/0f
  • 65. ;zQmLs/0f 65 cf7 afnSnasf lqmofsnfkx¿ != afnclwsf/sf] k|j4{g leQ]klqsf k|sfzg M afnclwsf/;DaGwL n]v, syf sljtf, r'6lsnf, :yfgLo ;dfrf/, hgr]tgfd"ns ;Gb]zx¿, ;fdfGo 1fgsf ljifox¿ ;dfj]z u/]/ leQ]klqsf k|sfzg ug{ ;lsG5 . hgjsfnt sfo{qmd M afnSnan] afnclwsf/sf] kIfdf afnaflnsfx¿, kl/jf/ tyf cfd ;d'bfoaLr hgjsfnt sfo{qmdx¿ ;~rfng ul//x]sf 5g . To;sf nflu afnSnan] kf]i6/ tyf xft] krf{, ;8s gf6s, cGt/lqmof uf]i7L / a}7sx¿, cleefjs ;r]tgf sfo{qmd, 3/b}nf] e]63f6 / afnclwsf/ lbj; h:tf sfo{qmdx¿ cfofh]gf ug {]ub5{g . hgjsfnt sfoq{mds }qmddf afnSnan ];fdflhs lnËeb], hftLo e]befj, nfu" kbfy{ b'Jo{;g, Pr=cfO{=eL=÷P8;, r]nLa]6L / afnaflnsf a]rlavg, lgs[i6 k|sf/sf] 3/]n' afn>dnufot cGo k|sf/sf] afn>d tyf afnof}g zf]if0fsf lj?4df ultljlwx¿ ug{ ;S5g . afnclwsf/af/] k|lzIf0f lbg] M Snasf gofF ;b:ox¿, ;d'bfosf JolQmx¿ tyf ljBfnosf afnaflnsfnfO{ afnclwsf/af/] k|lzIf0f lbg] sfo{ ug{ ;S5g . afnclwsf/ cg'udg M afnclwsf/ xgg ePsf 36gfx¿nfO{ ;DalGwt lgsfo jf JolQm;Dd k¥'ofpg ]/ To;sf ]cgu'dg ugs{'f ];fy }afnaflnsfdfly xg'] zf]if0f, lje]b / b'Jo{jxf/sf] lj?4sf] cleofgdf afnSna ;+nUg 5g .
  • 66. k|ltof]lutf ;~rfng M afnclwsf/;DaGwL sljtf, syf, n]v n]Vg] / k|sfzg ug {]tyf kl|tofl]utfx¿ ;~rfng ug {]sfd ug {;S5g . afnclwsf/ kj|4g{df ;xofu] M ufp3F/sf ljBfno ghfg ]afnaflnsfnfO {ljBfnodf k7fpg pTk/]|0ff lbg tyf ljBfnodf egf {ug {/ snd sfkL tyf kfz]fs lsGg Snasf ]sfi]fsf ]kl/rfng ug {]sfd afnSnan ]ub {}cfPsf 5g . @= ;dGjo / ;xsfo{ :yfgLo :t/df ;dGjo / ;xsfo{ M afnaflnsf ;/fs]f/sf ljifox¿df ;db'fosf ljleGg JolQm, sfofn{o / ;3+;:+yfx¿;uF ;dGjo ug,{] ;DaGw lj:tf/ ug {]/ cGt/lqmof ug {]. h:t }lzIfs, cleefjs, :yfgLo hgkl|tlglw, cfdf ;dx", oj'fSna cflb;uF ;dGjo / ;xsfo {ug {]. To;/L g };db'fosf ]jo:s JolQm, ;dx" / ;3+;:+yf;uF xftd]fnf ]ub {}:jf:Yo lzlj/, le6fldg vfk] sfoq{mddf ;xefuL xbF' }cfPsf 5g . g]6js{ u7g M uf=lj=;=, If]qLo tyf lhNnf :t/df afnSna g]6js{sf] u7g / ;fd]fkmt{ cfjlws ljrf/ / cge'j cfbfg—kb|fg a7}s ugs{'f ;fy }cGo Snasf sfo{qmdx¿df ;xefuL x'g] sfd klg afnSnaaf6 eO/x]sf] 5 . #= JolQmut / jftfj/0fLo ;/;kmfO Š 6f]n tyf ufpF ;kmfO sfo{qmdx¿ Š j[Iff/f]k0f sfo{s|dx¿ Š JolQmut tyf jftfj/0fLo ;/;kmfO ;DaGwdf ;8s gf6s, k|ltof]lutfx¿ tyf cGt/lqmofx¿ ;~rfng $= afnk|ltef k|ikm'6g / ljsf; k|ltof]lutf ;~rfng M xflh/Lhjfkm, sljtf, gf6s, lrqsnf, g[To, v]ns'b cflb k|ltof]lutfx¿ ;~rfng . sf]if :yfkgf / cfod"ns sfo{qmd M afnSnax¿n] cfˆgf] 5'§} sf]if v8f u/L afnclwsf/ k|j4{g ug{ tyf afnaflnsfsf k|ltef k|ikm'6g u/fpg sfo{qmd ul//x]sf 5g . o;sf] ;fy} sltko :yfgdf afnSnan] cfo cfh{g sfo{qmd ;~rfng ul//x]sf 5g . 66 ;zQmLs/0f
  • 67. tflnd ;+rfng M g]t[Tj ljsf;, afnaflnsf Ps csf{sf] nflu -C to C_ sfo{qmd, afnclwsf/, pb3f]if0f, ;[hgfTds n]vg, leQ]klqsf k|sfzg, Pr=cfO=eL=÷ P8;, hLjg pkof]uL ;Lkx¿ h:tf ljleGg tflndx¿ ;+rfng ul//x]sf 5g . To;}u/L tflnd tyf ljrf/, cg'ej cfbfg–k|bfg u/L cGo 7fpFsf afnaflnsfnfO{ ;dx"÷Sna vfN]g k/]|0ff / ;xofu] lbO/xs]f 5g . afnaflnsfnfO{ ljBfno k7fpg ;xof]u M afnSnasf efOalxgLx¿n] ljkGg jus{f afnaflnsfnfO {ljBfno hfg cflys{ ;xofu] ug {]/ cleefjsx¿nfO{ ;Demfpg] u/]sf 5g . $= cGo sfo{x¿ M afnSnasf ]dfWodaf6 afnaflnsfx¿n ]gof–Fgof Fbft+}/Lx¿aLr ldqtfk0"f {;DaGw ljsf;, Snaleq} lg/If/ /x]sf afn ;fyL;+uLx¿nfO{ ;fIf/ agfpg], cfˆgf] JolQmTjsf ]ljsf; ug {]h:tf sfox{¿ ul//xs]f 5g . afnSnadf ug{ kfOg] t/ cGoq st} ug{ gkfOg] ultljlwx? ;zQmLs/0f 67 Š ;df/f]x÷ljz]if lbgx¿ Š pks/0f k|fKt ug{ Š lqmofsnfkx¿ Š ;r]tgf j[l4 Š k|lt:kwf{x?÷k|ltof]lutfx¿ Š dgf]/~hgfTds v]nx¿ Š v]ns'b Š Sna Joj:yfkg Š snf÷;f+:s[lts cleJolQm Š ljsf; sfo{ Š bf}t/L ;DaGw ljsf; Š ldqjt u'0f Š ;+:yfut ¿kn] kl/lrt x'g afnaflnsf / v]n
  • 68. afnaflnsf / v]n afnSna ;~rfng ug {];xhstfn{ ]afnaflnsfsf nflu vn]sf ]dxTjsf ]af/d]f klg yfxf kfpg' cfjZos x'G5 . ;a} afnaflnsfx¿ v]n v]Ng dg k/fpF5g . ltgLx¿nfO{ plrt 9+uaf6 v]Ng d2t ug{ ;lsG5 . plrt v]nn] afnaflnsfnfO{ /fd|/L l;Sg / x's{g ;xof]u k'¥ofpF5 . plrt v]nn] afnaflnsfdf ;dembf/L Nofpg ;xof]u k'¥ofpF5 . km/s– km/s pd]/df leGg–leGg v]nx¿sf] cfjZostf kb{5 . 7"nf s]6fs]6Lx¿n] ;fgf afnaflnsfnfO{ plrt v]n v]Ng ;xof]u k'¥ofpg ;Sb5g . hGd]b]lv g} lzz'x¿nfO{ pTk/]|0ff lbgk'b5{ . lzz;'uF vn]/], afn]/] pTkl]|/t ug {;lsG5 . o;/L hlt lzzx'¿sf] z/L/ / lbdfu rnfodfg agfpg ;lsG5 Tolt a9L z/L/ / lbdfusf] k|of]u / Jofofd ug{ d2t k'U5 . 7"nf s]6fs]6Lx¿n] lzz'x¿sf] ljsf;sf] af/]df hfgsf/L lng;S5g . s;/L ljleGg k|sf/n] ljleGg pd]/sf lzz'x¿;Fu v]Ng'kb{5 To;af/] hfgsf/L lnP/ lzz'x¿nfO{ x's{g d2t k'¥ofpg ;Sb5g . /fd|f] v]n lsg < z /fd|f] v]ndf lzz' tyf ;fgf s]6fs]6Lx¿sf] z/L/ / dlitissf] ;a} efusf] ;Fu;Fu} k|of]u x'G5 / lzz' / ;fgf s]6fs]6Lx¿ cem hLjGt x'G5g . z /fd|f] v]ndf cfFvf, xft, zAb, :j/sf] k|of]u x'G5 . o;af6 7"nf dflg;x¿ / s]6fs]6Lsf] aLrdf ;dembf/L / ;~rf/sf] ljsf;df ;xof]u k'¥ofpF5 . /fd|f] v]naf6 afnaflnsfn] M z cfˆgf] rf/}lt/sf j:t'x¿sf] cjnf]sg ug{ ;S5g . z gofF k|of]u / lqmofsnfkaf/] sf]lz; ug{ ;Sb5g . z cfkmg} xft, cfFvf / :j/ ldnfP/ cfkm}n] ;–;fgf k|of]usf] cg'ej ug{ ;Sb5g . z cfˆgf] z/L/sf] /fd|f] k|of]u ug{ ;Sb5g . z xg],{] ;G'g,] afN]g,] ;£F'g ]/ :kz {ug {]h:tf kfrFj6 }OlGbo«x¿sf ]ke|fjsf/L ko|fu] ug{ ;Sb5g . 68 ;zQmLs/0f
  • 69. z gof Flarf/ Nofpg ]/ ;d:of ;dfwfg ugs{f nflu kxn ug ]{afgLsf ]ljsf; ;zQmLs/0f 69 x'G5 . z cfˆgf] sNkgfsf] k|of]u ug{ ;Sb5g . z cfk;L ;xof]u / ;d"xsf] dxTjaf/] a'emb5g . z w}o{tf /fVg] afgLsf] ljsf; x'G5 . z g]t[Tjsf] ljsf; u/fpF5 . z km"lt{nf] agfpF5 . z cfTdljZjf; a9fpF5 . z cfgGb / dgf]/~hg lbG5 . z gLlt lgodleq /x]/ a:g'kb{5 eGg] l;sfpF5 . o;}n] v]n v]Ng kfpg' afnaflnsfsf] clwsf/ xf] . ljleGg pd]/df ljleGg vfnsf v]nx¿ afnaflnsfn] v]Ng' h?/L x'G5 . slxn]sfxL+ v]Ngsf] nflu afnaflnsfnfO{ v]nf}gf rflxG5 t/ w]/}h;f] ;dodf pgLx¿sf] jl/kl/sf] jftfj/0f / jl/kl/sf jo:sx¿n ]pgLx¿nfO {cfjZos kg {];a }pTk/]|0ffx¿ lbO/xs]f x'G5g . afnaflnsfx¿ s] v]N5g eGbf klg s;/L v]Nb5g eGg] s'/f a9L dxTjk"0f{ 5 . slxn]sfxL+ xfdLn] v]nsf] of]hgf agfP/ c? k|efjsf/L 9+un] aRrfx¿nfO{ v]n vN]g ;xofu] ug {;S5f +}t/ w/]h};f ];dodf s6]fs6]Lx¿n ]vn]sf cfkmg }tl/sf kQf nufO{ v]Ng ;S5g . v]naf6 ;a}n] dgf]/~hg lng / w]/} s'/f l;Sg ;S5g s]jn lzz' / s]6fs]6Lx¿n] dfq v]naf6 l;Sg] xf]Og ls 7"nf s]6fs]6Lx¿n] ;fgf gfgLx¿sf] nflu gofF–gofF v]nx¿ cfljisf/ ubf{ v]nf}gfx¿ agfpFbf w]/} 1fg xfl;n u5{g . of] sfddf w]/} ;Lk, ;[hgfTds sNkgf rflxG5 / 7"nf s]6fs]6Lx¿n]
  • 70. ;d"xdf a;]/ ;a};Fu ldnL of] sfddf h'6]/ of]hgf agfpF5g jf tof/ kf5{g . cfdfafa' / s]6fs]6Lx¿ kl/jf/sf lzz'x¿;Fu v]Ng] s'/fn] Pp6f ;'dw'/ kfl/jfl/s jftfj/0f l;h{gf x'G5 . klxnf] b'O{ jif{sf] cjlwdf dl:tissf] ljsf;sf] ultnfO{ tLj|tf lbg tyf :j:y 9u+af6 cufl8 a9fpg lzzn'fO {vfgf, dfof / pTk/]|0ffsf ]cfjZostf kb5{ . of] ;dodf lzzn' ]kofK{t vfgf, kofK{t pTk/]|0ff kfPg eg ]Tof ]lzzs'f ]l;Sg ]l;sfpg] sfddf cj/f]wx¿ l;h{gf x'G5 . To;sf] ;fy} hLjgsf] ;kmntfdf g} gsf/fTds k|efj kg{;Sg] ;Defjgf x'G5 . blIf0f cd]l/sfdf s]xL afnaflnsfx¿nfO{ tLg j6f ;d"x agfO{ Pp6f cWoog ul/Psf] lyof] . klxnf] ;d"xdf /fd|f] :jf:Yosf] x]/rfx ul/Psf] t/ kof{Kt vfgfsf] sdL lyof] . o;/L x'sf{OPsf afnaflnsfsf] dl:tis ljsf;df ;'wf/ b]lvPg / ltgLx¿ /fd|/L x's{g a9g ;s]gg . bf];|f] ;d"xnfO{ kof{Kt vfg]s'/fsf] plrt ka|Gw / /fdf| ]x/]rfx ul/Psf ]lyof ]t/ pgLx¿nfO {vn]nufotsf pTk/]|0ff hufpg] ul/Psf ]lyPg . o:tf ]kl/jz]df xs'fO{Psf afnaflnsfx¿ ;fdfGotof /fdu}|/L x'ls{P klg pgLx¿sf] zf/Ll/s cË tyf dl:tissf] ljsf; pNn]vgLo 9+uaf6 x'g ;s]g . To;}u/L t];|f] ;d"xnfO{ :jf:Yosf] /fd|f] x]/rfx, cfjZostf cg';f/sf vfgs]/'f, pTk/]|0ffoQ'm 3/, dfof / x/]rfxsf ]jftj/0fdf xs'fO{of ]. o;/L cGo ;d"xsf] t'ngfdf t];|f] ;d"xsf afnaflnsfx¿sf] zf/Ll/s tyf dfgl;s ljsf; /fd|/L ePsf] kfOof] . ;+;f/el/ g} k|foM h;f] ;a} kl/jf/x¿n] cfˆgf afnaflnsfnfO{ dfof / x]/rfx ub{5g . t/ sltkon] afnaflnsfnfO{ v]Ng lbg] s'/fdf lxlRsrfpg] ub{5g . o;sf] ;fy} pgLx¿;Fu v]Ng], k|f]T;fxg lbg] gu/L a9L 8/ / qf; b]vfP/ cg'zf;gdf /fVg] ub{5g . o;f] u/]df afnaflnsfsf] ljsf;df gsf/fTds k|efj kg{;S5 . lgod sfg'gdf a:g l;sfpgsf] nflu v]n Pp6f dxTjk"0f{ dfWod x'g;S5 . lsgls x/]s v]ndf gLlt lgodx¿ x'G5g . o;df 7"nf afnaflnsfn] ;fgfnfO{ af6f] b]vfpg ;S5g . ;dosf] cefj, v]Ng] cj;/ gkfPsf 3/]n' afn>ldsx¿sf] nflu t v]n cTofjZos 5 . ljleGg k|sf/sf v]n v]Ng kfOg] x'gfn] 3/]n' afn>ldsx¿sf] nflu afnSna Pp6f dxTjk"0f{ cfs{if0f x'ghfG5 . o;}n] afnSnasf] cj:yf, ;'ljwf cflbsf] cfwf/df ;a} afnaflnsfx¿sf nflu ;Dej eP;Ddsf v]nx¿ v]Ng] Joj:yf ul/g'kb{5 . 70 ;zQmLs/0f
  • 71. ;zQmLs/0f 71 gf} afnSnadf ;xhstf{sf] e"ldsf afnSna ;xhstf{n] afnSna u7gk"j{ / kZrft ljleGg lsl;dsf e"ldsfx¿ lgjfx{ ugk{'g {]xG'5 M u7gk"j{sf ;Defljt sfo{x¿ s_ >f]t kl/rfng Š ljBfnodf cWoog/t 3/]n' afn>ldsx¿nfO{ ;+ul7t ug{sf] nflu ljBfnosf k|wfgfWofks / lzIfs lzlIfsfx¿;Fu s'/fsfgL u/L e]nf x'g] sIff jf xnsf] Joj:yf ug{, tyf 3/]n' afn>lds tyf cGo afnaflnsfnfO{ e]nf x'gsf] nflu aGbf]j:t ldnfpg] . Š cGo afnSnasf] nflu cfjZos Go"gtd ef}lts ;]jfx¿ h:t} e]nf x'g] 7fpF, cfwf/e"t d;nGb, v]n;fdu|L, kf7o;fdu|L -kqklqsf_ cflb h'6fpg ;xhstf{n] ;db'fo / afnaflnsf;uF kf|Kt ug {;lsg ];xofu]sf ]af/d]f vfh]lag ugk{'b5{ . v_ ofh]gf / sfoq{mdsf ]thd{'f / sfofG{jgsf ]r/0f ;xhstfn{ ]cfkmn" ]ugk{'g {]sfox{¿ ;DkGg ug {]ltlyldlt ;lxtsf ]cfjlws ofh]gf tof/ u/L To;df ;DalGwt ljBfno, ;xof]uL ;+:yfx¿, ;d'bfo tyf 3/]n' afn>lds / cGo afnaflnsf;uF ;dt] 5nkmn ugk{'b5{ . o; cGtut{ afnSna ;xhLs/0fsf cnfjf ;+:yfn] lghnfO{ ;'Dk]sf cGo lhDd]jf/Lx¿ klg kb{5g
  • 72. ;xhstf{n] afnSna u7g ubf{ eP u/]sf sfo{x¿, k|oTgx¿, k|fKt ;kmntf, efu]s]f rg'ft}Lx¿ cflb s/'fx¿nfO {l;nl;nf ldnfP/ nv]L kl|tjb]g tof/ ugk{'b5{ . o;af6 c? JolQm tyf ;+:yfx¿sf] nflu of] dxTjk"0f{ l;sfO x'g;S5 . u_ d'2f klxrfg M ;xhstf{n] ;f] afnSna s'g} vf; ljifo jf d'2fdf s]lGb«t x'g] xf] jf ;fdfGotM afnaflnsf;uF ;DalGwt ;a }d2'fdf sfd ug {]vfnsf ]xg' ]xf ]eGg ]af/d]f ;xofu]L ;+:yf, ;d'bfo / afnaflnsfnufot ;a};Fu 5nkmn rnfpg'kb{5 . 3/n] 'afn>ldsx¿nfO {;zQmLs/0f ug {]p2Z]on ]u7g ul/g ]lsl;dsf ]afnSnasf] d'2f jf ;jfn vf;u/L hf]lvdo'Qm 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt x'g;S5g . o;sf] ;fy} cfjZostf dx;'; ePdf cGo ;jfnx¿ klg p7fpg ;lsG5 . 3_ ;/f]sf/jfnf;Fusf] ;Dks{ / ;DaGw ;xhstf{n] /f]huf/bftf, ljBfno, 3/]n' afn>ldssf cleefjsnufotsf ;/f]sf/jfnf ;+:yf, afnSnasf] cjwf/0ff, o;sf] cfjZostf cflbsf] af/]df 5nkmn ugk{'b5{ . o;u}/L ;xhstfn{ ]afnaflnsfnfO {afnSna s ]xf ]< lsg u7g ug {]< o;sf kmfObfx¿ s]–s] 5g < afnSnadf ;fd]n ePsf afnaflnsfn] s]–s] sfdx¿ ugk{'b5{ < h:tf s/'fx¿sf ]ki|6 hfgsf/L u/fpgk'b5{ . afnSna u7g ugc{'l3 ;xhstfn{ ]lgDg s/'fdf Wofg k¥'ofpgk'b5{ M z afnSna lsg u7g ug {]< z afnSnaaf/ ];db'fodf sf–]sf;]uF 5nkmn ug {]< z afnSnasf] 9fFrf jf :j¿k s:tf] x'G5 < z afnSnan] s]—s] sfd jf lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug{ ;Sb5 < z ;f] If]qsf afnaflnsfsf k|d'v d'2fx¿ s]–s] 5g < z afnSnasf ;b:osf ¿kdf sf]–sf] ;+nUg x'g;Sb5g < z lk5l8Psf ;d'bfosf tyf ckfË afnaflnsfnfO{ afnSnadf s;/L ;+nUg u/fpg] < z afnSnadf aflnsfsf] ;xeflutf s;/L a9fpg] < 72 ;zQmLs/0f
  • 73. ;zQmLs/0f 73 u7gkZrftsf ;Defljt sfo{x¿ s_ >f]t kl/rfng ;xhstfn{ ]afnSnan ]s;/L / sg' lsl;daf6 >ft] ;s+ng ug ]{eGg ]af/d]f 5nkmn ugk{'b5{ . o;u}/L klxNob}l]v ;r+fng ePsf afnSnax¿, uf=lj=;=:t/Lo afnSna / lhNnf :t/Lo g]6js{ cflb;Fu ;Dks{ sfod ug{ / ;DaGw lj:tf/ ug{ ;xhLs/0f ugk{'5 {. ltgLx¿n ]u/s]f sfdaf6 l;Sb } gjul7t afnSna;uF ltgLx¿sf] ;DaGw :yflkt ug{ ;Fu} sfd ug{sf nflu cufl8 a9g afnaflnsfnfO{ kf|T];flxt ugk{'b5{ . ;b:ox¿nfO{ pgLx¿n] ug{'kg]{ sfdsf] af/]df v'Nnf jftfj/0fdf 5nkmn rnfpgk'b5{ . afnaflnsfnfO {pgLx¿s }kxndf sfd ug {kf|T];flxt ug,{] ;s;]Dd pgLx¿ cfkmn}fO {sfd ug {lbg,] ;d:of k/s]f ]an]f ;xofu] ug {]ugk{'b5{ . v_ of]hgf / sfo{qmd afnSna u7g ePkl5sf] k|f/lDes cj:yfdf afnaflnsfn] s:tf] lsl;dsf sfo{qmd ug{ rfx]sf 5g ;f] kQf nufpg / pgLx¿nfO{ g} klxrfg ug{ nufpg ;xhLs/0f ug {]. pgLx¿n ]klxrfg u/s]f sfoq{mdx¿ Snasf ]p2Z]o;uF dn] vfG5 ls vfbFg} eGg ]s/'f xg] {d2t ugk{'b5{ . ;xhstf{n] Snan] cfˆgf] Snaleq / aflx/ ;~rfng ug]{ sfo{qmdx¿df afnaflnsfsf] ;xeflutfsf] nflu ljz]if 9+uaf6 of]hgf ug'{kb{5 . of]hgf sfofG{jogsf nflu afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . ags]f sfoo{fh]gfx¿ kmnbfoL 5g ls 5}gg ljrf/ u/L olb kmnbfoL gb]lvP a}slNks sfo{of]hgf agfpg d2t ugk{'b5{ . u_ d"NofÍg tyf cg'udg ;xhstf{n] ;'? ;'?df afnaflnsfnfO{ cg'udg tyf d"NofÍg;DaGwL ;Lk, ljlw / tl/sfx¿ l;sfpg'kb{5 . o; cj:yfdf ;xhstf{sf] e"ldsf a9L /xg] ub{5 . t/ kl5 ;Lkx¿ l;sfO;sk]l5 lj:tf/ }cfˆgf ]el"dsf sd ub {}nfgk'b5{ .
  • 74. dN"ofÍg tyf cgu'dg ubf {Wofg lbgk'g {]s/'fx¿ M z sfo{qmdn] afnaflnsfsf] JolQmut hLjg tyf kl/jf/df s] s:tf ;sf/fTds kl/jt{g Nofof] < z sfo{qmdsf] ;sf/fTds kIfx¿ s]–s] /x] < z sfo{qmdsf] sfof{Gjogdf b]vfk/]sf ;d:of, sdL–sdhf]/L s]–s] lyP / ;f]sf] lg/fs/0f s] s;/L ul/of] < z sfo{qmdnfO{ cem k|efjsf/L 9+udf ;~rfng ug{ s]–s] u/]sf] eP x'g]lyof] < z ;xhstf{n] sfo{qmdsf] d"NofÍg / cg'udgsf] clen]v /fVg] af/] Snasf afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 3_ d'2f klxrfg 3/]n' afn>d;Fu ;DalGwt ;jfnx¿sf] cltl/Qm ;xhstf{n] /f]huf/bftfsf] kl/jf/, 3/]n' afn>ldsx¿sf] kl/jf/, ;d'bfo / ljBfno txdf ePsf d'2fx¿ klxrfg ug,{ jo:sx¿ tyf cGo;uF 5nkmn ug {afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . 3/n] 'afn>ldsx¿ g }afnSnadf ;u+l7t ePsf ]xbF'f pgLx¿n ]efu]s]f ;d:ofx¿ lgsi[6 afn>d;u+F ;DalGwt eP ltg };d:ofnfO {;jfnsf ]¿kdf p7fpg ;lsG5 . o;}n] afn>ldsx¿nfO{ pgLx¿n] ef]Ug] u/]sf kL8fx¿nfO{ Snadf /fVg k|f]T;fxg lbg] tyf pgLx¿n] /fv]sf ;d:ofx¿nfO{ ;xfg'e"ltk"j{s ;'Gg tyf uDeL/tfk"j{s lngsf nflu cGo afnaflnsfnfO {kl]|/t ugk{'b5{ . 3/]n' afn>ldsx¿n] em]ln/x]sf ;d:ofx¿ cltl/Qm ljBfno tyf j/k/ b]lvPsf cGo ;jfnx¿ klxrfg ug{sf nflu ;xhstf{n] ckfËtf, e]befj, zf]if0fdf k/]sf tyf cGo >ddf ;+nUg afnaflnsfsf lrqx¿sf] 5nkmn tyf 36gf cWoog ug nufpg] . tL lrq tyf 36gfx¿;Fu ;DalGwt ljleGg k|Zgx¿ afnaflnsfx¿aLr /fvL ;jfn klxrfg ug{sf nflu d2t ug{ ;lsG5 . 74 ;zQmLs/0f
  • 75. ;zQmLs/0f 75 ª_ ;/fs]f/jfnf;u+Fsf ];Dks÷{;DaGw ;xhstf{n] afnaflnsf;Fu ;DalGwt ;/f]sf/jfnf JolQm tyf ;+:yfx¿ sf—sf] xg' klxrfg ug {;xofu] ugk{'b5{ . ltgLx¿;uF ;Dks {tyf ;DaGw la:tf/ ug{ d2t ugk{'b5{ . Sna ;~rfngsf ;?'sf lbgx¿df ;xhstfn{ ]o; sfddf a9L el"dsf vN]gk'b5{ eg ]kl5 afnaflnsfx¿ cEo:t xbF' }uPkl5 cfˆgf ]el"dsf sd ub {}nfgk'b5{ . Sna cfkm };~rfng xg' yfns]f ]cj:yfdf ugk{'g {]sfox{¿ M s_ >f]t kl/rfng o; cj:yf;Dd cfOk'Ubf afnSnanfO{ ;'rf? ¿kn] ;+rfng ug{ cfjZos >f]tx¿ kl/rfng ug{ Snasf afnaflnsfx¿ ;Ifd x'G5g / o;sf nflu cfjZos >f]tx¿ pknAw x'G5g . o; cj:yfdf ;xhstf{n] ;Nnfxsf/sf] e"ldsf lgefpg'kb{5 . v_ of]hgf / sfo{qmd afnclwsf/sf] k|j4{g, ;dGjo / ;xsfo{ JolQmut / jftfj/0fLo ;/;kmfO, kl|tef k:|km6'g / ljsf;;uF ;DalGwt sfoq{mdx¿sf ]ofh]gf thd{'f ug {]/ ;~rfng ug {]s/'fdf ;xhstfn{ ]d2t ugk{'b5{ . vf;u/L afnSnaleqsf ;b:ox¿aLr, afnSna–afnSnaaLr, k|ltof]lutfTds sfo{qmd / cltl/Qm lqmofsnfkx¿ ;~rfng ug {afnSnax¿nfO {kf|T];flxt ugk{'b5{ . afnSnasf lqmofsnfkx¿sf] clen]v /fVg / k|ltj]bg tof/ ug{ afnSnasf ;b:ox¿nfO {d2t ugk{'b5{ . afnSnasf] g]t[Tj ;Dxfn]sf jf g]t[Tj txdf /x]sf ;b:ox¿df c?sf] klg g]t[Tj Ifdtfsf] ljsf; ug{ pgLx¿df klg cj;/ lbg'kb{5 eGg] wf/0ffsf] ljsf; u/fpg hf]8 lbOg'kb{5 . o;sf] nflu ;xhstf{n] afnaflnsf;Fu ldn]/ of]hgf agfpg] / ;f]sf] sfof{Gjogsf] nflu pgLx¿nfO{ ;xof]u k'¥ofpg'kb{5 . o; r/0fdf ;xhstf{n] cjnf]sgstf{sf] e"ldsf lgefpg'kb{5 / afnaflnsfn] s]xL ;xof]u dfu]df ;f] pknAw u/fpg] lhDd]jf/L lng'kb{5 .
  • 76. u_ d"NofÍg / cg'udg ;xhstf{n] afnaflnsfsf] cfjZostf tyf Ifdtfsf] lg/Gt/ ¿kdf cg'udg tyf dN"ofÍg ugk{'b5{ . afnSnasf ]sfoq{mdsf ]thd{'f tyf Joj:yfkgdf To;nfO{ oyfl]rt ¿kdf pkofu] ugk{'b5{ . o;sf ];fy }afnaflnsf;uF ldn/] sfoq{mdsf] cfjlws dN"ofÍg tyf cgu'dg ug {]/ ;fs]f ]kl|tjb]g tof/ ugk{'b5{ . ;fy} o;nfO {cfufdL ofh]gf tof/ ug {pkofu] ugk{'b5{ . 3_ ;/f]sf/jfnf;Fusf] ;Dks{÷;DaGw ;xhstf{n] a]nfa]nfdf /f]huf/bftf, 3/]n'af>ldssf cleefjs tyf cGo cleefjs;Fu e]63f6 u/L afnSnasf ultljlwx¿ tyf To;n] xfl;n u/]sf pknlAwx¿sf af/d]f 5nkmn÷cGt/lqmof ugk{'b5{ . o;sf ];fy }afnaflnsfdf cfPsf kl/jt{gx¿sf af/]df / afnSnasf sfo{qmdsf af/]df /f]huf/bftf tyf cleefjsx¿sf] wf/0ff a'emg'kb{5 . ;xhstf{n] cfkm"n] ;DxfNb} cfPsf] ;xhLs/0fsf] e"ldsf lj:tf/} afnaflnsfnfO{ x:tfGt/0f ub {}hfgk'b5{ . o;sf ]nflu ;b:ox¿sf ]Ifdtf a9fpg To;df klg ljz]if u/L g]t[Tj txdf /x]sf jf g]t[Tj Ifdtf ePsf afnaflnsfnfO{ cfkm"n] ul/cfPsf sfdx¿ l;sfpg pgLx¿nfO{ lhDd]jf/L lng] cj;/ lbg'kb{5 . afnSnax¿ cfkm };zQm jf ;Ifd ePsf ]cj:yfdf ugk{'g{] ;Defljt sfo{x¿ lhNnf afnsNof0f ;ldlt, lhNnf ljsf; ;ldlt, uf=lj=;= j8f sfof{no h:tf ;:+yf jf lgsfox¿df 3/n] 'afn>ldsx¿sf ]xslxt ug {]sfd, afnaflnsfsf] kl|tlglwTj ug {]jftfj/0f tof/ ugs{f lglDt bjfj l;hg{f ug {]/ jsfnt ug{] ugk{'b5{ . o;sf ]nflu ;xhstfn{ ]afnaflnsf;uF+ ldn/] ofh]gf thd{'f ugk{'b5{ / ;fs]f ]sfofG{jogsf nflu afnaflnsfnfO {;Lk tyf cge'jx¿ kb|fg ugk{'b5{ . afnSna tyf ;b:ox¿sf] lglDt cfjZos hfgsf/Lsf nflu ;xhstf{n] >ft]JolQmsf ]el"dsf lgjfx{ ugk{'b5{ . afnSna jf ;b:ox¿nfO{ JolQmut tyf ;+:yfut ¿kdf ;d:of cfOkbf{ ;f]sf] ;dfwfg ug{ ;xhstf{÷;xof]uL JolQmsf ¿kdf k|:t't x'g'kb{5 . 76 ;zQmLs/0f
  • 77. ;zQmLs/0f 77 s_ >f]t kl/rfng o; r/0fdf >f]t kl/rfngdf ;xhstf{ / afnaflnsfsf] lhDd]jf/L sl/a–sl/a a/fa/ vfnsf] x'g'kb{5 . o; cj:yfdf ;xhstf{n] afnSna;Fu ePsf >f]t ;fwgx¿sf] klxrfg u/fpg] tyf ltgsf] plrt k|of]u / Joj:yfkgsf] nflu afnaflnsf tof/ x'g'kb{5 . v_ of]hgf / sfo{qmd o; r/0fdf ofh]gf thd{'f / sfoq{md ;~rfng ug {k0"f¿{kdf afnaflnsfnfO {g} lbg'kb{5 . ;xhstf{n] o; cj:yf;Dd afnSna / afnaflnsfnfO{ ;zQm agfpg'kb{5 . ;xhstf{n] afnaflnsfn] ;fd"lxs ¿kdf agfPsf of]hgfdf cfˆgf] tkma{f6 ;e'mfj k:|tt' u/L ofu]bfg lbgk'b5{ . afnaflnsf;uF a;/] ofh]gf thd{'f tyf sfofG{jogdf ;DnUg xg'k'g {]cj:yfdf ;xhstfn{ ]cfkmn" ]ugk{'g {]sfdsf Ifq]x¿ klxrfg ugk{'b5{ / To;nfO {afnaflnsf;uF ;dt] 5nkmn u/L nfu" u/fpg'kb{5 . o; r/0fdf afnaflnsfx¿n] cGo afnSna tyf o'jfSna, ;+3;+:yfx¿;Fu ;+o'Qm ¿kdf lgs[i6 k|sf/sf] afn>dsf] lj?4df ;DalGwt lgsfox¿df bjfj lbg], h'n'; lgsfNg] h:tf sfo{x¿ ug{ ;Sb5g . o;sf] ;fy} !* jif{ k'u]sf afnaflnsfn] kl5 Snadf /x]sf cGo afnaflnsfnfO{ 1fg tyf ;Lkx¿ l;sfpbF }cfˆgf lhDdj]f/L x:tfGt/ ub {}hfgk'g {]lsl;dsf of]hgfx¿ klg agfpg'kb{5 . u_ d"NofÍg / cg'udg o; r/0fdf cfOk'Ubf afnaflnsf lgoldt ¿kdf cfˆgf lqmofsnfkx¿sf] cg'udg tyf d"NofÍg ug{ ;Ifd x'g] ePsf]n] ;xhstf{n] pgLx¿nfO{ o;sf nflu tof/ ugk{'b5{ . ;xhstfn{ ];Nnfxsf/sf ]el"dsf lgjfx{ ugk{'b5{ . dN"ofÍg / cgu'dgaf6 cfPsf ;jfnx¿nfO {cfufdL ofh]gfsf ]r/0f / kl|qmofdf s;/L ;dfjz] ug {]eGg] ;l'glZrt ug {;xhstfn{ ]afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . ;xhstfn{ ]klg ;do–;dodf afnSnasf ;b:ox¿ tyf cleefjsx¿;Fu e]63f6 u/L Snasf lqmofsnfkx¿sf] cg'udg u/L cfjZos ;/;Nnfx lbg'kb{5 .
  • 78. 3_ d'2f klxrfg o; r/0fdf afnSna cfkm} cfˆgf d'2fx¿ klxrfg ug{ ;Ifd eO;s]sf x'g]5g . tyflk Snadf gof F;b:ox¿ cfpg ]qmd klg xg' ]xbF'f tL gof F;b:ox¿nfO {d2'f klxrfg ug ]{tl/sfsf af/d]f 1fg lbg k/'fgf tyf gt]T[j txdf /xs]f ;b:ox¿nfO{ ;Ifd agfpg ;xhstfn{ ]d2t ugk{'b5{ . o;sf ];fy }lgtfGt gof Fd2'f klxrfg ul/Psf] v08df ;xhstf{n] cjwf/0ffut 1fg tyf ;Lk x:tfGt/0f ug{ afnaflnsfnfO {;xofu] ugk{'b5{ . ª_ ;/fs]f/jfnf;u+F ;Dks÷{;DaGw o; cj:yfdf afnaflnsf ;/f]sf/jfnf lgsfox¿;Fu ;dGjo ug{ Pj+ ltgLx¿;dIf Snasf] k|ltlglwTj ug{ ;Ifd x'g]5g . ;xhstf{n] s'g} klg lgsfox¿df uP/ Snasf] tkm{af6 s'/f /fVg' eg]sf] p;sf] JolQmut ljrf/ /fVg dfq geP/ Snasf ;b:ox¿sf ]efjgf JoQm ug '{klg xf ]eGg ]s/'f ;b:ox¿nfO {ae'mfpgk'b5{ . o;sf nflu To:tf 5nkmnk"j{ afnaflnsf;Fu k"j{tof/L a}7sx¿ ul/g'kb{5 eGg] s/'f ;l'glZrt ug {];xhstfn{ ]lhDdj]f/L axg ugk{'b5{ . ;xhstfd{f xg'k'g {]u0'fx¿ z ;d"xsf ;b:ox¿sf] JolQmut tyf ;fd"lxs cfjZostfsf af/]df ;xhstf{ ;+j]bgzLn x'g'kb{5 . z ;xhstfd{f ;do ;dodf afnaflnsf;uF e6]3f6 ug,{] /dfOnf ]cGt/lqmof ug {]/ afnSnadf hfbFf ;wF }gof Fs/'f, kl|zIf0f kl|jlw, ;r"gf lnP/ hfgk'b5{ eGg] efjgf x'g'kb{5 . z ;xhstf{n] afnaflnsfsf JolQmut s'/fx¿sf] uf]kgLotf sfod /fVg'kb{5 . ;fs]f ];Ddfg ugk{'b5{ . z ;xhstfn{ ]afnSnadf cfOk/s]f ;d:of / åGåx¿ ;dfwfg ug {]ko|f; ugk{'b5{ . z ;xhstf{n] afnaflnsf e]63f6 x'g] :yfg ;xh / ;'/lIft ePsf] Plsg ugk{'b5{ . 78 ;zQmLs/0f