1. Улаанбаатар Их Сургууль
Бизнес менежментийн тэнхим
Хичээлийн нэр
Лекц :№ 10,11
Сэдвийн нэр: Монгол орны амьтан ургамал
Хичээлийн кредит: 3кр
Хичээлийн индекс: ВА335
Судлах анги: АЖМ-3

2. Монгол орны амьтан ба ургамал
Амьтаны аймаг: Монгол орны амьтны
аймгаас нугаламтан буюу хөхтөн, шувуу,
загас, хоѐр нутагтан, мөлхөгч зэрэг амьтны
зүйлийн бүрэлдхүүнийг үндсэнд нь тогтоож
665 зүйл бүртгэгджээ. Нугаламгүйтнээс
зүйлийн бүрэлдхүүний хувьд шавьж
харьцангуй илүү судлагдаж 13 000 гаруй
зүйл манай нутагт байгааг тогтоожээ.

3. Шувуу: Монгол орноор Номхон далай,
Энэтхэгийн далай, Газрын дундад тэнгисийн
халуун дулаан орноос Хойд мөсөн далайн эрэг,
Тундр хүрэх нүүдлийн шувууны их зам дайран
өнгөрдөг
учир
жигүүртний
зүйлийн
бүрэлдэхүүн олон янз ба нэн баян бас өвөрмөц
юм. Монгол орны нийт 426 зүйл шувууны 322
зүйл буюу 78 шахам хувь нь нүүдлийн, 94 зүйл
буюу 22 хувь нь суурин шувуу юм. Монгол
нутагт 322 зүйл шувуу өндөглөж зусдаг.
Хойд мөсөн далайн эрэг, Тундрээс 13 зүйл
шувуу нүүдэллэн ирж өвөлждөг.

4. Загас: Монгол орны уулархаг нутгийн ариг хүйтэн уст гол
мөрөн нуур, говийн хотгорын шорвог давст нуурт 11 овог,
36 төрөлд хамаарах 75 зүйлийн загас байна. Номхон
далайн ай савын голууд загасаар элбэг. Энд тул, хар
мөрний хилэм, булуу цагаан, морин загас зэрэг 40 гаруй
зүйл бий. Хойд мөсөн далайн ай савд байгалийн хилэм,
тул, зэвэг, цурхай, алгана, дархадын цагаан, гутаарь зэрэг
26 зүйл загастай. Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд
монгол хадран, Алтайн сугас, нүцгэн жараа зэрэг 5 зүйл
бий. Алтайн сугас цэнгэг, шорвог нуур, гол горхийн алинд
ч зохицсон олон янзын хэлбэртэй өвөрмөц онцлог загас
юм. Баруун Монголын хадран, Алтайн сугас хоѐр Төв Ази,
монголын уугуул загас болно.

5. Хоѐр нутагтан: Монгол орны 2 овогт
хамаарах 8 зүйл хоѐр нутагтны дотор
гүлмэр 1, бах 3, мэлхий 4 зүйл бий. Эдгээр
амьтад чийглэг сэрүүн умард нутгийн нуур
цөрөм, намагт нутаглана. Сибирь гүлмэр,
модны мэлхий сибирь мэлхий, хар толбот
мэлхий, дорнодын мэлхий зэрэг нь ойт
хээр, хээрийн нуур цөөрөм намагт
тохиолдоно. Харин ногоон бах, монгол бах,
эгэл бах умард нутгаас гадна говийн
хонхор, хотгор газарт ч тааралддаг.

6. Мөлхөгчид: Монгол оронд 3 овогт хамаарах 13 зүйл
гүрвэл, 4 овогт хамаарах 9 зүйл могой, нийтдээ 22 зүйл
мөлхөгчид бий. Эдгээр хүйтэн цуст амьтны ихэнх нь
харьцангуй дулаавтар хээр говь цөлийн бүсэд тохиолдно.
Ойт хээр, хээрийн бүсэд зулзаглагч гүрвэл, хонин гүрвэл,
загалмайт могой, рашааны могой, бамбай хоншоорт могой,
гуливалзаа могой, дорнодын могой зэрэг зүйл элбэг
тохиолдоно. Говь цөлд элсний жижиг гүрвэл, загалт
говийн гүрвэл, нохой гүрвэл, махир хуруут геккон гүрвэл,
толбот могой гүрвэл, замба гүрвэл, нарийн гуливалзаа
могой, нарийнхан могой, тэмээн сүүл могой, хар могой
зэрэг зүйл тохиолдоно.

7. Шавьж: Судлаачид одоогоор 13000 зүйл
шавьж бүртгэсэн байна. Монгол оронд
байгаа шавьж дотор Төв Азийн уугуул зүйл
нэн олноос гадна уугуул овог төрөл ч олон
байдаг. Шавьж дотор хөдөө аж ахуйд аль
нэг хэмжээгээр эерэг ач холбогдолтой 190
гаруй зүйл, мөн хөдөө аж ахуй, хүн амын
эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө бүхий 600 гаруй
зүйл байдагийг тогтоогоод байна.

8. Хєхтєн: Монгол оронд 8 баг, 22 овог, 73 тєрєлд хамаарах 138 зvйл
хєхтєн бий. Тэдгээрийн дотор шавж идэштэн 13, сарьсан далавчтан 12,
туулай хэлбэртэн 6, мэрэгчтэн 69, махан идэштэн 24, туурайтан 2,
саарьтан 1, туруутан 11 зvйл бvртгэгдсэнээс 2000 онд батлагдсан
“Амьтны аймгийн тухай хууль”-иар тэдгэрээс 13 зvйл хєхтєн, 8 зvйл
шувуу, 4 зvйл загас, 1 зvйл шавьжийг нэн ховор амьтны жагсаалтад
бvртгэгдсэнийг нэмэлт єєрчлєлт оруулж, ховор амьтны жагсаалтад
байсан сибир хандгай, борцгор хотон, vхэрдэй загасыг нэн ховор
амьтны жагсаалтад нэмж орууллаа.
Тус орны одоогийн хөхтний бүрдэл Дунд Ази, Зүүн Ази, Сибирийн
амьтан нэвтэрсэн холимог бүрдэлтэй боловч зонхилох төлөөлөгчид нь
Төв Азийн зүйл болно. Тархац, байршилтаар нь хөхтнийг ой тайгын,
өндөр уулын, тал хээрийн, говь цөлийн гэж ялгана. Хөхтнөөс 39 зүйл
нь өвөл ичнэ.

9. Монгол улсын ховор болон улаан номонд орсон
амьтан
1997 онд дахин шинэчлэгдсэн Монголын улаан
номонд хөхтөн 30 зүйл, шувуу 30 зүйл, мөлхөгч 5
зүйл, хоѐр нутагтан 4 зүйл, загас 6 зүйл, дугуй
амтан 1 зүйл, шавьж 19 зүйл, хавч хэлбэртэн 2 зүйл,
зөөлөн биетэн 4 зүйл бүртгэгдсэн байна.
Монгол орны агнуурын амьтад
Монгол орон амьтны аймгаар нэн баялаг. Монгол
орны агнуурын амьтдыг агнаж байгаа байдалаар нь
гурав ангилдаг.
1. Олноор агнадаг
2. Цөөн агнадаг
3. Агнаж заншаагүй гэж 3 ангилдаг.

10. МОНГОЛ ОРНЫ УРГАМЛЫН АЙМАГ
Монгол орны ургамлын аймаг тоогоор
харьцангуй бага боловч нутаг дэвсгэр уудам,
газрын гадарга євєрмєц учраас сонирхолтой
ургамлаар цєєнгїй. Монголын ургамлын
аймагт 103 овгийн 596 тєрлийн, 2251 зїйл дээд
цоргог ургамал, мєн 40 овгийн 119 тєрлийн
293 зїйлийн хєвд, 30 овгийн 70 тєрлийн 570
зїйлийн хаг, 12 овгийн 34 тєрлийн 218 зїйлийн
мєєг, 8 хїрээний 52 овгийн 154 тєрлийн 574
зїйлийн замаг бїртгэгдээд байна.

11. Манай орны дээд цоргог ургамал дотроос
томоохон нь нийлмэл цэцэгтэн / 304 зїйл/ ,
буурцагтан / 231зїйл/, їетэн /103 зїйл/,
улалжийн овог /119 зїйл/, тоонолжин цэцэгтэн
/ 117 зїйл/, тэргїїлэгч цэцэгтэн / 102 зїйл/,
холтсон цэцэгтэн / 93 зїйл/, луулийн овог /86
зїйл/, башир цэцэгтэн /73 зїйл/, иршимбийн
овог /68 зїйл/ болно.
Мєн олон зїйл багтаасан томоохон арван
тєрєлд: улалж /81 зїйл/, ортууз /78 зїйл/,
шарилж /69 зїйл/, хунчир /66 зїйл/, банздоо /42
зїйл/, бургас /40 зїйл/, гичгэнэ /36 зїйл/,
хувиланга /31 зїйл/, сонгино /30 зїйл /,
мэхээрийг /24 зїйл /нэрлэж болно.

12. Монгол орны ургамалан бүрхэвч
Монгол орны уур амьсгал, газрын гадарга,
зэрэг байгаль газарзүйн нөхцөлөөс шалтгаалж
өвөрмөц онцлогтой. Тухайлбал монгол орны
ургамлын аймаг нь тайгын, Төв азийн
ургамлын аймгийн зонхилох төлөөлөлөгчдөөс
голлон бүрдэнэ. Үүний зэрэгцээ дорноос
Манжуурын,
Өрнөөс
Казкастан-Тураны
ургамлын аймгийн элементүүд тус орны нутаг
дэвсгэрт нэвтрэн орж, нэн өвөрмөц хувилбар
бүхий ургамлан нөмрөгийг бүрдүүлнэ.

13. Ургамлын аймгийн зүйлийн бүрэлдэхүүн
Монгол оронд 2710 зүйлийн дээд цэцэгт
ургамал, 930 зүйлийн хаг, 417 зүйлийн хөвд,
875 зүйлийн мөөг, 728 зүйлийн замаг, 600
гаруй зүйлийн микроорганизм байдаг.
Ургамлын амьдралын хэлбэр
Монгол орны бүх ургамлын 348 зүйл нь
модлог, сөөглөг, 2095 зүйл нь өвслөг ургамал
болно. Модлог, сөөглөг ургамлыг нарийвчлан
авч үзвэл: Том мод 17 зүйл, тагдгар мод, том
сөөг 40 зүйл, сөөг 146 зүйл, сөөгөнцөр 48 зүйл,
заримдаг сөөгөнцөр 91 зүйл, ороонго 6 зүйл
байдаг. Өвслөг ургамлыг үзвэл: 1765 зүйл олон
наст, 330 зүйл нэг хоѐр наст байна.

14. Унаган ургамал
Монгол орон нь унаган ургамлаар нэн баялаг
бөгөөд Хангай, Говь-Алтай, Монгол Алтайн уулс
бусдаасаа илүү олон унаган ургамалтай. Харин
Хөвсгөл, Ховд, Монгол Дагуур зэрэг газарт багахан
талбайд тархсан байдаг.
Ашигт ургамал
Ашигт ургамалд эмийн, тэжээлийн, хүнсний,
техникийн, гоѐл чимэглэлийн, төрөл бүрийн ач
холбогдол бүхий ургамалууд багтана. Эдгээр
ургамлууд нь өөрийн орны үйлдвэрийг түүхий
эдээр, хүн амыг хүнсээр, малыг тэжээлээр хангадаг
байна. Манай орон ашигт ургамлаар нэн баялаг
бөгөөд хадлан бэлчээр болон үйлдвэрт ихээр
ашиглаж байгаа.

15. Ховор, ховордсон, устаж болзошгүй ургамал
Хүний
зохисгүй
үйл
ажиллагаа,
байгаль
цагуурын
өөрчлөлтийн
нөлөө
мэдэгдэхүйц эрчимжиж, ургамлын баялагт
хохирол учирч байгааг харгалзан 1997 онд
шинэчлэн хэвлүүлсэн Монголын улаан номонд
ховор болон устаж буй ургамлын зүйлийн тоо
128-д хүрчээ.
Хөнөөгдөж буй устах хандлагатай болсон
ургамлын дотор эмийн ургамал хүнсний
ургамал, техникийн ургамал, гоѐл чимэглэлийн
ургамлууд голлож байна.

16. Монгол орны ургамалжилт
Монгол орны өргөн уудам дэвсгэр, уул, нуруу
бүхий хотгор, гүдгэр гадарга, эх газрын эрс тэс уур
амьсгал нь ургамлын нөмөргийн орчин үеийн
тархалтанд нөлөөлөх гол хүчин зүйл болдог.
Манай орны ургамалжилтын онцлог нь хойноос
урагшлахад өргөрөгийн цаг уурын нөхцлийн
өөрчлөлттэй холбоотойгоор ой тайга, хээр, цөл
гэсэн 3 бүс ээлжлэн солигддог. Эдгээр 3 бүс бие
биедээ
аажмаар
шилждэг
учраас
дундаа
шилжилтийн зурвас бүс, бүслүүр үүсгэдэг. Монгол
орны нутаг дэвсгэрийг ургамал газарзүйн
ангилалаар өндөр уулын, уулын тайга, уулын ойт
хээр, хуурай хээр, цөлөрхөг хээр, цөлийн гэсэн 6
бүсэд хуваана.

17. Монгол орны ойн сан
Монгол орны ой Төв азийн эрс тэс уур амьсгалтай
нөхцөлд ургадаг учир байгалийн жамаар нөхөн сэргээх
чадавхиар нэн хязгаарлагдмал, түймэр, хөнөөлт шавьж болон
хүний үйл ажиллагааны сөрөг нөлөөлөлд хялбар өртөмхий
юм.
Монголын нийт нутаг дэвсгэрийн дөнгөж 8.1%-ийг
эзэлдэг ой дэлхийн усны гурван том ай савын хагалбарыг
дагаж ургасан бөгөөд, гол мөрний усны нөөцийг зохицуулах,
хөрсийг элэгдэл, эвдрэлээс хамгаалах, уур амьсгалыг
зөөлрүүлэх, хүлэмжийн хийг шингээх амьтан, ургамал, бичил
биетний амьдрах тааламжтай орчныг бүрдүүлэх, мөнх
цэвдгийг тогтоон барих зэрэг экологийн ач холбогдолтой ой
юм.
Монгол улсын ойн сан 140 гаруй зүйлийн мод сөөгөөс
бүрдэнэ. Ойн сангийн нийт талбайн 74.2%-ийг шилмүүст,
навчит ой, 25.8%-ийг найлзуурт заган ой тус тус эзэлнэ.