2. Tña sách:Tña sách: ÐÕi Vi®t SØ Lßþc NåmNåm
SoÕn giä:SoÕn giä: Khuyªt danh 1377 - 1388
D¸ch giä:D¸ch giä: Nguy-n Gia T߶ng 1972
Nhà xu¤t bän:Nhà xu¤t bän: Nhà xu¤t bän TP HCM
Bµ môn Châu Á h÷c
ÐÕi h÷c t±ng hþp TP HCM
1993
Chuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· iChuy¬n sang ¤n bän ði®n tØ b· i:: Công Ю, Lê B¡c 2001
Ði«u hþp:Ði«u hþp: Lê B¡c - bacle@hotmail.com 2001
3. 3 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ð Õ i V i ® t S Ø L ß þ cÐ Õ i V i ® t S Ø L ß þ c
Quy¬n I
N h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ cN h æ n g B i ª n Ð ± i Ð ¥ u T i ê n C ü a Ð ¤ t N ß ¾ c
Xßa, Hoàng Ъ1
dñng nên muôn nß¾c, th¤y Giao Chï xa xôi, · ngoài cõi Bách Vi®t, không th¬ th¯ng
thuµc ðßþc, bèn phân gi¾i hÕn · góc tây nam, có 15 bµ lÕc là: 1) Giao Chï, 2) Vi®t Th߶ng Th¸, 3) Vû Ninh,
4) Quân Ninh, 5) Gia Ninh, 6) Ninh Häi, 7) Løc Häi, 8) Thanh Tuy«n, 9) Tân Xß½ng, 10) Bình Vån, 11) Vån
Lang, 12) CØu Châu, 13) Nh§t Nam, 14) Hoài Nam, 15) CØu ÐÑc2
.
Nhæng bµ lÕc này ð«u không th¤y ð« c§p ðªn trong thiên Vû c¯ng3
.
Ъn ð¶i Thành Vß½ng nhà Chu4
Vi®t Th߶ng Th¸ m¾i ðem dâng chim bÕch trî, sách Xuân Thu g÷i là
khuyªt ð¸a5
, sách Ðái ký6
g÷i là Ðiêu ð«7
.
1
Hoàng Ъ: Tên mµt trong nhæng v¸ vua theo truy«n thuyªt cüa l¸ch sØ c± ðÕi Trung Qu¯c.
2
Trong bµ " ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß " chép là: vua Hùng Vß½ng l§p ra nß¾c, ð£c qu¯c hi®u là Vån Lang. Ngài chia nß¾c ra làm 15 bµ.
Trong 15 bµ có 5 bµ khác v¾i " ÐÕi Vi®t SØ Lßþc " là: Chu Diên, Phúc Lµc, Dß½ng Tuy«n, Vû иnh và Tân Hßng.
3
Vû c¯ng: Ông Vû (sau này là vua HÕ Vû, 2205- 2197 trß¾c công nguyên) ð¸nh ra phép c¯ng cüa chín châu và chép rõ núi sông, ð߶ng
sá xa g¥n, sän v§t t×ng vùng nên g÷i là c¯ng (T× nguyên, Ng÷, tr.203). Vån thiên ¤y viªt theo th¬ câu t× 4 ðªn 6 chæ th߶ng ð¯i nhau.
Nß¾c ta có sách "An Nam Vû c¯ng" là bän chép tay, chính vån cüa Nguy-n Trãi (ð¶i Lê).
4
Vua Thành Vß½ng nhà Chu (Châu) tên Tøng, con Vû Vß½ng, lúc lên ngôi còn nhö, vi®c nß¾c ð«u nh¶ Chu Công Ðán làm chÑc Trüng tª
trông coi. Lúc b¤y gi¶ hình phÕt không dùng, m÷i ng߶i ca tøng là ð¶i thÕnh tr¸. Trong "T× nguyên, HÕ, Mão trang 111" chép: khoäng
ð¥u nhà Chu (Trung Qu¯c) h÷ Vi®t th߶ng sau m¤y l¥n ðßþc d¸ch tiªng nói, dâng c¯ng l-, sÑ giä Vi®t Th߶ng quên m¤t ð߶ng v«.
Châu Công m¾i dùng xe chï nam ch· xÑ Vi®t v« nß¾c.
Sách "ÐÕi Nam Qu¯c sØ di-n ca":
V×a ð¶i ngang v¾i Châu Thành
B¯n phß½ng bi¬n l£ng tr¶i thanh mµt màu
ThØ thåm Trung Qu¯c thª nào
LÕi ðem bÕch trî dâng vào Châu Vß½ng
Ba trùng d¸ch lµ chßa t߶ng
Ban xe Tý Ng÷ chï ð߶ng Nam qui.
5
Khuyªt ð¸a: ð¤t tr¯ng, có l¨ là th¶i này bµ lÕc Giao Chï dân cß còn thßa th¾t, tr¯ng v¡ng nên ðßþc g÷i nhß thª.
6
Ðái ký: nguyên là sách L- ký, sách này chép các l- nghi trong gia ðình, hß½ng ðäng và tri«u ðình, do ðÑc Kh±ng TØ san ð¸nh v« ð¶i
Xuân Thu. Ъn ð¶i nhà Hán có Ðái ÐÑc và Ðái Thành là hai chú cháu cùng d÷n lÕi. Bµ cüa Ðái ÐÑc g÷i là ÐÕiÐái. Bµ cüa Ðái Thành
g÷i là Ti¬u Ðái. V« sau, sách L- ký ðßþc d÷n lÕi ¤y là Ðái ký.
7
Ðiêu ð«: Ðiêu là chÕm, ð« là cái trán. Trong "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép r¢ng: "Dân chúng · chân núi th¤y sông ngòi nhi«u tôm cá,
bèn ðua nhau b¡t l¤y ð¬ ån b¸ gi¯ng thu°ng lu°ng làm hÕi. Dân chúng b¦m lên vua. Vua (Hùng Vß½ng) phán: "Thu°ng lu°ng ßa loài
gi¯ng v¾i chúng và ghét loài khác v¾i chúng, cho nên m¾i có thói ¤y".Vua bèn dÕy l¤y mñc v¨ nhæng hình thüy qiái vào thân th¬. T×
ð¤y gi¯ng thu°ng lu°ng không còn hÕi dân næa. Tøc xåm mình cüa ng߶i Bách Vi®t có l¨ kh· i t× ðó.
4. 4 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ъn ð¶i Trang Vß½ng nhà Chu (696-682 trß¾c Công nguyên-ND)1
· bµ Gia Ninh có ng߶i lÕ, dùng
äo thu§t qui phøc ðßþc các bµ lÕc, tñ xßng là Hùng Vß½ng ðóng ðô · Vån Lang, ð£t qu¯c hi®u là Vån Lang,
phong tøc thu¥n lß½ng ch½n ch¤t, chính sñ dùng l¯i th¡t gút.
Truy«n ðßþc 18 ð¶i ð«u xßng là Hùng Vß½ng.
Vi®t Câu Ti-n (505-465 trß¾c công nguyên-ND)2
th߶ng sai xÑ sang dø, Hùng Vß½ng ch¯ng cñ lÕi.
Cu¯i ð¶i nhà Chu, Hùng Vß½ng b¸ con vua Thøc là Phán ðánh ðu±i r°i lên thay.
Phán ð¡p thành · Vi®t Th߶ng, l¤y hi®u là An Dß½ng Vß½ng3
r°i không cùng v¾i h÷ Chu thông hiªu
næa.
Cu¯i ð¶i nhà T¥n, Tri®u Ðà chiªm cÑ U¤t Lâm, Nam Häi, Tßþng qu§n r°i xßng vß½ng ðóng ðô ·
Phiên Ngung, ð£t qu¯c hi®u là Vi®t, tñ xßng là Võ Vß½ng.
Lúc b¤y gi¶ An Dß½ng Vß½ng có th¥n nhân là Cao L± chª tÕo ðßþc cái nö li-u b¡n mµt phát ra m߶i
mûi tên, dÕy quân lính muôn ng߶i.
Võ Hoàng biªt v§y bèn sai con là Thüy xin sang làm con tin ð¬ thông hiªu.
Sau nhà vua ðãi Cao L² h½i bÕc b¨o.
Cao L² bö ði, con gái vua là MÜ Châu lÕi cùng v¾i Thüy tß thông. Thüy phïnh MÜ Châu mong ðßþc
xem cái nö th¥n, nhân ðó phá hß cái lçy nö4
r°i sai ng߶i trình báo v¾i Võ Hoàng. Võ Hoàng lÕi c¤t binh
sang ðánh. Quân kéo ðªn, vua An Dß½ng Vß½ng lÕi nhß xßa là dùng nö th¥n thì nö ðã hß gçy, quân lính ð«u
tan rã. Võ Hoàng nhân ðó mà ðánh phá, nhà vua ng§m cái s×ng tê5
ði xu¯ng nß¾c. M£t nß¾c cûng vì ngài
mà r¨ ra.
Фt nß¾c vì thª mà thuµc nhà Tri®u.
11
Vua Trang Vß½ng nhà Chu tên Ðà, con cüa vua Hoàng Vß½ng, · ngôi 15 nåm.
2
Câu Ti-n: Vua nß¾c Vi®t th¶i Xuân Thu (Trung Qu¯c) là ng߶i có chí, quyªt di®t kë thù là nß¾c Ngô. Ông th߶ng n¢m gai nªm m§t,
ch¸u ðñng tråm b« tüi nhøc, lÕi nh¶ có hi«n th¥n PhÕm Lãi và vån Chüng ð¸nh mßu, l§p kª, ðem mÛ nhân là nàng Tây Thi dâng vua
Ngô say mê nhan s¡c bö phª qu¯c chính. Kªt cøc Câu Ti-n ðã di®t ðßþc Ngô.
3
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cùng nhi«u sØ li®u khác chép r¢ng Thøc an Dß½ng Vß½ng lên ngôi nåm Giáp Thìn và ðªn nåm Quý TÜ thì dÑt
(257-208 trß¾c công nguyên) · ngôi 50 nåm. Nhßng có nhi«u chuyên gia sØ h÷c hi®n ðÕi cho r¢ng Thøc An Dß½ng Vß½ng chï tÕi v¸ t×
nåm 208 ðªn nåm 179 trß¾c công nguyên. Nhß v§y chï · ngôi ðßþc 30 nåm.
4
Lçy nö: tÑc cái máy (c½) cò cüa cái nö.
5
S×ng tê: Tê là con tây ngßu tÑc là con tê giác, mình nhö h½n voi mµt chút, da dày, s×ng thông hai ð¥u nên còn g÷i là "thông tê".
"Th¥n châu di v§t chí" cho là tê giác là mµt loÕi v§t th¥n d¸, cái s×ng tiêu bi¬u cho sñ linh thiêng cüa nó nên còn th߶ng g÷i là linh tê.
Nhà th½ Lý Th߶ng †n (813-858) th¶i Vãn Ð߶ng có câu: "Tâm hæu linh tê nh¤t ði¬m thông", (lòng có linh tê mµt ði¬m thông). Cao Bá
Nha (tri«u Nguy-n Vi®t Nam) có thi ph¦m "Tñ tình khúc" có câu: "Ðu¯c linh tê th¤u chæ kÏ oan". Nhi«u bµ sØ chép là vån tê. Vån là có
ð߶ng v¢n. Trong "ÐÕi Nam Qu¯c sØ Di-n ca" (khuyªt danh) có câu: "vån tê theo ng÷n su¯i vàng cho xuôi" là nói v« cái chªt cüa An
Dß½ng Vß½ng v§y.
9. 9 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ng߶i vþ tánh r¤t hùng dûng, có ði«u làm trái phép, Thái thú Tô иnh l¤y pháp lu§t buµc tµi.
Trßng Tr¡c gi§n, bèn cùng v¾i ng߶i em gái là Trßng Nh¸ kh· i binh · Phong Châu ðánh phá qu§n
huy®n. Dân · CØu Chân và Nh§t Nam ð«u hß· ng Ñng cä. Bà chiªm ðßþc 65 thành · ngoài phía Nam nhà
Hán, r°i tñ l§p lên làm vua, ðóng ðô · mê Linh.
Nåm thÑ 172
nhà Hán phong Mã Vi®n làm Phøc ba Tß¾ng quân ðem quân sang ðánh Bà Trßng.
Nåm thÑ 183
Mã Vi®n cho quân ði men b¶ bi¬n, d÷c theo thª núi, ð¯n cây m· ð߶ng mà tiªn có
h½n ngàn d£m. Quân Mã Vi®n tiªn ðªn Lãng BÕc4
r°i cùng v¾i Trßng Tr¡c ðánh nhau. Trßng Tr¡c không
ch¯ng cñ n±i phäi lui v« giæ C¦m Khê.
Nåm thÑ 19 Trßng Tr¡c càng nguy kh¯n bèn tr¯n chÕy, b¸ Mã Vi®n giªt5
. Tàn quân cüa Bà chÕy ðªn
Cß Phong vçn còn b¸ ðu±i phäi ð¥u hàng.
Mã Vi®n dñng trø ð°ng làm ranh gi¾i cu¯i cùng (cüa nhà Ðông Hán-ND) chia ð¤t làm hai huy®n là
Phong Khê và V÷ng Häi, lÕi xây ð¡p Ki¬n thành6
hình tròn nhß cái t± kén.
Nåm thÑ 21 (tÑc nåm „t TÜ- 45 sau Công nguyên-ND) mùa thu, Mã Vi®n tr· v« Hán.
- Chu Xß· ng, ð¶i Thu§n Ъ (126-144-ND)7
nhà Ðông Hán làm ThÑ sØ.
- Trß½ng Ki«u, ð¶i vua Thu§n Ъ (nhà Ðông Hán) niên hi®u Vînh Hòa, nåm thÑ 3 (tÑc nåm M§u D¥n-
138 sau Công nguyên -ND) ng߶i Man8
· Tßþng Lâm là rþ. Khu Liên ðánh giªt quan Trß· ng lÕi.
Nhà Ðông Hán dùng Trß½ng Ki«u làm ThÑ sØ.
Trß½ng Ki«u ðªn khuyên giäi, v² v« dân nên t¤t cä ð«u ð¥u hàng r°i tän v«.
- HÕ Phß½ng, ð¶i Hoàn Ъ nhà Ðông Hán9
niên hi®u Diên Hy, nåm thÑ 3 (nåm Canh Tý- 160 sau
Công nguyên) ng߶i qu§n CØu Chân lÕi làm phän. Nhà Hán phong Lßu Phß½ng làm ThÑ sØ. Vào
mùa ðông, tháng 11 ðäng gi£c h½n 20.000 ng߶i ð«u ðªn xin hàng.
- Lßu Tháo ng߶i ð¶i Hoàn Ъ nhà Hán.
- Chu Ngung1
ng߶i ð¶i Linh Ъ (168-189 sau Tây l¸ch- ND) nhà Hán2
.
1
Thi Sách: Là danh sî Giao Châu, h÷ Уng, ng߶i · huy®n Châu Diên phü Vînh T߶ng. Ông làm quan huy®n l®nh · Châu Diên, th¤y
viên Thái thú Trung Qu¯c là Tô иnh, tham lam bÕo ngßþc m¾i ðßa thß khuyên Tô иnh sØa ð±i lÕi chính sách. Tô ð¸nh gi§n, giªt Thi
Sách vào nåm Canh Tý- nåm 40 Tây l¸ch.
2
Nåm thÑ 17: niên hi®u Kiªn vû nhà Ðông Hán Quang Vû tÑc nåm Tân SØu, Tây l¸ch nåm 41.
3
Nåm thÑ 18: tÑc là nåm Nhâm D¥n, Tây l¸ch 42.
4
Lãng BÕc là mµt cái h° · g¥n thành Hà Nµi, phía B¡c có sông Nh¸ Hà, phía Nam có sông Tô L¸ch. жi Hán g÷i là h° Lãng BÕc, ð¶i
Tr¥n g÷i là h° Dâm Ðàm, ð¶i lê g÷i là Tây H°. Sau vì kiêng tên húy cüa Chúa Tr¸nh nên ð±i lÕi là Ðoái H°.
5
Nhi«u sách chép: Sau khi quân b¸ tan vÞ, hai Bà chÕy v« xã Hát Môn thuµc huy®n Phúc Lµc (nay là huy®n Phúc Th÷, tïnh S½n Tây) thª
bÑc quá, bèn gieo mình xu¯ng sông Hát Giang mà tñ Tr¥m Mình. Hôm ¤y là ngày 06 tháng 2 nåm Quý Mão (TÑc nåm 43 sau Công
nguyên). Hi®n nay tÕi xã nói trên, nhi«u sách chép r¢ng vçn còn miªu th¶ và hai tßþng ðá tÕc hình hai Bà.
6
Ki¬n thành: Ki¬n là cái kén, tÑc là cái t± cüa con t¢m. Ki¬n thành là cái thành gi¯ng nhß cái kén.
7
Vua Thu§n Ъ nhà Ðông Hán tên là Bäo, con cüa An Ъ lên ngôi nåm Bính D¥n (126 sau Công nguyên) · ngôi 19 nåm.
8
Nguyên bän là chæ Man. Xßa, ng߶i tàu g÷i ng߶i phß½ng Nam chßa khai hóa là Man.
9
Vua Hoàn Ъ nhà Ðông Hán (147-167) tên là Chí, cháu là Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi ðßþc 21 nåm.
10. 10 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
- Châu Tu¤n, ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán, nåm thÑ 4 niên hi®u Quang Hòa (nåm Tân D§u- 181
sau Công nguyên- ND) mùa hÕ, tháng tß rþ Ô HØ làm loÕn. B÷n Lß½ng Long, ng߶i trong châu,
nhân ðó làm phän, ðông có ðªn vài chøc nghìn ng߶i. vua Linh Ъ sai Châu Tu¤n ði ðánh phá r°i
dùng Tu¤n làm ThÑ sØ.
- Giä Tông3
ð¶i vua Linh Ъ nhà Ðông Hán nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trung bình (nåm Giáp Tý- 184
sau Công nguyên- ND), ng߶i trong châu h÷p binh ðánh ThÑ sØ. Vua Linh Ъ dùng Giä Tông làm
ThÑ sØ. Giä Tông ðªn v² v« hòa hþp ðßþc lòng ng߶i, cõi Giao Châu tr· v« yên ±n. tråm h÷ ngþi ca
r¢ng:
Giä phø lai vãn
SØ ngã tiên phän
Kim kiªn thanh bình
Cánh b¤t cäm bÕn.
TÕm d¸ch:
Cho Giä ðªn muµn màng
Khiªn ta trß¾c ðánh càn
Thanh bình nay ðã th¤y
Nào dám phän cho ðang.
Giä Tông giæ vi®c cai tr¸ trong ba nåm, ðßþc phong làm Nh¸ Lang.
- Nguy-n Tiªn4
, ð¶i nhà Hán, trong khoäng niên hi®u Trung bình (184-189 sau Công nguyên- ND)
làm ThÑ sØ.
- Sî Nhiªp5
tñ làm NgÕn Oai, ng߶i Quäng Tín thuµc qu§n Thß½ng Ngô (Quäng Tây). Cha là Sî TÑ, ð¶i
Hoàn Ъ (147-167 sau Công nguyên-ND) nhà Ðông Hán, làm Thái thú Nh§t Nam.
Lúc nhö Sî Nhiªp v« du h÷c · kinh ðô nhà Hán, ham thích Tä Th¸ Xuân Thu6
bèn ðem chú giäi sách
này. Ông lÕi tinh thông ðßþc cái nghîa l¾n cüa sách Thßþng Thß7
. Thân phø qua ð¶i, mãn tang, sau ðó ông
1
Nåm 184 ThÑ sØ Chu Ngung ðánh thuª n£ng, b¸ ð°n binh · bän ð¸a giªt chªt, vua Hán sai Giä MÕnh Kiên 9tÑc Giä Tông) làm ThÑ sØ.
2
Vua Linh Ъ nhà Ðông Hán tên Hoành, cháu t¢ng tôn cüa Hà Gian Hiªu Vß½ng Khai (con cüa Chß½ng Ъ) · ngôi 22 nåm.
3
Giä Tông tÑc Giä MÕnh Kiên. Khi Giä MÕnh Kiên chßa sang, b÷n cai tr¸ xÑ ta ph¥n nhi«u là nhæng tham quan ô lÕi nên ðã gây hoÕn
nÕn cho dân chúng không ít.
Giä Tông ð± Hiªu Liêm, t×ng giæ chÑc Kinh tri®u doãn, có tài v« chính tr¸ (theo Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc).
4
Ðúng ra Lý Tiªn. Nhæng quan lÕi Trung Qu¯c sang cai tr¸ có h÷ Lý mà khi viªt sách này tác giä cûng ð±i thành h÷ Nguyên. tác giä quá
tôn tr÷ng nghiêm l®nh cüa nhà Tr¥n hay là quá sþ?!
5
Sî Nhiªp: T± tiên là ng߶i nß¾c L², do b¤t mãn v« vi®c Vß½ng Mãng cß¾p ngôi nhà Hán m¾i sang · ð¤t Quäng Tín, qu§n Thß½ng Ngô,
ðªn ð¶i Sî TÑ. Thân phø cüa Sî Nhiªp là sáu ð¶i. Sî TÑ làm Thái thú qu§n Nh§t Nam. Sî Nhiªp du h÷c · Kinh sß ð² M§u tài r°i Hiªu
Liêm. Lúc làm Thái thú Giao Chï dân r¤t kính phøc m¾i tôn làm Sî Vß½ng. Quan Hàn lâm H÷c Sî Lê Vån Hßu, mµt sØ gia có tài, th¶i
Tr¥n Thánh Tông (1258- 1278) ðã khâm phøc cái ph¦m ðÑc và tài tr¸ dân cüa Sî Vß½ng không ít.
6
Tä Th¸ Xuân Thu: Kinh Xuân Thu ðã có chú n½i s¯ (24) chß½ng ð¥u. Tä Khßu Minh ð¶i nhà Chu làm Thái sØ cho nß¾c L², theo chí ðÑc
Kh±ng TØ soÕn ra bµ Tä Th¸ Xuân Thu. Ng߶i ð¶i sau g÷i Kh±ng TØ là T± Vß½ng, Khßu Minh là T± Th¥n.
7
Thßþng Thß tÑc là Kinh Thß. Thß (nghîa ðen là chép) là chép nhæng cách m· mang giáo hóa cüa các b§c thánh nhân th¶i c± ð¬ làm
khuôn mçu. Kinh Thß do ðÑc Kh±ng TØ sßu t¥m, trong chép: ði¬n (phép t¡c), mô (mßu bàn, kª sách), hu¤n (l¶i dÕy d²), cáo (l¶i truy«n
13. 13 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
nhà T¤n nåm thÑ nh¤t niên hi®u Thái ninh (nåm 323 sau Công nguyên) sai tß¾ng quân là Cao BØu ðánh và
chém ðßþc ThÕc.
Nguy-n Phóng ð¶i Thành Ъ (323-342 sau Công nguyên)1
nhà T¤n làm ThÑ sØ.
Nguy-n Phu ð¶i Møc Ъ (345-361 sau Công nguyên)2
nhà T¤n làm ThÑ sØ.
Châu Phø th¶i T¥n Phù Kiên (nåm 357 sau Công nguyên)3
làm ThÑ sØ.
Nguy-n T¯n (ðúng là Lý T¯n-ND)
в Vi®n.
жi Hiªu Vû Ъ4
nhà T¤n nåm thÑ 5 niên hi®u Thái Nguyên (nåm 380 sau Công nguyên-ND) Thái
thú qu§n CØu Chân là Nguy-n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND) chiªm cÑ Giao Châu làm phän 6 nåm. Khi в Vi®n
chém ðßþc Nguy-n T¯n (tÑc Lý T¯n-ND)5
cõi Giao Châu ðßþc yên.
в Hu® е là con cüa в Vi®n6
.
жi Nghîa Hy (Tri«u T¤n An Ъ-ND) nåm thÑ 7 (nåm 441 sau Công Nguyên-ND) Thái thú Vînh Gia
là Lß Tu¥n chÕy sang ðánh phá Hþp Ph¯ r°i bång ð߶ng t¡t ðªn châu lÜ.
Vua T¤n dùng в Hu® е làm ThÑ sØ. Hu® е ð¯c su¤t lính trong phü ra ðánh · ThÕch KÏ r°i lÕi
cùng v¾i Lß Tu¥n ðánh nhau · bªn ðò phía nam Long Biên7
. Hu® е dùng ðuôi chim trî làm ðu¯c ð¯t
thuy«n cüa Lß Tu¥n, quân sî hai bên b¶ sông b¡n ra, binh cüa Lß Tu¥n thua to. Tu¥n chªt chìm dß¾i nß¾c.
Hu® е v¾t thây c¡t ð¥u gói ðem v« Kiªn khang.
Ъn ð¶i Hiªu Vû Ъ nåm thÑ nh¤t niên hi®u S½ nguyên (niên hi®u Vînh s½-ND)8
tháng 7 quân Lâm
„p vào cß¾p bóc, Hu® е ðánh phá, quân Lâm „p xin hàng.
1
T¤n Thành Ъ tên Di-n, con cüa Minh Ъ · ngôi ðßþc 17 nåm.
2
T¤n Møc ðª tên Ðam, con cüa T¤n Khang 𪠷 ngôi ðßþc 17 nåm.
3
Nåm Ðinh TÜ tÑc nåm 357 t¥n Phù Kiên soán v¸, Phù Kiên còn có tên là Vån Vß½ng, ti¬u tñ là Kiên, h÷c rµng ða tài. là ng߶i th¶i Ðông
T¤n, cûng g÷i là th¶i ðÕi 16 nß¾c Ngû H°. Trong 16 nß¾c chia vùng Giang B¡c ð¬ cai tr¸ thì t¥n Phù Kiên tr¸ chüng tµc "Chi" dñng ra
nhà Ti«n T¥n g°m 44 nåm (351-394). Kinh ðô là Tr߶ng An (tïnh Thi¬n Tây). Có sách chép là B° Kiên, tên chúa Ti«n T¥n ð¶i t¤n.
4
Hiªu Vû Ъ tên là Di®u, con cüa Giän Vån Ъ · ngôi ðßþc 24 nåm (373-396).
5
Lý T¯n: T¯ng sØ chép: Lý T¯n có sÑc khöe và lúc làm Thái thú qu§n CØu Chân thì quy«n thª và uy danh l×ng lçy. Lúc nghe ThÑ sØ
Тng Ðôn Chi s¡p ðªn, Lý T¯n sai hai con ra ngån ch£n các n½i hi¬m yªu. в Vi®n ðem binh lÕi ðánh chém ðßþc Lý T¯n.
6
в Hu® е: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß"và "Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" ð«u vhép là в Hu® е, Hu® chÑ không phäi
Tu®. Có sØ li®u chép là Tu® (sai? ðúng?) в Hu® е là con cüa в Vi®n ðßþc T¤n Ъ cho làm ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ Lß Tu¥n làm phän
ðem ð° ðäng 2000 ng߶i kªt hþp v¾i dß ðäng cüa Lý T¯n ðánh phá Hþp Ph¯ r°i kéo ðªn Nam thành Long Biên. в Hu® е ðem hªt
gia tài ra ban thß· ng quân sî r°i cùng em là Hu® KÏ (Thái thú Giao Chï), Chß½ng Dân (Thái thú CØu Chân) cùng ð¯c thúc quân bµ
ðánh nhau v¾i Lß Tu¥n, phóng ðu¯c trî vî ð¯t thuy«n lß Tu¥n. Quân Lß Tu¥n tan vÞ. Tu¥n b¸ chªt chìm dß¾i sông.
7
Long Biên: tên huy®n v« ð¶i nhà Hán thuµc Giao Chï, ch² quân tr¸ th¶i Ðông Hán. Sách "Thüy Kinh chú" chép: Nåm 208- thuµc nhà
Ðông Hán nåm Kiªn an thÑ 13, khi dñng thành có gi¯ng thu°ng lu°ng ch¢ng ch¸t dß¾i nß¾c · hai bên Nam B¡c. Nhân ðó ð±i tên là
Long Uyên. Nhà Lý ð±i là Thång Long. Nay là tïnh thành Hà Nµi.
8
Theo nhi«u sØ li®u c± th¤y: Hiªu Vû Ъ nhà T¤n (373-396) không có niên hi®u S½ nguyên. жi Hiªu Vû Ъ nhà T¯ng (454- 464) cûng
không có niên hi®u S½ nguyên. Vä lÕi, theo nhi«u sách sØ thì в Hu® е ðánh quân Lâm „p vào nåm 413 (tÑc nåm Quý SØu nh¢m ð¶i
An Ъ nhà T¤n nåm thÑ 9 niên hi®u Nghîa Hy).
Ъn nåm 420 lÕi ðánh l¥n næa và quân lâm „p phäi ð¥u hàng (tÑc nåm Canh Thân ð¶i Vû Ъ nhà T¯ng nåm thÑ nh¤t niên hi®u Vînh s½).
Có l¨ nåm 420 mà sách chép nh¢m Vû Ъ thành Hiªu Vû Ъ, niên hi®u Vînh s½ thành S½ nguyên chång?
14. 14 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Hu® е cai tr¸ dân sþ mà quí mªn. CØa thành ðêm ðªn không phäi ðóng. Cüa r½i ngoài ð߶ng
không ai nh£t.
в Ho¢ng Vån là con cüa в Hu® е1
.
Vß½ng Huy lên thay в Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ2
.
Ðàn Hoa Chi3
.
Nåm thÑ 23 niên hi®u Nguyên gia (nåm Bính Tu¤t- 446 sau Công nguyên- ND) vua Vån Ъ nhà
T¯ng4
sai ThÑ sØ Ðàn Hoa Chi ðánh Lâm „p. Có ng߶i · Nam Dß½ng tên là Tông Xác, tính thích vi®c võ
t×ng nói r¢ng: "Ta nguy®n làm c½n gió dài ð¬ phá làn sóng muôn d£m"5
, bèn cùng v¾i Ðàn Hoa Chi håm h·
xin ðánh Lâm „p. Vua T¯ng dùng Tông Xác làm Ch¤n võ Tß¾ng quân.
Vua nß¾c lâm „p là PhÕm Dß½ng MÕi nghe nhà T¯ng xu¤t quân m¾i dâng bi¬u6
xin trä lÕi nhæng ð¤t
ðai ðã cß¾p ðßþc.
Ðàn Hoa Chi tiªn quân vây tß¾ng Lâm „p (là PhÕm Phøc Long-ND) · thành Khu Túc. Tông Xác
ðánh phá, ðªn tháng 5 thì hÕ thành Khu Túc, chém ðßþc tß¾ng PhÕm Phøc Long. Th×a th¡ng quân T¯ng kéo
vào Tßþng Ph¯, PhÕm Dß½ng MÕi vçn ðánh mÕnh, dùng áo giáp trùm lên mình voi trß¾c sau ð«u kín mít hªt
cä. Tông Xác lÕi làm hình con sß tØ ð¬ ch¯ng lÕi. Kªt quä voi sþ häi bö chÕy. Quân Lâm „p thua to, PhÕm
Dß½ng MÕi tr¯n ði.
Nåm thÑ 24 niên hi®u Nguyên gia (tÑc nåm 447-ND) Ðàn Hoa Chi tr· v« B¡c.
Lßu Møc ð¶i Minh Ъ (465- 472-ND) nhà T¯ng7
làmThÑ sØ.
Lßu Bµt.
Nguy-n Tr߶ng Nhân (ðúng là Lý Tr߶ng Nhân-ND)8
ð¶i Minh Ъ nhà T¯ng làm ThÑ sØ.
Th¥m Hoán ð¶i Cao Ъ (479- 482-ND) nhà T«9
làm ThÑ sØ.
1
в Ho¢ng Vån: Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß": Con trß· ng cüa в Hu® е. Trß¾c kia, в Hu® е xin cho в Ho¢ng Vån làm Thái
thú CØu Chân. B¤y gi¶ Hu® е m¤t, nhà T¯ng phong Ho¢ng Vån làm ThÑ sØ. Ho¢ng vån lÕi ðßþc phong tß¾c Long Biên H¥u.
2
Theo "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì là Vß½ng Huy Chi chÑ không phäi là Vß½ng Huy. Nåm Ðinh Mão, tháng 4- 427 Tây l¸ch T¯ng Ъ ðòi
Ho¢ng Vån v« làm Ðình úy và cho Vß½ng Huy Chi lên thay làm ThÑ sØ.
Ho¢ng vån mong ðßþc v« ch¯n ðª ðô nên ðang b®nh vçn ráng ng°i xe lên ð߶ng, xe ðªn Quäng Châu thì t× tr¥n.
3
Ðàn Hoa Chi: ng߶i · Kim Hß½ng thuµc Cao Bình, t×ng giæ chÑc ThÑ sØ Duyên Châu. Th߶ng nghi®n ng§p rßþu chè lÕi tham lam
nhûng nhi-u nên b¸ cách chÑc. Lúc ngã b®nh, trong c½n mê sän th߶ng th¤y hình dÕng ng߶i rþ H° hãm hÕi r°i m¤t.
4
T¯ng vån Ъ tên Nghîa Long, con cüa T¯ng Vû ðª, · ngôi 30 nåm.
5
Lúc còn nhö ðßþc ng߶i chú höi v« cái chí cüa Tông Xác, Xác trä l¶i: "Nguy®n th×a tr߶ng phong phá vÕn lý lãng". Vß½ng Bµt (bu±i S½
Ð߶ng) mµt hôm ði thåm thân phø làm quan L®nh · Giao Chï, lúc qua Nam Xß½ng ðßþc dñ bæa ti®c tÕi Тng Vß½ng Các. Nhân bæa
ti®c ¤y Vß½ng Bµt ðã làm bài "Тng vß½ng Các tñ" l¶i cñc kÏ di-m l®, trong ¤y có câu: "Hæu hoài ð¥u bút, mµ Tông Xác cho tr߶ng
phong" (SÇn hoài bäo vÑt cây bút, ngßÞng mµ c½n gió dài cüa Tông Xác).
6
Bi¬u là bài vån cüa th¥n dân dâng lên vua, ð¬ chúc m×ng thì g÷i là hÕ bi¬u, ho£c ð¬ tÕ ½n g÷i là tÕ bi¬u, ho£c ð¬ bày tö ði«u gì...
7
T¯ng Minh Ъ tên là Úc, con cüa Vån Ъ · ngôi ðßþc 8 nåm.
8
Lý Tr߶ng Nhân: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Ng߶i trong châu là Lý Tr߶ng Nhân giªt nhæng bµ hÕ cüa châu møc t× Trung Qu¯c
sang, r°i chiªm cÑ giao Châu làm phän tñ xßng là ThÑ sØ.
9
T« Cao ðª h÷ Tiêu, tên ÐÕo Thành, ng߶i Nam Lan Lång, làm quan nhà T¯ng, ðßþc phong T« Vß½ng, ðßþc nh߶ng ngôi, và · ngôi 4
nåm.
15. 15 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Nguy-n Thúc Hiªn (ðúng là Lý Thúc Hiªn-ND)1
.
Nguy-n Thúc Hiªn là em h÷ cüa Nguy-n Tr߶ng Nhân. Tr߶ng Nhân chªt, Thúc Hiªn lên thay lãnh
chÑc vi®c Giao Châu. Nhßng vì hi®u l®nh chßa th¬ thi hành ðßþc m¾i c¥u mong · nhà T¯ng chÑc ThÑ sØ.
Vua T¯ng lÕi dùng Th¥m Hoán làm ThÑ sØ, dùng Thúc Hiªn làm chÑc Thái thú hai qu§n Võ Bình và Tân
xß½ng.
Thúc Hiªn ðßþc m®nh l®nh cüa tri«u ðình r°i, bèn ðem binh chiªm giæ n½i hi¬m yªu không ch¸u l®
thuµc Th¥m Hoán. Th¥m Hoán d×ng lÕi · U¤t Lâm r°i b¸ b¸nh mà chªt.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Kiªn nguyên (nåm KÖ v¸-749-ND) vua Cao Ъ nhà T« cho Thúc Hiªn
làm ThÑ sØ. Thúc Hiªn nh§n ðßþc tri«u m®nh l®nh lÕi dÑt bö hÆn vi®c c¯ng hiªn.
Nåm thÑ 3 niên hi®u Vînh minh (nåm „t SØu-485-ND) vua (T« Vû Ъ-ND)2
sai Lßu Khäi (còn ð÷c
Giai-ND) làm ThÑ sØ ð¬ ðánh Thúc Hiªn, Thúc Hiªn sþ hãi theo ð߶ng t¡t v« ch¥u vua.
Lßu Khäi ð¶i Cao Ъ (479-482-ND) nhà T« làm ThÑ sØ.
Phòng Pháp Tông ð¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà T«3
làm ThÑ sØ.
Phøc Ðång Chi.
Pháp Tông làm chÑc Tr߶ng sØ. Phøc Ðång Chi th¤y Pháp Tông nhi«u b®nh hoÕn m¾i ðem giam giæ
trong ngôi nhà riêng bi®t r°i tß¾c ðoÕt hªt quy«n hành. Pháp Tông thích ð÷c sách, · trong tù mong có sách
ð¬ xem. Phøc Ðång Chi nói: "SÑ quân · không còn sþ ðµng ðªn b®nh t§t, há xem ðßþc sách næa sao?". R°i
không cho.
Vua t« cho Ðång Chi làm ThÑ sØ.
Pháp Tông ðßþc tr· v«, ði ngang qua Ngû Lînh thì chªt.
Nguy-n Khäi (ðúng là Lý Khäi-ND)4
¶i Minh Ъ (494-498-ND) nhà t« làm ThÑ sØ.
Nguy-n T¡c (ðúng là Lý t¡c-ND)5
ng߶i ð¶i nhà Lß½ng (502-556-ND)6
.
Nguy-n Khäi làm phän, Nguy-n T¡c chém Khäi r°i lên thay làm ThÑ sØ.
H¥u Tß ð¶i Vû Ъ (502-549) nhà Lß½ng làm ThÑ sØ.
Dß½ng Phiêu.
1
"Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép lÕi l¶i phê cüa sØ gia Ngô Sî Liên v« vi®c anh em Lý Tr߶ng Nhân: Nhà T« làm sai
hình pháp. Lý Thúc Hiªn là kë thân thuµc cüa loÕn th¥n, khi làm chÑc châu møc uy l®nh chßa ðßþc thi hành thì c¥u xin làm chÑc ThÑ
sØ v¾i tri«u ðình Trung Qu¯c, khi ðßþc tri«u l®nh lÕi ch¯ng cñ v¾i ti«n ThÑ sØ Th¥m Hoán · U¤t Lâm. Mµt khi có chÑc tß¾c phong
cho, có uy lñc r°i thì phän bµi ch¯ng lÕi quan viên Trung Qu¯c và không tiªn c¯ng næa.
Ъn lúc Lßu Khäi vâng l®nh ðem quân tiªn ðánh, nhà T« lÕi cho Lý Thúc Hiªn theo ð߶ng t¡t vào ch¥u, không nghe tuyên b¯ tµi trÕng gì
cä. Nhß thª thì làm sao cho ng߶i phøc và rÕng rÞ qu¯c th¬?
2
T« Vû Ъ tên Di, con cüa Cao Ъ, lên ngôi nåm Quí Hþi, · ngôi ðßþc 11 nåm (483-493).
3
t« Minh Ъ tên Loan, con cüa ÐÕo Sinh (con ng߶i anh vua T« Cao Ъ) phª Häi lång Vß½ng, tñ l§p làm vua, · ngôi ðßþc 5 nåm.
4
xem lÕi chú thích (64)
5
xem lÕi chú thích (64)
6
Lß½ng Vû Ъ h÷ Tiêu, tên Di-n, ð°ng tµc v¾i T«, c¤t binh ðánh Ðông hôn h¥u, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi ðßþc
48 nåm. Ngôi vua l¥n lßþt truy«n ðªn Lß½ng Giän Ъ, Lß½ng Nguyên Ъ và Lß½ng Kinh Ъ thì dÑt. Nhà Lß½ng liên tiªp tr¸ vì (502-
556) ðßþc 55 nåm.
17. 17 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Quân lính cüa Lßu Phß½ng kéo ðªn sông Xà Lê (còn g÷i là а Lê), binh Lâm „p ð«u cÞi voi l¾n b¯n
m£t mà tiªn t¾i. Lßu Phß½ng bèn ðào nhi«u h¯ nhö, l¤y cö phü lên trên r°i ra ðánh và giä thua chÕy. Quân
Lâm „p ðu±i theo, voi nhi«u con b¸ søp chªt. Nhân ðó, dùng binh hùng tiªp tøc ðu±i ðánh, quân Lâm „p
thua to, b¸ b¡t c¡t tai có ðªn vÕn cái. Lßu Phß½ng ðu±i ðánh nhi«u l¥n ð«u ðßþc th¡ng lþi cä. Ðu±i theo
hß¾ng nam, qua trø ð°ng cüa Mã Vi®n, t¾i ngày thÑ tám thì t¾i kinh ðô cüa nß¾c Lâm „p. Vua nß¾c Lâm „p
là PhÕm Chí phäi bö thành mà chÕy tr¯n. Lßu Phß½ng vào thành l¤y th¥n chü trong miªu 18 cái ð«u ðút b¢ng
vàng cä.
Lßu Phß½ng kh¡c ðá ghi công r°i tr· v«. Giæa ð߶ng b¸ b®nh mà chªt.
Khâu Hòa.
Vào nåm thÑ 5 niên hi®u Vû ÐÑc (nåm Nhâm Ng÷- 622- ND) vua Cao T±1
nhà Ð߶ng trao cho
Khâu Hòa chÑc ÐÕi t±ng Quän, tß¾c Ðàm qu¯c công, Hòa lÕi tâu xin ð£t chÑc Ðô hµ Phü chúa.
Lßu Diên Hñu.
Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Ði«u lµ (nåm KÖ Mão- 679-ND) vua Cao Tông2
nhà Ð߶ng ð±i chÑc ThÑ sØ
An Nam làm Ðô hµ phü Giao Châu, dùng Diên Hñu làm quan Ðô hµ.
Theo l® cû ð¯i v¾i di lão3
chï phäi thâu phân næa s¯ thuª, Lßu Diên Hñu lãnh trách nhi®m thâu thuª,
ra l®nh thâu vào ðü nguyên s¯. Dân chúng oán gi§n. Ng߶i ð¥u sö trong ðám oán gi§n là Lý Tñ Tiên4
b¸ Lßu
Diên Hñu giªt chªt. Dß ðãng bèn n±i loÕn vây phü thành mà giªt Diên Hñu.
Khúc Lãm.
Khúc Lãm, th¶i vua Trung Tông (705- 710-ND)1
, nhà Ð߶ng làm quan Ðô hµ, vì tham lam tàn bÕo
m¤t lòng dân nên b¸ chÑc Tß løc là Cam Mãnh giªt.
1
Ð߶ng Co T± h÷ Lý, tên uyên, dòng dõi cüa Tây Lß½ng Vß½ng, Lý Nh§t Cao, n¯i theo tß¾c cüa t± tiên làm Ð߶ng Công, giæ Thái
Nguyên, d¤y binh, ðßþc phong làm Ð߶ng Vß½ng, sau cß¾p ngôi nhà Tùy. Lên ngôi · Tr߶ng Sa, · ngôi ðßþc 9 nåm (618- 626).
2
Ð߶ng Cao Tông tên Tr¸, con cüa Thái Tông, · ngôi ðßþc 34 nåm (650 - 683).
3
Di lão: theo ông Nguy-n Kh¡c Thu¥n thì không nên d¸ch ho£c nªu d¸ch thì: "ng߶i già · mi«n ð¤t man di". Riêng chúng tôi, không d¸ch
không ch¸u ðßþc mà d¸ch ra cûng không hþp ý. d¸ch tàm tÕm ð¬ b¾t bñc mình thì: "ng߶i già cä nghèo hèn quê k®ch", r߶m quá không
±n! Ðó, ng߶i Trung Qu¯c thª ð¤y, h÷ th߶ng g÷i các nß¾c nhö · chung quanh h÷ là di. Nói gì thì nói, khi dùng chæ di, không th¬ h÷
không có ý mi®t th¸ · trong ðó. Cûng bÞi chæ "di" này mà xäy ra chuy®n sau ðây.
Tri«u vua Quang Trung, sÑ giä Võ Huy T¤n sang nhà Thanh tiªn c¯ng. Ng°i ch¶ · quán, b¤t chþt Ông Võ th¤y quy¬n s± do viên quan
lÕi thuµc nhà Thanh chép nhæng v§t tiªn c¯ng. Cu¯i dòng có hai chæ "di quan" nghîa là cüa viên quan nß¾c man di, ð¬ chï sÑ bµ An
Nam ta. Gi§n l¡m nhßng nghî, to tiªng n£ng l¶i v¾i tên lÕi thuµc không ích gì. Ông Võ bèn chiªt tñ chØ Di và th¤y: chæ cung là cung
nö hþp v¾i chæ qua là giáo mác thì thành chæ Di và ông ghi ngay vài quy¬n s± ¤y bài th½:
"CÑ g÷i là Di cûng chÆng sao
"Di này sÇn có ðü cung ðao
"Giang s½n th߶ng xu¤t trang hào ki®t
"Tr÷ng nghîa nhân mà tö chí cao.
Cä vua quan trong tri«u ð«u chuy«n tay nhau ð÷c bài th½ và r¤t kính phøc, r¤t tr÷ng ðãi sÑ giä nß¾c An Nam. Và, t× ðó khi nói v« nß¾c
ta, dân ta h÷ không dùng chæ Di næa.
Bài th½ b¢ng chæ Hán, tôi nghe ðßþc cách ðây h½n 30 nåm. bây gi¶ chï nh¾ ðÕi ý, cho nên chuy¬n sang Vi®t ngæ, t¤t nhiên không ðßþc
sát nghîa.
4
Lý Tñ Tiên: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Mùa thu tháng 7 nåm Ðinh Hþi- Tây l¸ch 687, sau khi Lý Tñ Tiên tuçn nÕn Ðinh Kiªn tø hþp
nhân dân vây phü thành và Ðinh Kiªn giªt Lßu Diên Hñu.
18. 18 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Trß½ng Thu§n.
Th¶i vua Túc Tông (756-762-ND)2
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.
Trß½ng Bá Nghi.
Trß½ng Bá Nghi là con cüa Trß½ng Thu§n.
Nåm thÑ 2 niên hi®u Chí ÐÑc (nåm Ðinh D§u- 757-ND) vua Túc Tông nhà Ð߶ng ð±i An Nam
thành Tr¤n Nam ðô hµ phü dùng Trß½ng Bá Nghi làm quan ðô hµ.
nåm thÑ 2 niên hi®u ÐÕi L¸ch (nåm Ðinh TÜ-767-ND) ð¶i vua ÐÕi Tông nhà Ð߶ng, Trß½ng Bá nghi
xây lÕi La Thành.
Ъn nåm thÑ 3 (nåm M§u Thân- 768-ND) thì ð±i lÕi là An Nam ðô hµ phü.
Cao Chánh Bình.
жi vua ÐÕi Tông3
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ.
Tri®u Xß½ng, lên thay Cao Chánh Bình làm quan ðô hµ.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Trình Nguyên (nåm „t SØu- 785-ND) ð¶i vua ÐÑc Tông4
nhà Ð߶ng,
Tri®u Xß½ng tâu lên xin ð£t ra Nhu Vi-n quân.
Bùi Thái, lên thay Tri®u Xß½ng làm quan ðô hµ, b¸ ng߶i · trong phü là Vß½ng Quí Nguyên giªt r°i
dùng Tri®u Quân làm quan ðô hµ5
.
Tri®u Quân.
Lý Tßþng C±.
жi vua Hiªn Tông (806-820)6
nhà Ð߶ng, Tri®u Quân và Lý Tßþng C± làm quan ðô hµ b¸ ng߶i
trong phü là Dß½ng Thanh giªt7
.
Nguy-n Nguyên Gia (ðúng là Lý Nguyên Gia-ND).
Vào nåm thÑ 2 niên hi®u Tr߶ng Khánh (nåm Nhâm D¥n- 822- ND) vua Møc Tông8
nhà Ð߶ng
dùng Nguyên HÖ làm quan ðô hµ. Nguyên HÖ th¤y g¥n cØa thành có dòng nß¾c chäy ngßþc m¾i sþ r¢ng
1
Ð߶ng Trung Tông, tên Triªt, con cüa vua Cao Tông lên ngôi nåm Giáp Thân (nåm 684) · ngôi chßa ðßþc mµt nåm thì b¸ Vû H§u phª,
d¶i ngai v« Phong Châu r°i cho em ngài lên thay, tÑc Ð߶ng Du® Tông. Ъn nåm „t TÜ (705) ngài lÕi lên ngôi, nåm Canh Tu¤t (nåm
710) b¸ ngµ sát.
2
Ð߶ng Túc Tông tên HÕnh, con vua Huy«n Tông, · ngôi ðßþc 7 nåm.
3
Ð߶ng ÐÕi Tông tên Dñ, con Túc Tông, · ngôi ðßþc 17 nåm (763-779).
4
Ð߶ng ÐÑc Tông tên Quát, con cüa ÐÕi Tông, · ngôi ðßþc 25 nåm (780- 804).
5
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß " chép:Tri®u Xß½ng sang ðô hµ cõi An Nam, dân r¤t cäm phøc. Ông tÕi chÑc su¯t 17 nåm An nam yên ±n, sau
vì ðau n½i chân nên xin v« c¯ qu¯c. Nhà Ð߶ng cho Ðinh Bµ Lang trung Bùi Thái sang thay Tri®u Xß½ng. Ъn nåm Quý TÜ- Tây l¸ch
803, tß¾ng trong châu là Vß½ng Quý Nguyên ðu±i Bùi Thái. Vua nhà Ð߶ng th¤y Tri®u Xß½ng tu±i ngoÕi th¤t tu¥n song trình bày vi®c
gì cûng tinh t߶ng minh bÕch, vua l¤y làm lÕ, lÕi trao cho Tri®u Xß½ng chÑc Giao Châu ðô hµ.
6
Ð߶ng Hiªn Tông tên Thu¥n, con cüa Thu§n Tông · ngôi ðßþc 15 nåm.
7
Dß½ng Thanh, ng߶i Giao Châu là tù trß· ng cüa ng߶i Mán, v« sau làm Hoan Châu ThÑ sØ. Lúc b¤y gi¶ có Lý Tßþng c± là dòng gi¯ng
tông th¤t nhà Ð߶ng, ðßþc nhà Ð߶ng cho làm An Nam Ðô hµ. Tham lam, hà kh¡c, m¤t lòng dân Lý Tßþng C± b¸ Dß½ng Thanh ðang
ðêm kéo quân v« ðánh úp, l¤y Giao Châu giªt Lý Tßþng C±.
8
Ð߶ng Møc Tông tên là H¢ng, con cüa Hiªn Tông, · ngôi ðßþc 4 nåm (821- 824).
19. 19 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
ng߶i trong châu ða s¯ s¨ sinh chuy®n phän tr¡c. Nhân ðó m¾i bói quë, xem cái thành hi®n tÕi ¤y nhß thª
nào. Lúc b¤y gi¶, có cái thành nhö v×a m¾i ð¡p. Ng߶i xem bói, xem tß¾ng nói r¢ng sÑc ông không ðü ð¬
b°i ð¡p cái thành l¾n, 50 nåm sau së có ng߶i h÷ Cao ðóng ðô · ð¤y mà xây dñng vß½ng phü.
Ъn khoäng niên hi®u Hàm Thông (841- 873-ND) ð¶i vua Ý Tông1
nhà Ð߶ng, Cao Bi«n ð¡p thêm
La Thành.
Hàn ¿¾c ng߶i Võ Ninh, thuµc lãng châu, v¯n tên là Tr÷ng Cách. Trong khoäng niên hi®u Thái Hòa
(827- 835- ND) vua Ð߶ng Vån Tông2
bãi bö chÑc ðô ð¯c Giao Châu, toàn cõi Giao Châu ð«u thuµc v« An
Nam Ðô Hµ phü. Nhà vua dùng Hàn ¿¾c làm quan ðô hµ.
Võ H°n ng߶i th¶i Vû Tông (841- 846- ND) nhà Ð߶ng3
.
Bùi Nguyên Hæu4
ng߶i th¶i Vû Tông nhà Ð߶ng.
Nguy-n Trác5
ð¶i Tuyên Tông (847- 859- ND)6
nhà Ð߶ng làm quan ðô hµ Kinh Lßþc sÑ.
Vß½ng Thúc.
Thân phø là Vß½ng Kh· i. Vß½ng Thúc lá con (trai) cüa Vß½ng Kh· i v§y.
Vß½ng YhÑc ð§u Tiªn sï ð®7
và là ng߶i giöi nh¤t trong các hàng quan lÕi. Ðßþc thång chÑc Ði®n
trung Th¸ ngñ sØ.
Trong khoäng niên hi®u ÐÕi Trung (847- 859- ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Vß½ng ThÑc làm
ThÑ sØ T¤n Châu thì ðßþc thuyên chuy¬n sang làm quan ðô hµ An Nam.
Lý Hµ8
.
Nåm thÑ 12 niên hi®u ÐÕi Trung (nåm M§u D¥n- 858-ND) ð¶i vua Tuyên Tông nhà Ð߶ng, Lý Hµ
lên thay Vß½ng ThÑc làm quan Ðô hµ. Tháng chÕp ng߶i M߶ng ðßa quân Nam Chiªu vào ðánh úp cß¾p
phá bän phü, Lý Hµ phäi chÕy sang Võ Châu.
1
Ð߶ng Ý Tông tên là Xác (Giác), con cüa Tuyên Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (860- 873).
2
Ð߶ng Vån Tông tên là Ngang, con vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 14 nåm (827- 840).
3
Ð߶ng Vû Tông tên là Tri«n, con Tri«n, con cüa vua Møc Tông, · ngôi ðßþc 6 nåm.
4
"ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: là Bùi Nguyên Hñu, "Khâm ð¸nh Vi®t sØ thông giám cß½ng møc" chép là Bùi Nguyên Dø.
5
Ðúng là Lý Trác.
6
Ð߶ng Tuyên Tông tên là Th¥m, con cüa Hiªn Tông · ngôi 13 nåm.
7
Bên nß¾c ta mãi ðªn th¶i nhà Lý m¾i b¡t ð¥u có thi cØ. Nhßng thi hµi phäi ðþi ðªn nhà Tr¥n. Nåm 1232 vua Tr¥n Thái Tông m· khóa
thi Thái h÷c sinh (tÑc tiªn sï). Ъn nåm Ðinh Mùi (1247) ð£t ra tam khôi: TrÕng nguyên, Bäng Nhãn, Thám hoa. Khoa thi nåm 1247 này
có ông Lê Vån Hßu ð² Bäng mhãn. Ông là sØ gia có tài cüa nß¾c ta.
8
Có sách chép nåm 858 nhà Ð߶ng dùng Vß½ng ThÑc làm quan Kinh lßþc Ðô hµ sÑ. Ъn nåm 860 nhà Ð߶ng dùng Lý Hµ làm quan
Ðô hµ và cûng nåm này quân Nam Chiªu công hãm thành phü, Lý Hµ bö chÕy.
LÕi theo "Tß tr¸ thông giám" thì sØ này chép: Lý Hµ ðªn phü li«n giªt viên tù trß· ng Mán là в Thü Tr×ng. Bµ hÕ cüa в Thü Tr×ng xúi
giøc quân Nam Chiªu vây ðánh phü thành. Lý hµ thua chÕy v« Vû Châu. Vua Ð߶ng trách Lý Hµ v« tµi sát hÕi Thü Tr×ng, lÕi làm m¤t
phü thành bèn giáng Lý Hµ làm Tß Hµ Ðam Châu, sau lÕi lßu ðày dài hÕn · Nhai Châu và Diêm Châu. аng th¶i mu¯n thu phøc lòng
dân, c¯t cho yên, vua Ð߶ng m¾i truy t£ng cho thân phø cüa Thü Tr×ng là в T°n Thành chÑc kim ngô tß¾ng quân.
"Khâm ð¸nh Vi®t sØ Thông giám cß½ng møc" chép: в T°n Thành b¸ quan Ðô hµ Lý Trác giªt. Ðám dân Mán oán gi§n, ðem quân Nam
Chiªu vào cß¾p phá. Lý Trác là mµt viên quan tham lam tàn bÕo, hà kh¡c và tham nhûng. Y th߶ng mua ép bò ngña cüa ng߶i Mán,
m²i ð¤u mu¯n ð±i mµt con bò.
20. 20 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Nåm sau, Lý Hµ t§p hþp th± binh ðánh quân M߶ng l¤y lÕi phü thành.
Vua Ý Tông nhà Ð߶ng chê trách Lý Hµ v« vi®c ð¬ cho phü thành th¤t thü, m¾i giáng xu¯ng làm
chÑc Tß Hµ · Ðam Châu.
Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND), vua Ý Tông nhà Ð߶ng bãi bö phü An Nam Ðô
hµ, ð£t hành Giao Châu · Häi Môn, r°i cäi ð±i tr· lÕi.
Vß½ng Khoang thay Lý Hµ làm quan Ðô hµ.
Thái T§p1
.
Trong khoäng niên hi®u Hàm Thông (860- 873- ND) ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng, Nam Chiªu ð¯c
su¤t Man binh kéo sang cß¾p phá.
Vua Ý Tông dùng Quan Sát sÑ H° Nam là Thái T§p thay Vß½ng Khoang, r°i ðem các ðÕo binh: Ðan,
HoÕt, T×, Bi®n, Kinh, Tß½ng Ðàm và NgÕt ði ðánh quân Nam Chiªu. Man binh bèn kéo nhau ði. Lúc b¤y gi¶
Quan Tiªt ðµ sÑ Lãnh Nam là Thái Kinh sþ Thái T§p l§p ðßþc công m¾i bãi binh. Thái t§p th¤y Man binh mãi
cß¾p phá chßa yên mà quân lính thì m®t möi tr- biªng, lß½ng thñc thì hªt, ðánh nhau m߶i ph¥n ¡t chªt. Do
ðó, m¾i làm t¶ trÕng giäi bày dâng lên viên quan Trung Thß là Tïnh Th¶i2
. Tïnh Th¶i xem bài trÕng mà vì tin
l¶i cüa Thái Kinh nên r¯t cuµc không cÑu xét gì cä.
Ъn nåm thÑ 4 (niên hi®u Hàm Thông nåm Quý V¸- 863- ND) mùa xuân, tháng giêng Nam Chiªu lÕi
ð¯c su¤t nåm vÕn Man binh sang ðánh. Phü thành lÕi b¸ công hãm mà vi®n binh thì không ðªn. Quân tä hØu
cüa Thái T§p ra sÑc ðánh. Thái T§p, mình trúng m߶i mûi tên, mu¯n xu¯ng thuy«n mà không k¸p phäi chªt
chìm dß¾i nß¾c. Lúc ¤y có tß¾ng ðßþc phong tß¾c Ngu h¥u Kinh Nam là Nguyên Duy ÐÑc bäo binh sî r¢ng:
"B÷n chúng ta không có thuy«n bè, xu¯ng nß¾c thì chªt, chi b¢ng hãy quay tr· lÕi phü thành cùng v¾i Man
binh ðánh nhau, m²i mµt thân xác cüa chúng ta ð±i hai mÕng quân Man cûng có lþi". R°i bèn t× phía ðông
cØa La Thành mà tiªn vào. Quân Man không phòng b¸. Nguyên Duy ÐÑc tung lính vào ðánh giªt h½n hai
chøc ngàn ng߶i. Ngày hôm sau, tß¾ng cüa Man binh là Dß½ng Tß T¤n ra ðánh. Nguyên Duy ÐÑc tØ tr§n.
Man binh nhân ðó mà giªt ð¸ch quân g°m m߶i låm vÕn.
Sau ðó, vua ý Tông nhà Ð߶ng cho lßu lÕi hai vÕn ng߶i3
. Các ðÕo binh còn lÕi ðßþc g÷i v«. lÕi bãi
bö phü Ðô hµ An Nam ð£t Hành Giao Châu · Tr¤n Häi Môn4
, dùng T¯ng Nhung làm ThÑ sØ Giao Châu.
Ъn tháng 7 thì ð£t phü Ðô hµ tr· lÕi.
Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (nåm Giáp Thân- tÑc 864- ND) vua Ð߶ng Ý Tông cho Quan T±ng
Quän Kinh Lßþc sÑ là Trß½ng Ân ðß½ng luôn các vi®c · An Nam. Trß½ng Ân d×ng lÕi, chÑ không ch¸u tiªn
nhi®m. HÕ H¥u tiªn cØ Cao Bi«n ðªn thay Trß½ng Ân.
Cao Bi«n1
.
1
Thái T§p: "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" cûng chép là thái t§p, song có sách chép là Sái T§p.
2
Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" thì chép là: "Th¶i Tß¾ng" và d¸ch giä sách ¤y d¸ch là "Quan t¬ tß¾ng ðß½ng th¶i". Riêng sách này chép là
"Tïnh Th¶i".
3
Sách "ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép: Quân nam chiªu lßu · ð¤y hai vÕn quân sai tß¾ng Man là Dß½ng Tß T¤n chiªm giæ thành Giao
Châu. Sách này lÕi chép s¯ quân hai vÕn là quân nhà Ð߶ng (?)
4
Tr¤n Häi Môn: "ÐÕi Thanh nh¤t th¯ng chí" chép: Tr¤n Häi Môn · cách phía Tây Huy®n Bác CÕch Châu thuµc U¤t Lâm 15 d£m, xßa là
l¯i sang An Nam. Häi Môn · ðây không phäi là cØa bi¬n tÑc không phäi Häi Môn thuµc Häi Dß½ng. N½i Ngô Quy«n ðánh Ho¢ng
Tháo.
21. 21 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Cao Bi«n tñ là Thiên Lý cháu cüa Cao Sùng Vån v§y. — trong quân ngû thì nhún nh߶ng. Thích ð÷c
sách, ßa ðàm lu§n v« ng߶i xßa. Lúc nhö theo giúp ông Châu Thúc Minh. Mµt hôm có hai con chim (di«u
hâu) ðang bay, Cao Bi«n trß½ng cung mà kh¤n r¢ng: "Nªu tôi ðßþc phú quý thì b¡n trúng v§y". R°i b¡n mµt
phát mà hai con chim ð«u xâu vào mûi tên. Dân chúng vô cùng kinh ngÕc m¾i g÷i Cao Bi«n là: "LÕc ðiêu thi
ngñ". Sau vì có công, Cao Bi«n ðßþc thång làm Phòng ngñ sÑ T¥n Châu (thuµc tïnh Thi¬m Tây bây gi¶-ND).
Lúc bây gi¶ ð¤t ðai Giao Châu ðã l÷t vào tay quân Nam Chiªu2
Hªt cä.
Nåm thÑ 5 niên hi®u Hàm Thông (tÑc nåm Giáp Thân- 864 ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng) vì Cao Bi«n
là Kiêu v® tß¾ng quân3
nên ðßþc cho lãnh chÑc Kinh lßþc chiêu thäo sÑ phü Ðô hµ An Nam. Nhà vua l¤y
hªt binh tß¾ng cüa Trß½ng Ân mà üy thác cho. Tháng 9 Cao Bi«n ðªn châu Nam Phong. Dân Man ðông ðªn
nåm mß½i ngàn ng߶i, ðang mùa g£t lúa, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, phá hÕi dæ dµi r°i tiªn sang ðánh quân
Nam Chiªu. LÕi phá ðßþc quân Nam Chiªu, giªt tß¾ng ¤y là Ðoàn Tù Thiên và chém binh M߶ng (th± Man)
h½n vÕn cái thü c¤p4
.
Vua Ð߶ng Tông bèn bö phü Ðô hµ ð£t quân Tînh Häi dùng Cao Bi«n làm Tiªt е SÑ. Cao Bi«n
chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng.
Ðám ng߶i Man vào cß¾p phá v×a ðúng m߶i nåm, ðªn lúc b¤y gi¶ m¾i yên ðßþc.
Cao Bi«n ð¡p La Thành chu vi dài 1980 trßþng5
linh nåm thß¾c, cao 2 trßþng 6 thß¾c. Chân thành
rµng 2 trßþng 6 thß¾c. B¯n thành có næ t߶ng6
cao 5 thß¾c 5 t¤c. иch lâu7
55 s· . Môn lâu8
5 cái. œng môn
(cØa tò vò)9
6 cái. Ngòi nß¾c 3 cái. Ð߶ng bµ (?) 34 ð߶ng10
lÕi ð¡p chu vi dài 2125 trßþng 8 thß¾c, cao mµt
trßþng 5 thß¾c. Chân ðê rµng 3 trßþng xây c¤t nhà cØa h½n 5000 cån.
1
Trong sách này chép: Tháng 9 nåm Giáp Thân- Tây l¸ch 864 Cao Bi«n ðªn Châu Nam Phong, dân Man ðông ðªn 50.000 ng߶i ðang
mùa g£t, Cao Bi«n ðánh úp mµt tr§n, giªt hÕi dæ dµi... Sách "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Tháng 9 nåm „t D§u Tây l¸ch 865 Cao Bi«n
ðªn Nam иnh. Quân Mán · Phong Châu g¥n 5 vÕn v×a g£t lúa ngoài ruµng, Cao Bi«n ðánh úp cä phá quân Mán.
Ta th¤y hai bµ sách chép v« nåm mà h÷ Cao ðánh lén không hþp nhau. Nhßng vi®c ðánh dân Mán thì phù hþp. Nhân lúc ðàn ông, ðàn
bà, già trë ðang g£t lúa mà ðánh úp mµt tr§n sát hÕi sinh linh vô tµi quá mÑc nhß thª rõ là b¤t nhân, b¤t nghîa, hèn hÕ. V« sau lÕi
chiªm giæ bän châu r°i xßng vß½ng thì rõ là phän qu¯c.
Sách "Ð߶ng thß" ðã li®t Cao Bi«n vào mµt trong tám truy®n kë phän qu¯c.
2
Nam Chiªu: Mµt dân tµc g¯c ng߶i Thái, Ðã dñng nên mµt vß½ng qu¯c träi däi t× Vân Nam (Trung Qu¯c) ðªn phía tây b¡c Giao Châu.
Lãnh th± này g°m mµt ph¥n ð¤t tïnh Vân nam. Trß¾c ðó có sáu vß½ng qu¯c là Mông Hu«, Vi®t Thác, Lãng Khung, Тng ÐÕm, Thi
Lãng, Mông Xá. Ng߶i các vß½ng qu¯c này g÷i chiªu là vua. Mông Xá là Nam Chiªu. D¥n d¥n Nam Chiªu ðßþc dùng nhß tên trß¾c.
Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Vua Nam Chiªu là Mông Thª Long cho Ðoàn Tù Thiên làm Tiªt ðµ sÑ và phong cho Ðông Tß T¤n quän lãnh
vi®c quân.
3
V¸ tß¾ng dûng mãnh ðóng quân · ngoài cõi.
4
Th¶i Ðông Chu, V® ¿· ng giúp vua T¥n Hiªu Công, ð£t ra tân l®nh b¡t dân phäi theo và ðã làm cho nß¾c T¥n tr· nên giàu mÕnh. Ði«u
thÑ sáu trong bän Tân l®nh là Khuyªn chiªn: CÑ theo quân công mà ð¸nh quan tß¾c. Ai chém ðßþc mµt cái ð¥u gi£c thì hß· ng mµt
c¤p; ai lui mµt bß¾c s¨ b¸ chém ngay. V« sau ng߶i ta g÷i ð¥u quân ð¸nh chém ðßþc là thü c¤p.
5
нn v¸ ðo l߶ng ngày xßa linh b¯n thß¾c, 1 trßþng có m߶i thß¾c ta.
6
BÑc t߶ng nhö xây c½i thêm trên cái thành l¾n g÷i là næ t߶ng.
7
Cái l¥u xây trên thành ð¬ nhìn xem quân ð¸ch có ðªn không g÷i là ð¸ch lâu.
8
Môn Lâu: cái l¥u xây trên cái cØa ra vào.
9
œng Môn: œng (có sách phiên Úng) là cái vò còn g÷i là cái ui làm b¢ng ð¤t nung dùng ð¬ ðñng nß¾c, rßþu v.v... Môn là cØa. Dùng
nhæng cái vò s¡p ch°ng lên · hai bên, giæa ch×a khoäng tr¯ng làm cØa ra vào g÷i là œng Môn.
10
Nguyên bän là ðÕp ðÕo (?).
22. 22 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Cao Bi«n nh§n th¤y t× Giao Châu1
ta ðªn Ung Châu (tÑc thành Nam Ninh thuµc tïnh Quäng tây) và
Quäng Châu ð߶ng bi¬n có nhi«u ðá ng¥m, th߶ng làm nghiêng ð± thuy«n bè. Vi®c chuyên ch· b¢ng
ð߶ng thüy khó khån bèn sai quan Trß· ng sØ là b÷n Lâm Phúng ðào ðá ¤y. Mùa hè, tháng tß, ngày m°ng
nåm b¡t ð¥u làm. Trong khoäng h½n mµt tháng công vi®c s¡p mu¯n hoàn thành, chï còn · ðoÕn giæa (cØa
quäng ð߶ng) b¸ g£p nhæng täng ðá l¾n träi dài li«n nhau ðªn vài trßþng mà cÑng nhß s¡t. Dùng dao phÕng
xu¯ng, dao cong lßÞi. Dùng búa bØa vào, búa g¦y cán. Ng߶i làm nhìn nhau, làm g¥n ðªn næa ch×ng r°i
thôi.
Ъn tháng 5 hôm 26, ðang lúc ban ngày mây ðen ðùn lên, gió l¾n n±i lên mµt cách dæ dµi. Khoänh
kh¡c, s¤m d§y ¥m ¥m, sét ðánh khüng khiªp liên tiªp m¤y tiªng. R°i b±ng nhiên tr¶i quang mây tÕnh thì täng
ðá l¾n ðã phá hüy cä r°i. Chï còn hai n½i næa ðªn tháng 6 nhày 21 lÕi n±i s¤m sét nhß trß¾c và täng ðá l¾n
mµt lát cûng b¸ tan vÞ cä. Công vi®v ðßþc hoàn thành, vì thª m¾i g÷i ch± ¤y là: "Thiên Oai Kinh".
Ъn nåm thÑ 9 (ð¶i vua Ý Tông nhà Ð߶ng tÑc nåm M§u tý- 868) vua Ý Tông dùng Cao Bi«n làm
"Hæu kim ngô ÐÕi tß¾ng quân", gia phong chÑc Ki¬m hi®u Thßþng thß Hæu bµc xÕ, cho chuy¬n ðªn làm Tiªt
ðµ sÑ · Thiên Bình r°i m¤t.
Cao T¥m.
Cao T¥m là cháu cüa Cao Bi«n2
.
Vào tri«u vua ý Tông (860-873) nhà Ð߶ng, Cao Bi«n th¤y Cao T¥m nhæng lúc ra tr§n th߶ng ði
hàng ð¥u m¾i tiªn cØ lên thay thª, nh§n lãnh vi®c cai tr¸ Giao Châu ta3
.
Tång C±n4
.
жi vua Hy Tông (874-888- ND)5
nhà Ð߶ng, Tång C±n lên thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ. Vì mµt
lòng v² v« cùng chåm sóc ðªn vi®c sinh trß· ng6
trong dân mà n±i tiªng. Ng߶i trong châu g÷i ông là Tång
Thßþng Thß.
Ông có soÕn quy¬n "Giao Châu Ký" mµt thiên.
Chu Toàn Døc là anh cüa Chu Toàn Trung lên thay Tång C±n làm Tiªt ðµ sÑ1
.
1
Giao Châu: Th¶i Tam Qu¯c nåm 226 Ngô Tôn Quy«n chia ð¤t t× Hþp Ph¯ v« B¡c g÷i là Quäng Châu. T× Hþp Ph¯ v« Nam g÷i là Giao
Châu (Hþp Ph¯ tÑc Quäng Ðông. Sách này ph¥n V® Dß½ng nhà Tri®u cho là Quäng Châu). Ъn ð¶i nhà Ð߶ng vua Cao Tông chia ð¤t
Giao Châu ra làm 12 châu. Có 59 huy®n và ð£t An Nam Ðô hµ phü, 12 châu là: Giao Châu (Hà Nµi, nam иnh v.v...) có 8 huy®n, løc
châu (Quäng Yên, LÕng S½n) có 3 huy®n, phúc Lµc Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Phong Châu (S½n Tây) có 3 huy®n, Thang Châu có 3
huy®n, Huy«n Châu có 4 huy®n, Chi Châu có 7 huy®n, Võ Nga Châu có 7 huy®n, Hoan Châu (Ngh® An) có 4 huy®n, Di-n Châu (Ngh®
An) có 7 huy®n.
2
Nguyên bän là Tòng Tôn: cháu cüa ng߶i anh hay ng߶i em cüa Cao Bi«n.
3
Có sách chép nåm „t v¸ (875) vua Ð߶ng Hy Tông thuyên chuy¬n Cao Bi«n làm Tiªt ðµ sÑ · Tây Xuyên và dùng Cao T¥m thay thª
Tr¤n thü Giao Châu.
4
Tång C±n: giöi v« chính tr¸, lúc còn là viên ti¬u hi®u ðã giúp Cao Bi«n không ít trong vi®c thu phøc dân tâm. Nhßng mãi v« sau Tång
C±n m¾i thay Cao T¥m làm Tiªt ðµ sÑ Giao Châu. Cao Bi«n không có lòng cân nh¡c ng߶i hi«n tài (?) Mµt sØ li®u cho biªt: Mµt nåm,
lúc tÕi chÑc, quân trong phü n±i loÕn. Các thü hÕ xin tång c±n hãy lánh nÕn, Tång không nghe mà lÕi ðem uy ðÑc ra ð¬ cäm hoá. B÷n
làm loÕn ð«u ngßng tay, kéo ðªn xin ch¸u tµi. tång C±n không làm tµi. Do ðó quân các ðÕo ð«u theo v« v¾i Tång C±n. Tång C±n tr¤n
nh§m ðßþc 14 nåm, nhà Ð߶ng m¾i cho Chu Toàn Døc sang thay. ta th¤y Cao Bi«n dùng uy võ lñc tr¸ dân. lÕi dùng tà thu§t mê ho£c
lòng ng߶i và kªt cøc chï ðßþc 9 nåm r°i cháu là Cao T¥m 4 nåm næa. T±ng cµng h÷ Cao hai ng߶i tr¤n nh§m Giao Châu chï ðßþc 13
nåm. Cho nên ðÑc th¢ng tài là v§y.
5
Ð߶ng Hy Tông tên Nghi-m, con cüa ý Tông, · ngôi ðßþc 15 nåm.
6
Nguyên bän là tñ phü: phü là v² v«, an üi (mµt trong chín chæ cù lao) tñ là sinh sän nuôi n¤ng.
23. 23 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
еc Cô T±n, ð¶i vua Chiêu Tông (889- 903)2
nhà Ð߶ng làm t¬ tß¾ng. Vua Ai Ъ (tÑc Chiêu Tuyên
Ъ nhà Ð߶ng)3
trao cho chÑc Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi ð¬ thay thª Toàn Døc. Ng߶i trong châu g÷i Toàn Døc là
Ngøc Thßþng thß.
Khúc HÕo4
vào nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai bình nhà Lß½ng (nåm Ðinh Mão- 907- ND)5
lên thay
еc Cô T±n làm Tiªt ðµ sÑ.
Khúc Toàn MÛ6
là em trai cüa Khúc HÕo v§y. жi vua Minh Tông (926- 933- ND)7
nhà H§u Ð߶ng,
thay thª Khúc HÕo làm Tiªt ðµ sÑ.
Sau Khúc Toàn MÛ b¸ tß¾ng Nam Häi là Lß½ng Kh¡c Chân8
b¡t ðßa v« Nam Hán r°i cho Nguy-n
Tiªn sang thay.
Nguy-n Tiªn (ðúng là Lý Tiªn- ND).
Nåm thÑ nh¤t niên hi®u Tr߶ng Hßng (nåm Canh D¥n-930- ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u
Ð߶ng, chúa Nam Hán là Lßu Cung9
sai tß¾ng là b÷n Lß½ng Kh¡c Chân10
sang ðánh Giao Châu ta, b¡t ðßþc
quan Tiªt ðµ sÑ là Khúc Toàn MÛ, r°i cho tß¾ng là Nguy-n Tiªn thay thª.
Dß½ng Ðình Ngh®1
.
1
Chu Toàn Døc b¸ em là Chu Toàn Trung (tÑc là Lß½ng Thái T±, xem chú thích) cho là d¯t nát, tham bÕo, không có khä nång tr¸ an và
bãi chÑc.
2
Ð߶ng Chiêu Tông, tên Di®p, con cüa ý Tông, · ngôi 15 nåm.
3
Ai Ъ nhà Ð߶ng tên Chúc ðßþc l§p lên ngôi nåm 904 sau khi vua Chiêu Tông b¸ Chu Toàn Trung giªt.
4
Khúc HÕo là con cüa Ti®t ðµ sÑ Giao Châu Khúc Th×a Dø. Khúc Th×a Dø quê · H°ng Châu (thuµc tïnh Häi Dß½ng bây gi¶) ng߶i
khoan hòa, ðßþc nhi«u ng߶i tin phøc. Sau Khúc Th×a Dø làm ðªn Tînh häi Tiªt ðµ sÑ, gia phong làm аng bình Chß½ng sñ.
Trong thñc tª h÷ Khúc, ng߶i bän xÑ ðã dñng nên mµt chính quy«n ðµc l§p và tñ chü vào nåm (906- 907), Khúc HÕo (907-917), Khúc
Th×a MÛ (917- 923). Hán chü sai Kiêu tß¾ng là Lý Kh¡c Chính ðßa quân sang ðánh Giao Châu b¡t Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a MÛ vào nåm
923 tÑc nåm Quí mùi, tháng bäy (nhà Ð߶ng Trang Tông Lý T°n Húc niên hi®u аng Quang nguyên niên), theo ÐÕi Vi®t sØ ký toàn
thß.
5
Lß½ng: tÑc H§u Lß½ng. Em cüa Chu Toàn Døc là Chu Toàn Trung, ng߶i Ðäng S½n, lúc ð¥u theo Hoàng Sào. Nåm 904 theo vua Chiêu
Tông. Sau ð¥u hàng nhà Ð߶ng, ðßþc phong vß½ng và ðßþc nh߶ng ngôi, · ngôi 7 nåm (907- 913) truy«n ðªn con là Lß½ng MÕt Ъ
thì dÑt. SØ g÷i là nhà H§u Lß½ng.
6
Bµ "ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Khúc Th×a MÛ và là con cüa Khúc HÕo. Th×a MÛ kª nghi®p Khúc HÕo vào nåm Ðinh SØu- Tây
l¸ch 917 ð¶i vua Lßu Nham nhà Nam Hán, niên hi®u Kiªn hanh nåm thÑ nh¤t, nåm ¤y ðúng là ð¶i MÕt Ъ nhà Lß½ng niên hi®u Trinh
minh nåm thÑ ba. Ъn nåm Quí Mùi ð¶i vua Trang Tông nhà Ð߶ng, niên hi®u аng quang nåm thÑ nh¤t- Tây l¸ch 923. Nhà Lß½ng,
niên hi®u Long ÐÑc nåm thÑ ba thì Th×a MÛ b¸ Lý Kh¡c Chính b¡t, xem l¶i chú s¯ 151.
7
Ð߶ng Minh Tông: tên tñ là Tñ Nguyên, con nuôi cüa Lý Kh¡c Døng, ng߶i ÐÕi B¡c, ðßþc loÕn binh · nghi®p ðô l§p làm vua sau khi
Trang Tông b¸ giªt, · ngôi ðßþc 8 nåm.
8
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép: Lßu nham nhà Nam Hán tháng bäy nåm Quí Mùi sai Lý Kh¡c Chính ðánh Giao Châu b¡t Khúc Th×a
MÛ. Sách này chép là Lß½ng Kh¡c Chân (?) theo ông Nguy-n Kh¡c Thu¥n thì sØ Trung Qu¯c chép là Lß½ng Kh¡c Trinh.
9
Lßu Cung là em Lßu †n. Nåm 907 Lßu †n ðßþc nhà Lß½ng (Chu Toàn trung) phong làm Nam Bình Vß½ng kiêm Tiªt ðµ sÑ Quäng Châu
và Tînh Häi (An Nam) ðóng · Phiên Ngung. Lúc b¤y gi¶ tÕi Giao Châu Tiªt ðµ sÑ Khúc Th×a Dø m¤t, con là Khúc HÕo kª nghi®p. Lßu
†n mu¯n mßu hÕi Khúc HÕo. Nåm 911, Lßu †n chªt, em là Lßu Cung lên thay. Lßu Cung còn có nhi«u tên næa là Nham, Tr¡c,
Nghi-m. Không phøc nhà Lß½ng, Lßu Cung tñ xßng là Ъ, ð£t qu¯c hi®u là "ÐÕi Vi®t", sau ð±i lÕi là Nam Hán. Nåm 917 tÕi Giao Châu
Khúc HÕo m¤t, con là Khúc Th×a MÛ lên kª nghi®p. Khúc Th×a MÛ nh§n phù tiªt và búa vi®t cüa nhà Lß½ng mà không th¥n phøc nhà
Nam Hán. Ðã có ý mu¯n thôn tính toàn cõi An Nam, nay lÕi th¤y Khúc Th×a MÛ không th¥n phøc, Lßu Cung sai Lý Kh¡c Chánh ðánh
chiªm Giao Châu b¡t Khúc Th×a MÛ.
10
Xem chú thích 155.
24. 24 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Dß½ng Ðình Ngh® ng߶i Ái Châu (Thanh Hóa). Trong khoäng niên hi®u Tr߶ng Hßng (930- 933-
ND) ð¶i vua Minh Tông nhà H§u Ð߶ng, Dß½ng Ðình Ngh® phát binh ðánh Nguy-n Tiªn. Nguy-n Tiªn phäi
chÕy v«. Dß½ng Ðình Ngh® tñ xßng là Tiªt ðµ sÑ.
Nåm thÑ hai niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T±2
nhà H§u T¤n, Dß½ng Ðình
Ngh® b¸ Ki«u Công Ti-n giªt3
.
Ki«u Công Ti-n.
Ki«u Công Ti-n là ng߶i Phong Châu (bây gi¶ · vào ð¸a hÕt huy®n BÕch hÕc, tïnh Vînh Yên-ND).
Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, mùa xuân, tháng 3 Ki«u Công Ti-n
giªt Dß½ng Ðình Ngh® r°i lên thay. Sau b¸ Ngô Vß½ng4
giªt chªt.
Quan thü nh§m träi qua các th¶i ðÕi, k¬ t× nåm thÑ nh¤t niên hi®u Nguyên Phong ð¶i Vû Ъ nhà
Tây Hán, tÑc nåm Tân Mùi (nåm 110 trß¾c công nguyên), ðªn nåm thÑ 3 niên hi®u Thiên Phúc ð¶i Cao T±
nhà H§u T¤n, tÑc nåm M§u Tu¤t (938 sau công nguyên), g°m có 1048 nåm thì nhà Ngô b¡t ð¥u kh· i
nghi®p.
Trong khoäng th¶i gian ðó, ho£c là do ng߶i phß½ng B¡c trao chÑc tß¾c cho ho£c là do chính ng߶i
trong nß¾c tñ xßng, k¬ có h½n 100 ng߶i mà chï th¤y chép có 83 ng߶i.
1
Dß½ng Ðình Ngh® là tß¾ng cüa Khúc HÕo. Nhi«u sách chép là Dß½ng Diên Ngh®.
2
T¤n Cao T± h÷ ThÕch, tên Kính Ð߶ng, ng߶i Thái Nguyên, l¤y chÑc Lßu thü B¡c kinh d¤y binh, ðßþc Kh¤t нn l§p làm vua, · ngôi 7
nåm (936- 942).
3
Ki«u Công Ti-n: có sách chép Ki¬u Công Ti-n. Sách sØ Trung Qu¯c th߶ng chép là Ki¬u Công Ti-n. Riêng bµ "Cß½ng møc" Tàu lÕi
chép Ki¬u Công HÕo. Theo sách An Nam kÖ yªu thì Ki¬u Công Ti-n là Ng߶i Phong Châu. Ban ð¥u là con nuôi cüa Dß½ng Ðình
Ngh®, v« sau là gia tß¾ng cüa Dß½ng Ðình Ngh®. Nåm M§u Tu¤t- 938 Tây l¸ch, Ki«u Công Ti-n giªt cha nuôi Dß½ng Ðình Ngh®, cß¾p
quy«n Tiªt ðµ sÑ · Giao Châu. Tham Lam, b¤t nghîa, hành ðµnh nhß Lã B¯ th¶i Tam qu¯c!
4
Ngô Vß½ng tÑc Ngô Quy«n, ng߶i huy®n Ð߶ng Lâm. Cha cüa Vß½ng là Ngô Mân làm chÑc møc · bän châu.
Ngô Quy«n: khôi ngô, m¡t sáng, ði ðÑng khoan thai, can ðäm và mßu lßþc lÕi có sÑc khöe. Lúc ð¥u Ngô Quy«n làm nha tß¾ng cho
Dß½ng Ðình Ngh®, sau làm r¬ Dß½ng Ðình Ngh® (ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß).
Khi ðánh tan quân Nam Hán, giªt VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo, Ngô Quy«n s¡p ð¸nh bá quan, chª tri«u nghi, ð¸nh màu s¡c tri«u phøc tö rõ
ðßþc tinh th¥n ðµc l§p, quy«n tñ quyªt cüa dân có th¬ nói Ngô Quy«n là ng߶i ðã d÷n ð߶ng th¡p ðu¯c soi sáng mµt hß¾ng ði, quang
minh chính trñc mà các tri«u ðÕi Ðinh, Lê, Lý, Tr¥n s¨ ði.
25. 25 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
C h é p V « N h à N g ôC h é p V « N h à N g ô 11
Ti«n Ngô Vß½ngTi«n Ngô Vß½ng
Ngô vß½ng húy là Quy«n, h÷ Ngô là con cüa v¸ Tiên phü.
Ngô vß½ng theo giúp Dß½ng Ðình Ngh® làm chÑc Tß¾ng quân.
Nåm thÑ 2 niên hi®u Thiên Phúc (nåm Ðinh D§u- 937) ð¶i vua Cao T± nhà H§u T¤n, Ngô Quy«n t×
Ái Châu c¤t binh ra ðánh Ki«u Công Ti-n. Ki«u Công Ti-n sai ng߶i sang c¥u cÑu bên Nam Hán. Lßu Cung2
(chúa Nam Hán -ND) cho con là VÕn Vß½ng Ho¢ng Tháo3
làm chÑc Tînh häi quân Tiªt ðµ sÑ ðem binh sang
cÑu Ki«u Công Ti-n. Ho¢ng Tháo cho thuy«n ðßa quân t× sông BÕch Тng tiªn vào s¡p mu¯n ðánh Ngô
Quy«n thì Ngô Quy«n ðã giªt ðßþc Ki«u Công Ti-n. Ngô Quy«n nghe tin Ho¢ng Tháo tiªn quân vào n½i cØa
bi¬n, bèn cho c¡m c÷c l¾n ð¥u có b¸t s¡t (dß¾i lòng sông- ND). Ъn lúc nß¾c thüy tri«u dâng lên m¾i sai
quân dùng thuy«n nhö ra khiêu chiªn mà giä v¶ thua. Ho¢ng Tháo ðu±i theo. Lúc ¤y nß¾c thüy tri«u rút
xu¯ng, c÷c bày ra. Ho¢ng Tháo ch¯ng trä túi bøi, r°i thì nß¾c chäy r¤t mÕnh vào hªt các thuy«n ðang vß¾ng
m¡c n½i c÷c. Ngô Quy«n ra sÑc ðánh phá dæ dµi. Quân Nam chªt chìm quá nØa và Ho¢ng Tháo b¸ giªt, Ngô
Quy«n m¾i xßng vß½ng.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Khai v§n ð¶i vua Xu¤t Ъ nhà H§u T¤n4
(tÑc nåm Giáp Thìn- 994- ND)
thì vß½ng (Ngô Vß½ng Quy«n-ND) m¤t, · ngôi ðßþc 7 nåm.
Dß½ng Bình Vß½ngDß½ng Bình Vß½ng
Tên húy là Chü Tß¾ng, h÷ Dß½ng5
là gia th¥n cüaTi«n Ngô vß½ng v§y.
Khi Ngô Vß½ng (Ngô Quy«n) m¤t, Dß½ng Chü Tß¾ng tñ l§p làm vß½ng6
, con cüa Ngô Vß½ng là Ngô
Xß½ng Ng§p phäi chÕy ðªn nhà cüa PhÕm L®nh Công · Trà Hß½ng (thuµc huy®n Kim Thành- ND). Dß½ng
Chü Tß¾ng b¡t em Ngô Xß½ng Ng§p là Ngô Xß½ng Vån làm con mình. Em cüa Ngô Xß½ng Vån là Nam
1
Xem chú thích 161.
2
Xem chú thích 156. Có ng߶i nói là Lßu Y¬m, ¤y là ð÷c nh¥m chæ Nghi-m. Lßu Cung: nguyên trß¾c kia Cung có tên là Nham, sau ð±i
là Tr¡c, sau næa vì th¤y ði«m r°ng tr¡ng hi®n ra m¾i ð±i tên Cung (Cung có chæ long là r°ng và chæ cµng= Cung là cung kính). Sau có
v¸ tång nhân nói, trong s¤m thß có câu: "Di®t lßu th¸ giä cung giä" (nghîa là kë di®t h÷ Lßu là Cung v§y). B· i v§y câu s¤m ¤y, lÕi vì VÕn
Vß½ng Ho¢ng Tháo b¸ Ngô Quy«n giªt, Lßu Cung sþ mà ð±i tên là Nghi-m. Nghi-m g°m chæ Long là r°ng và chæ thiên là tr¶i, Ñng v¾i
ði«m th¤y r°ng bay và hþp v¾i câu trong Kinh d¸ch: "Phi long tÕi thiên nghîa là r°ng bay trên tr¶i".
3
"ÐÕi Vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ho¢ng Tháo gi¯ng nhß bän "ÐÕi Vi®t sØ lßþc". Có ng߶i nói, là H°ng Tháo, lÕi nói là Hoành Tháo (có
nh¥m không).
4
Vua Cao T± bång thì con cüa ng߶i anh Cao T± là Trùng Quí lên n¯i ngôi tÑc là T¤n Xu¤t Ъ, không cäi ð±i niên hi®u, · ngôi ðßþc 5
nåm (942- 946).
5
Nhi«u sách chép là Dß½ng Tam Kha, nguyên trß¾c kia Ngô Quy«n l¤y Dß½ng th¸ là con gái cüa Dß½ng Ðình Ngh® l§p làm Vß½ng h§u,
Dß½ng Chü Tß¾ng là em cüa Dß½ng th¸ tÑc v¾i Ngô Xß½ng Ng§p là c§u cháu.
6
Khi s¡p m¤t Ngô Quy«n üy thác Ngô Xß½ng Ng§p cho Chü Tß¾ng, nhân ðó Dß½ng Chü Tß¾ng m¾i cß¾p quy«n cüa cháu mà xßng
vß½ng.
26. 26 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Hßng, Càn Hßng ð«u còn nhö. Ít lâu sau ðó Dß½ng Chü Tß¾ng sai ng߶i ðem lính ðªn nhà PhÕm L®nh Công
ð¬ tìm b¡t Ngô Xß½ng Ng§p. PhÕm L®nh Công sþ hãi ðem gi¤u Ngô Xß½ng Ng§p trong hang.
Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ1
nhà H§u Hán, Chü
Tß¾ng sai Xß½ng Vån và hai sÑ quân là Dß½ng Cát Lþi và в Cänh ThÕc ðem quân ði ðánh hai thôn
Thái Bình, Ð߶ng Nguy-n (Ði«u thuµc S½n Tây- ND). Ði ðªn T× Liêm, Ngô Xß½ng Vån bäo hai sÑ
r¢ng: "Tiên vß½ng ta, ðÑc hþp lòng dân, chÆng may lìa bö qu¥n th¥n. Dß½ng Chü Tß¾ng tñ ý hành
ðµng mµt cách b¤t nghîa, tµi l¾n vô cùng. Nay lÕi sai ta ði ðánh các ¤p vô tµi2
. May mà th¡ng thì kë
kia r¯t cûng không phøc. V§y chúng ta phäi làm sao?". Hai sÑ thßa r¢ng:"Ngài dÕy bäo, chúng tôi xin
nghe". Bèn ðem binh quay tr· lÕi lën ðánh Bình Vß½ng (Dß½ng Chü Tß¾ng) và l§t ð± ðßþc y. Ngô
Xß½ng Vån th¤y Dß½ng Bình Vß½ng v¾i mình có cái ½n riêng bèn giáng xu¯ng làm Trß½ng Dß½ng
sÑ. Cho hß· ng lµc n½i ¤p cüa y. Dß½ng Bình Vß½ng · ngôi 7 nåm.
H§u Ngô Vß½ngH§u Ngô Vß½ng
Nam T¤n Vß½ng và Thiên Sách Vß½ng.
Nam T¤n húy là Xß½ng Vån là con thÑ hai cüa Ngô Vß½ng Quy«n v§y.
Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn Hñu (nåm Canh Tu¤t- 950- ND) ð¶i vua †n Ъ nhà H§u Hán, Ngô
Xß½ng Vån bö Dß½ng Bình Vß½ng ði r°i tñ l§p lên, xßng là Nam T¤n Vß½ng.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Quäng Thu§n (nåm Tân Hþi- 951- ND) ð¶i vua Thái T± nhà H§u Chu3
Ngô Xß½ng Vån4
sai sÑ ði rß¾c anh là Ngô Xß½ng Ng§p5
v« coi vi®c nß¾c. Ngô Xß½ng Ng§p xßng là Thiên
Sách Vß½ng.
Lúc b¤y gi¶ có ng߶i · ðµng Hoa Lß là Ðinh Bµ Lînh nß½ng tña n½i khe núi hi¬m tr· , kiên c¯ mà
· , không ch¸u tu sØa cho ðúng cái chÑc vø cüa b¥y tôi. Hai v¸ vß½ng mu¯n ðánh, Ðinh Bµ Lînh sþ hãi sai
con là Li-n vào tri«u c¯ng. Li-n ðªn, hai v¸ vß½ng chê trách sao không vào ch¥u, r°i b¡t giæ Li-n và ðem
binh ði ðánh Ðinh Bµ Lînh.
1
Vua †n Ъ nhà H§u Hán, tên Th×a Hñu, con cüa Hán Cao T±, · ngôi ðßþc 3 nåm (958- 950).
2
Có sách chép dân hai thôn ¤y làm loÕn, cûng là cái c¾ cüa Dß½ng Chü Tß¾ng ðem binh ðªn ðánh v§y.
3
Vua Thái T± nhà H§u Chu h÷ Quách, tên Uy, ng߶i hình châu l¤y chÑc lßu thü Nghi®p ðô mà soán ngôi, · ngôi 3 nåm (951- 953).
4
Ngô Xß½ng Vån ðã träi qua nhæng ngày ðen t¯i: cha m¤t, anh là Ngô Xß½ng Ng§p tr¯n nÕn, các em là Ngô Nam Hßng, Ngô Ki«u
Hßng ð«u còn bé dÕi, t¤m thân lÕi phäi nß½ng tña vào kë thù, mµt ngh¸ch th¥n b¤t nghîa là Dß½ng Tam Kha. Trong th¶i gian ðó Ngô
Xß½ng Vån phäi luôn luôn gìn giæ ý tÑ, nói nång th§n tr÷ng, nªu không t¤t s¨ b¸ sát hÕi ho£c b¸ tù ðày, hành hÕ cay cñc h½n næa. Thª
nhßng, giæa cänh ðau lòng ¤y Ngô Xß½ng Vån ðã khôi phøc lÕi c½ nghi®p cüa Tiên Vß½ng, ðã ðánh và b¡t ðßþc Dß½ng Tam Kha.
Dß½ng Tam Kha không b¸ giªt, chï b¸ giáng và ðßþc c¤p thñc ¤p cho ð¬ hß· ng. Ngô Xß½ng Ng§p ðßþc ðón rß¾c v« tri«u ð¬ anh em
cùng nhau chung lo vi®c tr¸ nß¾c. Xß½ng Ng§p, ph¦m ðÑc kém, ðã không biªt nh߶ng em lÕi còn tö rõ nhæng hành ðµng b¤t nhã: tác
oai, tác quái áp chª em, ðªn n±i Ngô Xß½ng Vån phäi rút lui, không tham dñ qu¯c chính næa.
Ta th¤y: không giªt Dß½ng Tam Kha thì Ngô Xß½ng Vån nghî tình c§u cháu, nh¾ công nuôi dßÞng. Ngô Xß½ng Vån ðä tö rõ ðßþc lßþng
cä bao dung và có ðÑc nhân nghîa. Vi®c rß¾c anh v« tri«u ð¬ cùng chung lo qu¯c chính, chung hß· ng cänh an vui, tö rõ Ngô Xß½ng
Vån là ng߶i thäo thu§n. Vi®c này hÆn là h°n linh ðÑc Tiên vß½ng cûng là ng߶i phäi sung sß¾ng. Tóm lÕi, ta có th¬ nói Ngô Xß½ng
Vån là ng߶i mà nhân, nghîa, hiªu, ð¬ ð«u có ðü v§y.
5
Ngô Xß½ng Ng§p là ngßòi mà sØ gia Ngô Sî Liên ðã phê r¢ng ý chí th¤p hèn quê vøng.
27. 27 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
Ðánh h½n mµt tháng vçn không th¡ng ðßþc, vß½ng bèn treo Li-n lên c¥n tre r°i bäo Bµ Lînh r¢ng:
"Nªu không hàng t¤t giªt Li-n". Ðinh Bµ Lînh tÑc gi§n ðáp r¢ng: "ÐÕi trßþng phu há vì ðÑa con nhö mà làm
løy ðªn vi®c l¾n sao?". R°i ra l®nh cho h½n 10 tay cung nö b¡n Li-n. Hai v¸ vß½ng kinh sþ r°i ðem quân tr·
v«. Lúc b¤y gi¶ Thiên Sách Vß½ng tñ ti®n tác oai tác phúc mà Nam T¤n Vß½ng thì không dñ vào vi®c chính
tr¸ næa.
Ъn nåm thÑ nh¤t niên hi®u Hiªn ÐÑc (nåm Giáp D¥n- 954- ND) ð¶i vua Thª Tông1
nhà H§u Chu,
Thiên Sách Vß½ng m¤t. Nam T¤n Vß½ng sai sÑ sang Nam xin ðßþc phong. Chúa Nam Hán là Lßu Xß½ng2
cho Vß½ng làm Tiªt ðµ sÑ Tînh Häi3
. Ъn nåm thÑ 3 niên hi®u Càn ÐÑc (nåm „t SØu- 965- ND) ð¶i vua Thái
T±, nhà H§u T¯ng4
Vß½ng ð¯c xu¤t binh lính ði ðánh thôn Thái Bình và Ð߶ng Nguy-n Vß½ng ngñ trên
thuy«n l¾n quan sát tr§n chiªn b¸ tay cung nö núp b¡n trúng mà chªt. Lúc b¤y gi¶ 12 sÑ quân ð«u n±i d§y.
M²i sÑ quân chiªm giæ riêng châu qu§n mà tñ cai tr¸.
Thiên Sách Vß½ng · ngôi 3 nåm.
Nam T¤n Vß½ng · ngôi 13 nåm nh¢m vào khoäng niên hi®u Hiªn ÐÑc ð¶i vua Thª Tông nhà H§u
Chu.
T× Ti«n Ngô Vß½ng ðªn H§u Ngô Vß½ng g°m có 3 ð¶i vua. B¡t ð¥u t× nåm M§u Tu¤t (nåm 938-
ND) và ch¤m dÑt vào nåm „t SØu (nåm 965- ND) cµng t¤t cä 28 nåm thì m¤t.
M߶i Hai SÑ QuânM߶i Hai SÑ Quân
1.Ki¬u Tam Chª tên là Công Hãn chiªm giæ Phong Châu (· vào khoäng phü Vînh T߶ng, trß¾c
thuµc tïnh S½n Tây nay thuµc tïnh Vînh Yên- ND).
2. Nguy-n Thái Bình tên Khoan, mµt tên næa là Ký, chiªm giæ Vûng Nguy-n Gia (thôn Vînh Mµ,
huy®n Yên LÕc-ND)5
.
3. Tr¥n Công Lãm6
tên là Nh§t Khánh chiªm giû Ð߶ng Lâm (bây gi¶ là làng Cam Lâm, huy®n Phúc
Th÷, tïnh S½n Tây- ND).
4. в Cänh Công tên là Cänh ThÕc, chiªm giæ в еng (thuµc huy®n Thanh Oai) (в Cänh ThÕc là
tß¾ng cüa nhà Ngô- ND).
5. Nguy-n Du D¸ch tên là Xß½ng Xí7
chiªm giæ Vß½ng Cäo (?).
1
Vua Thª Tông nhà H§u Chu tên Vinh, con nuôi cüa Thái T±, v¯n h÷ Sài, cháu cüa vþ Thái T±, · ngôi ðßþc 5 nåm (954- 958).
2
Nhà Nam Hán m¤t, Lßu Xß½ng lên, tñ xßng là H§u chúa, tính hay làm càn, không ch¸u nghe ai, lÕi hay ða nghi mà hoang dâm vô ðµ,
tri«u chính m²i ngày mµt ð± nát. T¯ng Thái T± sai Phan MÛ ði ðánh, bèn xin hàng, · ngôi ðßþc 30 nåm thì m¤t.
3
Vua nhà Ð߶ng ð±i An Nam làm Tînh Häi.
4
Vua Thái T± nhà H§u T¯ng h÷ Tri®u, tên Khuông D§n, ng߶i Trác qu§n, làm quan cho nhà Chu, soán ngôi, · ngôi t¤t cä ðßþc 16 nåm
(960- 975).
5
Nguy-n Khoan chiªm giæ Tam Ðái, mµt tên phü v« ð¶i H§u Lê thuµc S½n Tây, g°m 6 huy®n: Phù Ninh (nay là Phú Th÷), BÕch HÕc,
L§p ThÕch, Yên LÕc (nay thuµc tïnh Vînh Yên), Yên Lãng (nay thuµc Phúc Yên) và Tân Phong (nay là Quäng Oai thuµc S½n Tây).
6
"ÐÕi vi®t sØ ký toàn thß" chép là Ngô Lãm Công.
7
Nhi«u Sách chép h÷ Ngô, tên Xß½ng Xí là con cüa Thiên Sách Vß½ng Ngô Xß½ng Ng§p và chiªm giæ Bình Ki«u (nay là làng Bình Ki«u,
phü Khoái Châu, Hßng Yên).
28. 28 ÐÕi Vi®t SØ Lßþc - Quy¬n I
6. Nguy-n Lãng Công1
tên Khuê chiªn, giæ Siêu LoÕi (nguyên trß¾c là làng Th± Lµi, sau ð±i là Siêu
LoÕi, lÕi ð±i là Thu§n Quang thuµc tïnh B¡c Ninh- ND).
7. Nguy-n L¸nh Công tên là Thü Ti®p chiªm giæ Tiên Du (thuµc tïnh Båc Ninh- ND).
8. Læ Tä Công tên là Quánh2
chiªm giæ Tª Giang (Vån Giang, B¡c Ninh- ND).
9.Nguy-n Hæu Công tên là Siêu, chiªm giæ Phù Li®t (Thanh Trì, Hà Ðông).
1. Ki¬u L®nh Công tên là Thu§n giæ H°i H° (tÑc C¤m Khê, nay · ð¸a hÕt phü Vînh T߶ng, tïnh
Vînh Yên- ND).
2. PhÕm Phòng Át tên là BÕch H± chiªm giæ Тng Châu (Hßng Yên).
12.Tr¥n Minh Công tên Lãm chiªm giæ Giang B¯ Kh¦u (kÏ B¯, tïnh Thái Bình).
M߶i hai sÑ quân n±i lên b¡t ð¥u nåm „t SØu (nåm 965) và ch¤m dÑt vào nåm Ðinh Mão (nåm 967)
g°m có 3 nåm thì Ðinh Tiên Vß½ng (Ðinh Bµ Lînh) m¾i thôn tính ðßþc hªt cä3
.
1
Nguyên là h÷ Lý: Lý Khuê.
2
Có sách chép tên Ð߶ng: Læ Ð߶ng.
3
Уc bi®t m²i sÑ quân trong sách này ðßþc viªt ghép cái h÷ v¾i tên hi®u, thÑ ðªn m¾i chép tên. Cho nên Tam Chª là tên tñ xßng cüa
Ki¬u Công Hãn, Thái Bình là danh xßng cüa Nguy-n Khoan v§y.
