Chuthich

1. 25
CHUÙ THÍCH

(1) Ñaø Giang laø teân hieäu cuûa Thaày Traàn Só. Teân hieäu khaùc vôùi
teân töï (töï danh, teân chöõ). Muoán ñaët teân töï ta duøng chöõ coù lieân quan ñeán
teân thaät. Cuï Buøi Kyû töï laø Öu Thieân vì nöôùc Kyû (moät tieåu quoác cuûa coå
Trung Hoa) coù ngöôøi luùc naøo cuõng ngay ngaùy lo trôøi (öu thieân) saäp! Cuï
Nguyeãn Thaønh (trong phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc) töï laø Tieåu La
vì trong truyeän Taøu coù nhaân vaät Tieåu La Thaønh. Hoaøng Tích Chu (ngöôøi
ñeà xöôùng, khoaûng 1930, loái haønh vaên môùi chòu aûnh höôûng Phaùp), töï laø
Keá Thöông vì… (ñeå ñoäc giaû töï ñoaùn; duøng söû Taøu).
Thuôû nhoû, sau khi ñoïc moät baøi noùi veà töï danh, toâi ñaõ ñaët teân chöõ
cho mình laø Trung Can; vì trong gan (trung can) coù maät, maø "maät" laø
"Ñaûm" theo tieáng Haùn Vieät.
Moät hoâm hoûi chuyeän cuï thaân sinh:
-Sao Thaày Só luùc naøo cuõng goïi con laø "Ñôõm"?
-Teân con laø "Ñaõm" (theo gioïng Phuù Yeân) vôùi nghóa "gaùnh
vaùc" (ñaûm ñang), "nhaän laáy traùch nhieäm" (ñaûm lónh). Chaéc thaày con
töôûng "Ñaõm" vôùi nghóa "Maät" (can ñaûm); maø vôùi nghóa naøy thöôøng
ñoïc laø "Ñôõm" ñeå cöõ teân vua Minh Maïng (Veà choã naøy coù taøi lieäu noùi
khaùc ñi moät ít; xin xem "Vieät Nam Quaác AÂm Töï Vò", 1895, cuûa Huình
Tònh Paulus Cuûa).
Vì khoâng hôïp nghóa vaø cuõng vì truøng teân vôùi tieàn nhaân neân oâng
cuï khoâng cho duøng teân töï Trung Can aáy nöõa.
Coøn muoán ñaët teân hieäu thì duøng teân ñaát, nuùi, soâng… nôi mình ôû
hay baát cöù caùi gì mình thích.
Ñoâng Hoà, moät thaéng caûnh ôû Haø Tieân, laø teân hieäu cuûa nhaø thô
Laâm Taán Phaùt, vì taùc giaû "Linh Phöôïng Leä Kyù" (baùo Nam Phong, 1928)
voán ngöôøi Haø Tieân vaø raát aùi moä choán naøy. Ñaø Raèng laø con soâng löøng
danh cuûa Phuù Yeân neân Thaày Traàn Só choïn Ñaø Giang laøm teân hieäu.
Teân hieäu, teân töï thöôøng ñaët tröôùc teân thaät trong tröôøng hôïp caàn toû
veû trang troïng: Queá Ñöôøng Leâ Quyù Ñoân (teân hieäu), Öu Thieân Buøi Kyû
(teân töï).
Ai cuõng coù theå coù teân töï maø khoâng caàn phaûi vieát laùch gì. Trong lyù
lòch caù nhaân ta thöôøng thaáy, ví duï:
Teân hoï: Nguyeãn Vaên Noàm
Töï : Baûy Gioù

2. 26
"Noàm" gôïi töôûng ñeán "gioù" (gioù noàm).
Teân töï ñöôïc phoå thoâng hoùa theo kieåu ñoù; trong "Baûy Gioù" chaúng
thaáy "töï" choã naøo! Giôùi treû hình nhö töø thôøi Töï Löïc Vaên Ñoaøn cho caùi
kieåu caùch "AÙ Nam Traàn Tuaán Khaûi" laø naëng neà, neân ít duøng hay boû haún.
(2) "Ñöøng söõng" laø phöông ngöõ Phuù Yeân, hieän haàu nhö bò queân
laõng. Ngoaøi nghóa "söøng söõng" noù coøn bao goàm yù tröôøng toàn, khoù suy
suïp ñoå ngaõ:
"Treân choùp nuùi Ñaù Bia thuoäc daõy Ñeøo Caû coù moät hoøn ñaù to lôùn
ñöùng ñöøng söõng nhö moät taám bia döïng"
(Traàn Só, Ñòa Dö Phuù Yeân, 1937)
(Thaáy nhieàu bieân khaûo ghi 1938. Toâi coù moät baûn photocopie baûn
in ñaàu tieân 1937, theo saùch löu tröõ ôû thö vieän Trung öông vôùi kyù soá
M11068).
(3) Ñoøi = nhieàu (coå ngöõ)
"Ñoøi phen neùt veõ caâu thô"
(Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh)
Vaân phong = maây gioù. Tueá nguyeät = naêm thaùng.
Caøn = Trôøi (Caøn khoân = Trôøi ñaát), chöõ trong Kinh Dòch (Queû
Caøn). Töôïng cuûa Queû Caøn laø trôøi, laø maët trôøi. Phöông Caøn laø phöông
Nam (Maët trôøi ôû phöông Nam ñoái vôùi Vieät Nam, Taøu…).
Hoûa = Löûa (Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa, Thoå). Phöông Hoûa = phöông
Nam.
(4) Theo E.Saurin, nguyeân tröôûng phoøng (chef de Deùpartement)
Ñòa chaát thuoäc Khoa hoïc Ñaïi hoïc Ñöôøng Saøi Goøn:
Heä Tröôøng Sôn coù hai ñoaïn. Ñoaïn I chaïy daøi töø thöôïng Laøo ñeán
Quaûng Ngaõi ñöôïc thaønh laäp trong kyû Trias (Tam Ñieäp). Ñoaïn II goïi laø
Nam Sôn (Chaýne Sud - Annamitique, töø do E.Saurin ñaët) chaïy töø Ñoâng
Thaùi sang; noåi leân sau, trong kyû Jurassique (Chu Kyû). Hai kyû naøy ñeàu
naèm trong nguyeân ñaïi Trung sinh (Ere meùsozoïque) thuoäc EÙon
Phaneùrozoïque.
Sau nguyeân ñaïi Trung sinh ñeán nguyeân ñaïi Caän sinh (Ere
Ceùnozoïque, cuõng thuoäc EÙon Phaneùrozoïque). Trong kyû ñaàu tieân cuûa
nguyeân ñaïi naøy, moät daõy tröôøng sôn khaùc, vó ñaïi hôn nhieàu, noåi leân,
chaïy töø Phaùp qua YÙ, ñeán Iran voøng qua Hy Maõ Laïp Sôn xuoáng

3. 27
Indonesia vaø ngöøng laïi ôû Australia (theo Traàn Kim Thaïch trong "Lòch söû
thaønh laäp ñaát Vieät"). Nuùi Ñaù Bia cuõng naèm treân ñöôøng taïo sôn naøy.
(5) Sau khi thoáng nhaát mieàn Baéc Trung Quoác, Taàn Thuûy Hoaøng
sai Ñoà Thö thoân tính phöông Nam, chia laøm ba quaän: Nam Haûi, Queá
Laâm, vaø Töôïng Quaän. Theo söû xöa, ñòa baøn Töôïng Quaän laø nöôùc AÂu Laïc
(Vaên Lang + nöôùc Thuïc). Theo nhöõng nghieân cöùu veà sau thì Töôïng
Quaän cuõng nhö Nam Haûi, Queá Laâm ñeàu naèm trong laõnh thoå Trung Quoác
ngaøy nay. Ñoà Thö chöa heà vöôït qua bieân giôùi Vieät - Trung ñeå thoân tính
AÂu Laïc.
Roài Trieäu Ñaø xaâm chieám AÂu Laïc, saùp nhaäp vaøo quaän Nam Haûi
ñeå thaønh laäp nöôùc Nam Vieät. Nhaø Taây Haùn sai Loä Baùc Ñöùc laáy Nam
Vieät, thaønh laäp Giao Chæ Boä goàm chín quaän trong ñoù coù Giao Chæ, Cöûu
Chaân, Nhöït Nam thuoäc laõnh thoå AÂu Laïc xöa.
Huyeän Töôïng Laâm ôû cöïc Nam cuûa quaän Nhöït Nam.
L.Aurousseau ôû tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå cho raèng huyeän Töôïng Laâm
ngaøy xöa laø Phuù Yeân baây giôø. (Theo moät bieân khaûo trong ñoù coù daãn ñeán
taùc phaåm "La premieøre conqueâte chinoise des pays annamites cuûa
L.Aurousseau).
(6) Ñeán ñôøi Ñoâng Haùn, Hai Baø Tröng khôûi nghóa giaønh ñoäc laäp
(cho caû caùc quaän beân Taøu). Maõ Vieän sang taùi chieám, traøn quaân khaép
Giao Chæ, Cöûu Chaân, Nhöït Nam; vöôït bieân giôùi sang caû nöôùc Taây Ñoà keá
caän phöông Nam, nhöng khoâng chieám ñoùùng xöù naøy (moät bí aån khoù giaûi
thích); döïng Coät Ñoàng laøm moác bieân giôùi giöõa ñeá quoác Nhaø Haùn (trong
ñoù coù Vieät Nam ngaøy xöa) vaø nöôùc Taây Ñoà phöông Nam; ñeå laïi moät ñôn
vò canh giöõ Ñoàng Truï.
Theo Leâ Quyù Ñoân trong Vaân Ñaøi Loaïi Ngöõ thì coù saùch noùi Maõ
Vieän troàng tôùi hai Đoàng Trụ; coù saùch noùi ba, laïi coù saùch noùi ñeán naêm
Ñoàng Truï.
Khoaûng ba traêm naêm sau, trong Taán Thö (sử Nhaø Taán) thaáy ghi:
Trong huyeän Töôïng Laâm ôû cöïc Nam quaän Nhaät Nam coù boán ñoäng (laøng
cuûa ngöôøi Thöôïng) maø daân chuùng xöng laø con chaùu nhaø Haùn. Coù leõ ñoù laø
haäu dueä cuûa toaùn lính ñöôïc löu laïi canh giöõ Ñoàng Truï.
Neáu nhö thuyeát cuûa L.Aurousseau ñuùng thì Coät Ñoàng aét phaûi
ñöôïc troàng ôû ñaâu ñoù trong raëng Ñeøo Caû.

4. 28
Thöøa nhaän thuyeát cuûa L.Aurousseau, toâi xin neâu theâm moät giaû
thuyeát chi tieát hôn: "Coät Ñoàng Maõ Vieän ñöôïc troàng taïi Ñeøo Coå Maõ, cuõng
thuoäc daõy Ñeøo Caû, caùch Ñeøo Caû khoâng xa veà phía Nam".
Vì: Tröôùc heát coät phaûi döïng ôû nôi coù giao thoâng Nam-Baéc; sau
nöõa laø gaàn Ñaù Bia, bôûi:
-Cuï Phan Thanh Giaûn noùi ñeán "Haùn Truï" trong baøi vònh nuùi Ñaù
Bia.
-Khi cho chaïm Bia, Vua Hoàng Ñöùc aét phaûi löïa nôi gaàn hoaëc ngay
taïi choã Ñoàng Truï cuõ.
Vaäy coù hai khaû naêng: Taïi Ñeøo Caû hoaëc taïi ñeøo Coå Maõ.
Ñeøo Coå Maõ laø tieàn ñoàn cuûa Ñeøo Caû, daõy nuùi ñöôïc coi nhö tuyeán
phoøng thuû chieán löôïc ôû maët Đoâng-Nam cuûa ñeá quoác nhaø Haùn. Coå Maõ
maø naèm trong tay ñoái phöông thì caên cöù Ñeøo Caû bò phong toûa tôùi taän
coång. Chieán löôïc phoøng thuû ñoøi hoûi bao goàm Coå Maõ-Ñeøo Caû chung
trong moät ñôn vò. Do ñoù coät Ñoàng Maõ Vieän phaûi ñöôïc troàng ôû tieàn ñoàn
Coå Maõ vaäy.
Coøn chieán löôïc phoøng thuû thôøi Hoàng Ñöùc sau naøy thì coù khaùc.
Nhaø Vua cho laäp nöôùc Hoa Anh chaéc coi ñoù nhö khu an ninh traùi ñoän
(daân chuùng coù leõ goàm caû Chieâm laãn Vieät), laáy ñoù (Hoa Anh) laøm tuyeán
phoøng thuû chieán löôïc cuûa quoác gia Ñaïi Vieät. Trong tröôøng hôïp naøy Ñeøo
Caû trôû thaønh tieàn ñoàn cuûa Hoa Anh vaø Bia bieân giôùi ñaët taïi tieàn ñoàn Ñeøo
Caû (hay treân Nuùi Ñaù Bia cuõng vaäy) laø hôïp leõ.
Töông töï, khi taùi xaâm löïôc Vieät Nam, khoâng ñuû quaân soá, Phaùp
chæ chieám ñoùng töø Khaùnh Hoøa voâ vaø nöûa Quaûng Nam trôûû ra, laäp tieàn ñoàn
taïi Nuùi Hieàm, moät quaû ñoài nhỏ ôû phía Baéc Ñeøo Caû, caïnh quoác loä I, veà
meù Taây.
Nuùi Hieàm trong saùch löôïc phoøng thuû cuûa Phaùp ñoùng vai troø cuûa
Coå Maõ trong thôøi Ñoâng Haùn, nhöng khaùc phía.
(Ñeán 1951, heát kieåm soaùt ñöôïc caùc huyeän phía Baéc Khaùnh Hoøa
ngoaøi mieàn ven quoác loä I, quaân Phaùp boû traïm tieàn phöông naøy.
Lieàn sau ñoù toâi cuøng vaøi baïn hoïc ñeán quan saùt. Thaáy cô caáu
phoøng thuû khaù mong manh).
(7) "Baáy" laø tieáng coå taïo thaønh bởi söï keát hôïp cuûa hai tieáng khaùc
nhau khi phaùt aâm mau:
Baáy = Bieát maáy

5. 29
"Kheùo voâ duyeân baáy laø mình vôùi ta"
(Kim Vaân Kieàu Taân Truyeän)
Ta coøn gaëp nhieàu tröôøng hôïp töông töï, ví duï:
"Vaân Tieân ngô maët chaúng nhìn,
Nguyeät Nga lieác thaáy caøng thìn neát na"
(Luïc Vaân Tieân)
Thìn = Thaáy öa nhìn, chuyeån aâm theo loái thuùc vaän (Variation
phoneùtique); theo chuù thích trong baûn Luïc Vaân Tieân cuûa nhaø Taân Vieät.
Coù leõ neân chua: Variation phoneùtique en ellipse et en liaison thì
ñaày ñuû hôn.
Trong ngoân ngöõ Phuù Yeân:
Nghe khoâng = nghe hoâng
= Nghe oâng
= Nghe oâng
= Ngheng
Luùc nhoû toâi thöôøng noùi nhö moïi ngöôøi trong mieàn:
"Daàu nhòieân ñöôøng" = "Daàu nhò ieân ñöôøng"
Ñeán luùc bieát ñoïc môùi ngaïc nhieân thaáy ôû moät loï daàu: "Daàu Nhò
Thieân Ñöôøng"!
Coøn moät loái ruùt goïn khaùc töôûng cuõng neân ghi laïi, goïi laø laøm
chöùng tích cho mai sau:
-Chò cheùp giuøm em baøi…
-Thoâi toäi!
Thoâi toäi! = Thoâi…! Toäi…!
= Thoâi ñi! Toäi cho thaân chò quaù maø em!
(8) "Ñoàng truï chieát, Giao Chæ dieät".
(9) Naêm 137, cuoái ñôøi Ñoâng Haùn, coù ngöôøi ôû huyeän Töôïng Laâm
teân laø Khu Lieân gieát Huyeän Leänh ñi, töï xöng laøm Vua nöôùc Laâm AÁp (töø
ñoù khoâng thaáy söû noùi ñeán nöôùc Taây Ñoà nöõa, chaéc bò Laâm AÁp thoân tính).
Sau Laâm AÁp ñoåi thaønh Chieâm Thaønh.

6. 30
(10) "Nöôùc naøy (Hoa Anh)… khoâng theå tra cöùu ñöôïc… Vaäy ñaát töø
nuùi Cuø Moâng ñeán nuùi Thaïch Bi Sôn, Vua Thaùnh Toâng ñaõ khoâng giao cho
Boà Trì Trì maø Vua cuõng khoâng khai thaùc… Hay ñaây laø nöôùc Hoa Anh
chaêng?".
(Phan Khoang, Vieät Söû Xöù Ñaøng Trong)
(11) Chaén ñoän = laøm laù chaén traùi ñoän.
Laù chaén = vaät ñeå ngaên chaën, traùi ñoän = vaät ñeå xen vaøo giöõa.
(12) "Vua phong cho Boà Trì Trì laøm Vöông (Chieâm Thaønh). Vua
laïi phong Vöông cho Hoa Anh vaø Nam Baøn, laøm ba nöôùc ñeå raøng buoäc".
(Ñaïi Vieät Söû kyù Toaøn thö)
"… laáy ñaát phía Taây ngoïn nuùi naøy goïi laø Nam Baøn Quoác maø phong
cho doøng doõi cuûa Vua cũ… Nöôùc coù Vua Thuûy vaø Vua Hoûa".
(Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí)
(13) "Vua… cho ñuïc ñaù treân ñænh nuùi, döïng bia laøm quoác giôùi"
(Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí)
"Nay neùt chöõ lu môø khoâng nhaän ñöôïc, chæ nghe khaåu truyeàn …"
(Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)
(14) Hai caâu xen (phrases intercaleùes):
Caâu: "Nam, Chieâm Quoác - Boà Trì Trì thuï phong;
Taây, Nam Baøn - Vua Thuûy Hoûa quaùn xuyeán"
Vaø caâu: "Chieâm Thaønh quaù thöû binh baïi quoác vong,
An Nam quaù thöû töôùng tru binh chieát"
coù vần khaùc vôùi vaàn nguyeân aâm traéc trong haàu heát baøi phuù:
"xuyeán" gieo vaàn vôùi "chieát". Hai chöõ ñoù vaàn vôùi nhau, vaàn chính chöù
khoâng phaûi vaàn thoâng,vì:
* ieân, ieàn, ieán, ieån, ieãn, ieän, ieát, ieät, ñeàu coù cuøng moät aâm nhöng
khaùc thanh (1 aâm 8 thanh) tuy loái vieát khaùc nhau ôû chöõ n vaø t.
* ieân, ieàn cuøng moät aâm nhöng hai thanh khaùc nhau (ñeàu laø thanh
bình).
* ieán, ieån, ieãn, ieän, ieát, ieät cuøng aâm nhöng saùu thanh khaùc nhau
(ñeàu laø thanh traéc).

7. 31
Ghi chuù:
1) Ví duï khaùc cho tröôøng hôïp 1 aâm, 8 thanh:
ieâng, ieàng , ieáng, ieång, ieãng, ieäng, ieác, ieäc.
An, aøn, aùn, aûn, aõn, aïn, aùt, aït.
Ang, aøng aùng, aûng, aõng, aïng, aùc, aïc.
Em, eøm, eùm, eûm, eõm, eïm, eùp, eïp.
…….
2) Nhöõng aâm taän cuøng laø nguyeân aâm thì chæ coù 6 thanh:
eâ, eà, eá, eå, eã, eä
oa, oøa, oùa, oûa, oõa, oïa.
Giả sử theâm hai daáu gioïng khaùc vaøo caùch vieát chöõ quoác ngöõ hieän
nay, ví duï:
* Daáu
//
(Coù theå ñoïc laø "thaét")
* Daáu .. ( coù theå ñoïc laø "thaëng")
thì thoáng nhaát caùch vieát: ieân, ieàn, ieán, ieån, ieãn, ieän. ieân// ( töùc
ieát), òeään (töùc ieät)
Ñaùnh vaàn: ieân// = i,eâ,nôø, ieân thaét ieân// ( töùc ieát)
Coù veû laï nhöng roài seõ quen.
(15) "Traïm Phuù Hoøa: ÔÛ treân Ñeøo Ñaïi Laõnh, choã giaùp giôùi giöõa
Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa …".
"… ñaàu ñôøi Gia Long ñaët 60 lính traïm, 30 ngöôøi cuûa Phuù Yeân, 30
ngöôøi cuûa Khaùnh Hoøa…, naêm thöù 9 theâm soá lính traïm leân ñuû 100".
(Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)
(16) "Bieån Hoà: ôû chaân nuùi Thaïch Bi… coù nhieàu caù saáu tính hieàn
laønh… coù khi thuyeàn côõi treân löng caù saáu, maø caù cuõng khoâng laøm haïi".
(Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)
Theo töông truyeàn, daân quanh mieàn tin laø saáu do Thieân Y A Na
Dieãn Phi (moät nöõ thaàn trong huyeàn thoaïi Chieâm Thaønh) nuoâi, neân khoâng
daùm gieát. Sau cuï Thöôïng (töùc Leâ Vaên Duyeät) ñi qua mieàn Ñaïi Laõnh
thaáy tình traïng nhö vaäy ñaõ gieo tieàn xin keo vaø ñöôïc Thieân Y cho pheùp
dieät tröø ñaøn caù saáu (Khi tung hai ñoàng tieàn, neáu coù moät maët saáp, moät

8. 32
maët ngöûa thì ñieàu caàu xin khoâng ñöôïc thoûa nguyeän. Neáu caû hai cuøng saáp
hay cuøng ngöûa thì ñöôïc. Goïi laø "xin keo").
Ghi chuù: Coâng vieân Tao Ñaøn ôû Saøi Goøn ñöôïc daân chuùng ñòa
phöông goïi laø Vöôøn OÂng Thöôïng, vì dinh Leâ Vaên Duyeät ngaøy xöa ôû ñaáy.
(17) "Ñeøo Caû: Ñaïi Laõnh, ôû phía Nam huyeän Tuy Hoøa laø choã giaùp
ranh giöõa Phuù Yeân vaø Khaùnh Hoøa… Naêm Minh Maïng thöù 17 khaéc hình
töôïng vaøo Tuyeân Ñænh; naêm Töï Ñöùc thöù ba lieät keâ vaøo Đieån Thôø".
(Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)
Tuyeân Ñænh laø ñænh thöù baûy trong Cöûu Ñænh ôû Ñaïi noäi Hoaøng
cung, Hueá.
(Hình Cöûu ñænh trong BAVH soá 1 - 1934)
Ñaïi Laõnh laø caûnh thöù ba trong möôøi baûy caûnh khaéc ôû Tuyeân
Ñænh.
Theo L.Sogny trong BAVH: Vua Minh Meänh phoûng theo ñôøi Chu
beân Taøu cho ñuùc Cöûu Ñænh ñeå ñaïi dieän cho chín chaâu trong nöôùc.(*)
(18) Phí Tín laø thaønh vieân trong phaùi boä Trung Quoác do Trònh
Hoøa caàm ñaàu ñi vieáng moät soá nöôùc vaøo theá kyû XV.
(19) Linh Sôn laø teân cuûa nuùi Ñaù Bia tröôùc thôøi Hoàng Ñöùc hay laø
“Nuùi linh thieâng” (?).

9. 33
(20) Baûn dòch cuûa Lam Giang (?)
"Linh Sôn ñænh nuùi ñaù vuoâng,
Döôùi chaân nuùi ñaù suoái tuoân raït raøo.
Daân cö thöa thôùt ra vaøo,
Ñöôïc muøa luùa ñaäu doài daøo aám no.
Ñoát ñeøn caàu Phaät ban cho,
Phöôùc laønh ghe bieån ñeán bôø bình an.
Heøo maây daân nuùi ñoåi tieàn,
Caù toâm döôùi bieån chôï phieân thieáu gì.
Ñaát naøy saùch Phaät coù ghi,
Nay ta ñeán ñoù moät kyø ngao du!"
(Lam Giang: Moät thôøi laøm tröôûng ty Thoâng tin Phuù Yeân)
(21) Tieáng Phaïn (Sanskrit) laø tieáng coå ôû Baéc AÁn. Kinh Phaät Baéc
phaùi Ñaïi Thöøa ñöôïc cheùp baèng tieáng Sanskrit; Nam phaùi Tieåu Thöøa,
baèng tieáng Pali.
(22) Cuï Löông Kheâ töùc laø cuï Phan Thanh Giaûn.
(23) Baûn dòch cuûa Vieät Ngaâm trong baùo Tieáng Daân, Thaày Traàn Só
cheùp laïi trong Ñòa Dö Phuù Yeân:
Maûnh ñaù ñaàu non döøng,
Taàng cao ngaát moät phöông.
Chia bôø neâu coät Haùn,
Ñuoåi giaëc truù xe Ñöôøng.
Chöõ trieän maây lu neùt,
Coâng thaàn söû doïi göông.
Chaïm bia ngöôøi ñaõ vaéng,
Haønh khaùch cheâïnh loøng thöông!
Chöõ "döøng" ôû ñaây hôi thieáu töï nhieân. Coù leõ dòch giaû muoán duøng
chöõ "döïng" nhöng sôï thaát luaät neân eùp vaän thaønh "döøng". Neáu laø "döøng"
thì baøi dòch laø baøi nguõ ngoân baùt cuù Ñöôøng luaät ("Chöõ trieän" ñoái vôùi

10. 34
"coâng thaàn" chöa ñöôïc oån). Neáu laø "döïng" thì ñoù chæ laø baøi coå phong.
Nguyeân taùc cuõng laø baøi coå phong.
Hieän töôïng eùp vaän thöôøng xaûy ra, ngay caû trong danh phaåm:
Noãi loøng Kim Troïng:
"Ví chaêng duyeân nôï ba sinh,
Laøm chi nhöõng thoùi khuynh thaønh treâu ngöôi!"
Lôøi chaøng Kim:
"Ví chaêng xeùt taám tình si,
Thieät ñaây maø coù ích gì ñeán ai !"
Ví chaêng = Ví chaúng.
EÙp vaän coù theå laøm khoù hieåu:
"Nhö naøng laáy hieáu laøm trinh
Buïi naøo cho ñuïc loøng mình aáy vay !"
(Truyeän Thuùy Kieàu, baûn Traàn Troïng Kim)
AÁy vay = aáy vaäy, do vaäy:
"Nhö naøng laáy hieáu laøm trinh, aáy vaäy buïi naøo (laøm) cho ñuïc loøng
mình (ñöôïc)".
(24) Caâu thöøa ñeà (caâu thöù hai) naøy luùc ñaàu toâi dòch:
"Ñöøng söõng löng trôøi voïng ñaïi döông"
Chöõ "voïng" coù theå gaây lieân töôûng ñeán caâu:
"Baát baïo ñoäng, baïo ñoäng taéc töû;
Baát ngoaïi voïng, ngoaïi voïng taéc nguy"
(Phan Chu Trinh)
Hoaëc lieân töôûng ñeán "Hoøn Voïng Phu". Coù boán hoøn Voïng Phu:
-Voïng Phu ôû toïa ñoä 120
41'40" vó ñoä Baéc; 1600
36'03" kinh ñoä
Ñoâng; khi thuoäc Darlac, khi thuoäc Khaùnh Hoøa.
-Voïng Phu ôû Phuø Caùt Bình Ñònh.
-Voïng Phu ôû Thanh Hoùa.
-Voïng Phu ôû Kyø Löøa, Laïng Sôn.
(Taøu cuõng coù Voïng Phu ôû phía Baéc nuùi Vuõ Xöông)

11. 35
Thieáu phuï trong ba Voïng Phu ñaàu chaúng hay bieát choàng mình laø
em (Voïng Phu I) hay anh ruoät mình. Ngöôøi choàng thì maõi sau môùi hay vaø
laëng leõ boû ñi bieät.
Coøn naøng Voïng Phu Laïng Sôn laø vôï lính, laøm ñeà taøi cho ba baûn
nhaïc thôøi danh cuûa Leâ Thöông vaø baøi "Ñoàng Ñaêng coù phoá Kyø Löøa" cuûa
nhaïc só Phaïm Duy.
Vaäy neân môùi söûa laïi:
"Ñöøng söõng löng trôøi moät coõi phöông"
"Coõi" vaø "Phöông" truøng nghóa. Nhöng:
-Hình nhö "coõi phöông" vöøa coù vò trí baát ñònh vöøa coù bieân giôùi mô
hoà hôn "Coõi" hôn "Phöông" (?).
-Hai danh töø cuøng nghóa gheùp laïi seõ taïo theâm tính baát ñònh mô hoà
cho yù nghóa cuûa töøng danh töø (?).
Phan Long Coân vaø Nguyeãn Minh Haøo ñeà nghò duøng "Thieân nhaát
phöông", trôøi moät phöông.
Thaät laø hôïp vôùi ñieàu toâi nghó vaø muoán vieát veà nuùi Ñaù Bia:
"Ñöøng söõng taàng cao trôøi moät phöông"
"Thieân nhaát phöông" laø chöõ Toâ Ñoâng Pha duøng trong baøi "Tieàn
Xích Bích Phuù" löøng danh:
"Dieãu dieãu heà dö hoaøi,
Voïng myõ nhaân heà thieân nhaát phöông"
("Nhôù ai canh caùnh beân loøng,
Nhôù ngöôøi quaân töû ngoùng troâng beân trôøi")
(Nguyeãn Hieán Leâ, Ñaïi cöông Vaên Hoïc Söû Trung Quoác)
Toâ Thöùc laïi duøng chöõ cuûa Khuaát Nguyeân (caû hai, soáng caùch nhau
15 theá kyû, ñeàu töøng bò thaát suûng vaø trong löu ñaøy vaãn khoâng oaùn traùch
maø luoân töôûng nhôù ñeán nhaø vua):
" Voïng myõ nhaân heà vò lai"
(Cöûu Ca, caâu 180 baøi Thieáu Tö Meänh)
("Troâng ngöôøi ñeïp a chöûa ñeán")
(Sôû Töø, Nxb Vaên Hoïc)

12. 36
"Ngöôøi ñeïp" aùm chæ nhaø vua. Neân chi neáu duøng "trôøi moät phöông"
(thieân nhaát phöông) trong baøi thô Nuùi Ñaù Bia thì gôïi ñeán yù "voïng myõ
nhaân" töùc voïng vua Leâ Hoàng Ñöùc, ngöôøi ñaõ sai khaéc Bia treân nuùi.
(25) Coù leõ noùi ñeán chieán dòch naêm 828: Quan Ñoâ Hoä Tröông
Chaâu ñaùnh saâu vaøo laõnh ñòa nöôùc Hoaøn Vöông (töùc Chieâm Thaønh, theo
söû Taøu).
Hai caâu thöïc (caâu 3 vaø 4), luùc ñaàu toâi vieát:
"Xaâm löôïc hoâm nao traøn giaëc Haùn,
Quaân tranh buoåi aáy truù xe Ñöôøng".
"Quaân tranh", chöõ laáy trong Binh Phaùp cuûa Toân Voõ Töû (Thieân 7),
noùi leân thöïc chaát cuûa cuoäc chieán thôøi aáy.
Nhöng: "Xaâm löôïc" laø ñoäng töø keùp do keát hôïp cuûa hai ñoäng töø
"xaâm" vaø "löôïc".
Trong "Quaân tranh" , "tranh" laø ñoäng töø. Quaân vöøa coù nghóa laø
moät danh töø (quaân ñoäi) vöøa coù nghóa moät ñoäng töø (ñoùng quaân laïi). Song
trong ñoäng töø keùp "Quaân tranh", "Quaân" coù nghóa cuûa danh töø. Do vaäy
"Xaâm löôïc" khoâng theå ñoái vôùi "Quaân tranh" theo yeâu caàu cuûa pheùp ñoái.
(26) Haûi ñaêng (120
53'04" vó ñoä Baéc, 1090
27'12" kinh ñoä Ñoâng)
ñöôïc xaây naêm1890 ôû muõi Keâ Ga. Muõi Keâ Ga coøn goïi laø muõi Varella,
muõi Naïy, muõi Ñieän, muõi Ñaïi Laõnh (theo caùc thö saùch trieàu Nguyeãn). Ñoù
laø vò trí ñoùn maët trôøi sôùm nhaát ôû Vieät Nam (treân ñaát lieàn) vôùi ñieåm cöïc
ñoâng coù kinh ñoä 1090
21' Ñ. Goïi laø "muõùi Naïy" vì laùi ghe doïc bôø bieån töø
Baéc vaøo Nam, khi vöôït qua doi ñaát naøy phaûi "naïy" tay laùi (töø chuyeân
moân trong ngaønh) ñeå con thuyeàn khoûi bò soùng nöôùc keùo ra gaëp baõi ñaù
ngaàm. Khi ñi ngöôïc chieàu phaûi "baùt" tay laùi. Do ñoù coøn coù teân "muõi
Baùt", phoå thoâng trong ngö daân caùnh nam (Theo giaûi thích cuûa moät hoïc
sinh cuõ ôû Hoøa Hieäp).
Maët khaùc theo baûn ñoà döôùi ñaây thì muõi Naïy vaø muõi Ñaïi Laõnh laø
hai muõi khaùc nhau. Sao vaäy? (Löu yù:Vó tuyeán 13 ñi ngang qua Phuù Hieäp)

13. 37
(27) "Thöông em anh cuõng muoán voâ,
Sôï truoâng nhaø Hoà, sôï phaù Tam Giang"
(Ca dao)
Theo Vieät Nam Töï Ñieån cuûa Hoäi Khai Trí Tieán Ñöùc (1931):
Truoâng = vuøng ñaát hoang, caây coû moïc nhö röøng.
Theo Vieät Nam Quaâác AÂm Töï Vò (1895):
Truoâng = ñöôøng ñi qua röøng nuùi, ñöôøng nham hieåm.
Theo nghóa ôû Phuù Yeân: Truoâng = ñöôøng ñi coù caây raäm hai beân vaø
caønh laù che kín ôû treân (?)
(28) Hoa mua troâng gioáng nhö hoa sim nhöng lôùn hôn. Thaân cuõng
vaäy.
Caây "mua" thuoäc boä Myrtales (boä sim), hoï Melastomaceae (hoï
"mua"; Phaïm Hoaøng Hoä khi goïi hoï "mua", khi goïi hoï "muoâi"). Theo
saùch Phaân Loaïi Thöïc Vaät cuûa nhoùm Löông Ngoïc Toaûn ôû Tröôøng Ñaïi
Hoïc Sö Phaïm Haø Noäi thì "caây mua" coù teân khoa hoïc laø Melastoma
Candidum D. Don, hoa maøu tím. Coøn theo Phaïm Hoaøng Hoä trong Caây
Coû Mieàn Nam Vieät Nam thì caây coù teân khoa hoïc nhö treân coù hoa maøu
ñoû, coù teân Vieät laø "muoâi traéng". Hay laø caây naøy coù 3 varieùteùs?
(Caây sim thuoäc hoï Myrtaceae, hoï sim; teân khoa hoïc Rhodomyrtus
Tomentosa (Ait.) Hassk).
(29) Theo Ñoã Taát Lôïi trong "Nhöõng caây thuoác vaø vò thuoác Vieät
Nam" thì caây ñaùt coøn coù teân laø caây ñoaùc, caây baùng, teân khoa hoïc laø
Arenga saccharifera Labill; thuoäc hoï döøa (Palmae; hay Arecaceae, theo
taøi lieäu môùi), hoï duy nhaát cuûa boä Döøa (Palmales hay Arecales). Loõi thaân
caây coù nhieàu boät aên ñöôïc (Töø ñoù ngöôøi ta cheá ra "boät baùng". Moãi caây
cho töø 20 ñeán 100kg boät. Khaùc vôùi "boät baùng" mieàn Nam?). Nöôùc ôû
boâng-mo coù theå ñöôïc coâ laïi thaønh ñöôøng saccharose hay cho leân men
laøm röôïu. Haït naáu chín ñeå aên. Thaân caây, coù theå duøng laøm maùng nöôùc,
sôïi trong thaân coù theå laøm chæ hay beän thaønh daây (nhö daây döøa). Thaân coøn
ñöôïc duøng laøm thuoác chöõa soát, lôïi tieåu.
Caây ñaùc coøn coù teân khoa hoïc Arenga Pinnata (Wurmb) Merr.
(30) Öng Bình Phaïm Ñình Khieâm, trong Vaên Hoùa Nguyeät san
8-1959, daãn theo BAVH 1937 trang 71: "Vaøo naêm 1937, oâng Tri Phuû
Nguyeãn Vaên Thô coù phaùi ngöôøi treøo leân ñænh ñeå kieám buùt tích, song
khoâng thaáy gì caû".

14. 38
Theo lôøi daãn cuûõa Öng Bình, toâi tìm ñoïc BAVH 1937, thaáy naêm
1934 (chöù khoâng phaûi 1937) Nguyeãn Vaên Thô ñích thaân leân taän chaân Bia
Ñaù, chuïp aûnh (maø toâi ñöa in laïi ôû cuoái phaàn naøy) vaø goïi Bia Ñaù laø
"Ngoùn tay Phaät" (Voici une photo du "Doigt du Bouddha"… appeleù Bia
Ñaù par les annamites…)
L.Sogny, ngöôøi vieát baøi kyû yeáu trong BAVH, ñaõ cho in laïi böùc
thö Nguyeãn Vaên Thô göûi cho mình.
Taïm dòch thö naøy ñeå giôùi thieäu moät "Haønh trình chinh phuïc BÑ"
caùch nay 74 naêm:
Tuy-Hoøa, ngaøy 1 thaùng 8 naêm 1934
Ngaøi thaân meán,
Ñaây laø taám aûnh "Ngoùn tay Phaät" maø toâi ñaõ noùi trong thö tröôùc.
Ngaøi haún thaáy toâi leân taän nôi (Chuïp hình ôû chaân moät khoái ñaù khoång loà)
Theo yù rieâng, thaät laø voâ ích, khoâng phaùt hieän moät bi kyù naøo.
Ngöôøi höôùng daãn (cuõng chính vò naøy boán naêm tröôùc ñaõ daãn ñöôøng
phaùi vieân cuûa moät ngöôøi tieàn nhieäm cuûa toâi, theo yeâu caàu cuûa Ngaøi) keå
cho toâi nghe moät chuyeän khaù kyø thuù.
Nguyeân Chaùnh Toång toång Hoøa Ñoàng, phaùi vieân cuûa vò tieàn nhieäm,
khoâng heà treøo tôùi ñænh maø döøng laïi nöûa ñöôøng. Ñeå khoûi laøm maát loøng
quan, oâng ta traûi moät lôùp möïc Taøu troän laãn vôùi daàu treân maët moät taûng ñaù
ôû raát xa phía döôùi ñænh nuùi, aùp vaøo ñaáy moät tôø giaáy khaù roäng, roài nheï nheï
gôõ ra, taïo thaønh nhö baûn in, ñeå seõ trình leân quan Tri Phuû nhö laø bi kyù treân
maët "Ngoùn tay Phaät". Xin Ngaøi thaän troïng vôùi caùi troø man traù aáy.
Vaø ñaây laø vaøi tình tieát cuûa cuoäc du haønh:
Khôûi haønh töø Tuy Hoøa ngaøy 14 thaùng 7 luùc baûy giôø, toâi ñeán ga
Thaïch Tuaân (caùch Tuy Hoøa 18 km) luùc baûy röôõi. Töø ñoù toâi ñi ghe tôùi tröa
thì ñeán laøng Phöôùc Giang.
Traùi nuùi naèm ngay tröôùc maët nhöng muoán ñeán ñoù coøn phaûi ít ra
hai giôø ñi boä xuyeân qua hai laøng Laïc Noâng vaø Myõ Noâng. Theo daân chuùng
trong mieàn thì töø chaân nuùi leân ñeán ñænh ít ra phaûi nöûa ngaøy. Seõ khoâng coøn
thôøi giôø xuoáng nuùi. Toâi quyeát ñònh ngay laø nguû ñeâm ôû chaân nuùi taïi nhaø
moät oâng thaày lang teân laø Thaày Tieân ôû Myõ Long.
Ngaøy 15 thaùng 7
Töø naêm giôø saùng, theo söï höôùng daãn cuûa Thaày Tieân, ñem theo 5
ngöôøi phu vaø moät ngöôøi baïn (OÂ.Haïp, vieân chöùc kyõ thuaät, nhôø oâng maø coù

15. 39
maáy taám hình) toâi baét ñaàu leân nuùi. Chuùng toâi ñeán taûng ñaù luùc 14 giôø. Leân
nuùi voâ cuøng cöïc nhoïc, choã naøo cuõng phaûi leo; vì con ñöôøng laáy goã ngöøng
laïi ôû löng chöøng nuùi: maáy ngöôøi phu phaûi duøng rìu môû ñöôøng treân suoát loä
trình coøn laïi. Xuoáng nuùi töø 15 giôø röôõi ñeán 21 giôø.
……..
Theo moät baøi baùo trong Tuoåi Treû Chuû Nhaät soá gaàn ñaây thì Paul
Doumer (Toaøn Quyeàn ôû Ñoâng Phaùp ngaøy xöa) goïi nuùi Ñaù Bia laø "Ngoùn
tay Chuùa".
(31) Saïn ñaïo = Ñöôøng laøm trong nuùi, laáy caây goã gaùc qua, gaùc laïi
maø ñi.
Chuyeän Taøu: Löu Bang ñoát saïn ñaïo, töï coâ laäp caên cöù ñòa cuûa
mình thaønh chieán khu an toaøn ñeå choáng laïi quaân cuûa Haïng Voõ
.(32) Baïch ngoïc lan, môùi ñöa leân troàng.
.
(*) Il a voulu imiter un usage pratiqué en Chine dans la plus haute antiquité,
et l’histoire des Chu nous rappelle en effet par cette phrase :
Trú cuu dinh di tuong c u u châu,
que l’on fondit neuf urnes pour représenter les 9 châu ou provinces de l'Empire