เรียนรู้ 100 บทกวีญี่ปุ่นโบราณ

1. บทนำ
กลอนญี่ปุนมีขึ้นครั้งแรกในสมัยยะมะโตะ-นารา โดยพัฒนามาจาก
บทเพลงพื้นบานของญี่ปุน (歌謡) หนังสือรวมกลอนญี่ปุนที่เกาแกที่สุดคือ
มันโยฌู (万葉集) ซึ่งรวบรวมบทกลอนตั้งแตตนศตวรรษที่ 5 จนถึงกลาง
ศตวรรษที่ 8 หลังจากนั้นเปนตนมาก็มีหนังสือรวมกลอนชิ้นอื่น ๆ ตามมาอีก
หลายเลม โดยทั่วไปเมื่อกลาวถึงกลอนญี่ปุนมักจะหมายถึงกลอนประเภท
ทังกะ (短歌) ซึ่งเปนกลอนที่พบบอยที่สุด ใน 1 บทมี 5 วรรค จำนวน
พยางคในแตละวรรคคือ 5 7 5 7 7 รวมเปน 31 พยางค กลอน 100 บท
ที่จะกลาวถึงในหนังสือเลมนี้เปนกลอนประเภททังกะที่ปรากฏอยูในหนังสือ
รวมกลอนที่มีชื่อเสียงของญี่ปุนในสมัยคะมะกุระซึ่งก็คือ เฮียะกุนินอิฌฌุ
เฮียะกุนินอิฌฌุ (百人一首 Hyakunin isshu)
เฮียะกุนินอิฌฌุเปนหนังสือรวมบทกลอนญี่ปุนซึ่งรวบรวมขึ้นในชวงตน
สมัยคะมะกุระราว ค.ศ. 1235 โดยฟุจิวะระ โนะ ซะดะอิเอะ (藤原定家)
หรือที่มักเรียกกันสั้น ๆ วา “เทะอิกะ” เทะอิกะไดคัดเลือกบทกลอนของกวีที่
มีช่อเสียงจำนวน 100 คน โดยเอามาคนละบท คำวา “เฮียะกุนิน” หมายถึง
ื
100 คน และ “อิ ฌ ฌุ ” หมายถึ ง 1 บท กวี เ หล า นี้ ไ ด แ ก กวี ที่ มี ชี วิ ต อยู
ตั้ ง แต ส มั ย จั ก รพรรดิ เ ท็ น จิ ( 天智天皇 ) 1 เรื่ อ ยลงมาจนถึ ง สมั ย จั ก รพรรดิ
จุนโตะกุ (順徳天皇)2
1
จักรพรรดิองคที่ 38 ของญี่ปุน ครองราชยชวง ค.ศ. 668-671
2
จักรพรรดิองคที่ 84 ของญี่ปุน ครองราชยชวง ค.ศ. 1210-1221
AW_100 Japan_Poem#final.indd 1 9/13/12 9:40:18 PM

2. 2
ทะเมะอิเอะ (為家)3 บุตรชายของเทะอิกะเปนลูกเขยของเร็นโฌ (蓮生)
เร็นโฌตองการจะตกแตงประตูเลื่อนที่ใชกั้นหองในบานพักตากอากาศที่ภูเขา
ซะงะโอะงุระ (嵯峨小倉山) จึงขอใหเทะอิกะชวยคัดเลือกบทกลอนญี่ปุนเพื่อ
ใชเขียนลงบนบานประตูเลื่อนนั้น เทะอิกะจึงคัดเลือกบทกลอนรวม 100 บท
โดยใหชื่อวา “เฮียะกุนินฌูกะ” (百人秀歌) แลวตอมาไดนำมาปรับปรุงใหม
เปนหนังสือรวมกลอน “โอะงุระเฮียะกุนินอิฌฌุ” (小倉百人一首) หรือที่มัก
เรียกกันวา “เฮียะกุนนอิฌฌุ”4
ิ
กวีที่เปนผูแตงบทกลอนเปนชาย 79 คน และหญิง 21 คน ในจำนวน
กวีที่เปนชายมีที่เปนพระอยู 13 รูป บทกลอนเหลานี้แตงขึ้นอยางประณีต
งดงาม เทะอิ ก ะได คั ด เลื อ กบทกลอนเหล า นี้ ม าจากหนั ง สื อ รวมกลอนที่ มี
ชื่อเสียงอื่น ๆ ที่รวบรวมกลอนเหลานี้ไว เฮียะกุนินอิฌฌุไดรับการยกยอง
ใหเปนคูมือขั้นตนในการแตงบทกลอนวะกะ กลอนในเฮียะกุนินอิฌฌุเปนที่
รูจักกันแพรหลายเนื่องจากปรากฏอยูในไพคะรุตะ (歌留多) ของญี่ปุนซึ่ง
ปจจุบันจะมีธรรมเนียมการเลนไพนี้กันในวันปใหม
3
กวี เ อกช ว งกลางสมั ย คะมะกุ ร ะ (ค.ศ. 1198-1275) ผลงานวรรณกรรมได แ ก
หนั ง สื อ รวมกลอนทะเมะอิ เ อะฌู ( 為家集 ) และหนั ง สื อ วิ จ ารณ ก ลอนเอะอิ ง ะอิ ต เตะอิ
(詠歌一体)
4
บางทฤษฎีกลาววา เทะอิกะรวบรวมหนังสือรวมกลอนเฮียะกุนินอิฌฌุขึ้นมากอนที่
จะคัดเลือกบทกลอนเฮียะกุนินฌูกะ
AW_100 Japan_Poem#final.indd 2 9/13/12 9:40:18 PM

3. 3
เทคนิคการประพันธกลอนญี่ปุนที่ควรรูจัก
(1) มะกุระโกะโตะบะ (枕詞 คำประดับหนา) คือการนำคำหรือวลีที่
มีจำนวน 5 พยางคซึ่งไดมีการกำหนดเอาไวแนนอนมาวางไวขางหนาคำหรือ
วลีใด ๆ ในกลอนโดยมีจุดประสงคเพื่อประดับกลอนใหไพเราะสวยงาม และ
ยังชวยในการขยายความหมายในกลอนอีกดวย เชน
อะกะเนะซะซุ (あかねさす) ใชเกริ่นนำถึง สีมวง (紫)
อะฌิฮิกิโนะ (あしひきの) ใชเกริ่นนำถึง ภูเขา (山)
คะระโกะโระโมะ (からころも) ใชเกริ่นนำถึง ชายเสื้อ (袖)
ฌิโระตะเอะโนะ (しろたへの) ใชเกริ่นนำถึง เสื้อผา (衣)
ทะตะนะสุกุ (たたなづく) ใชเกริ่นนำถึง รั้วสีเขียว (青垣)
นุบะตะมะโนะ (ぬばたまの) ใชเกริ่นนำถึง สีดำ (黒)
ความมืด (闇)
ฮิซะกะตะโนะ (ひさかたの) ใชเกริ่นนำถึง ทองฟา (空・天)
แสง (光)
(2) โจะโกะโตะบะ (序詞 กลุมคำขยายนำ) คือการนำกลุมคำหรือ
วลีหนึ่ง ๆ โดยไมไดจำกัดความยาวมากลาวนำคำหรือหรือวลีใด ๆ ในกลอน
เพื่ อ ขยายภาพพจน ข องคำหรื อ วลี นั้ น ๆ ทำให ผู อ า นเกิ ด จิ น ตนาการและ
สามารถเขาใจความหมายของบทกลอนไดชัดเจนขึ้น
ตัวอยาง
Ashihikino yamatorinoono shidariono naganagashiyoo
hitorikamonen
AW_100 Japan_Poem#final.indd 3 9/13/12 9:40:18 PM

4. 4
ฉันจะตองนอนคนเดียวในค่ำคืนที่ยาวนานดุจดั่งความยาวของหางนก
ปาที่หอยยอยลงมากระนั้นหรือ
ขอความใน 3 วรรคแรก คือ あしひきの 山鳥の尾の しだり尾の
(Ashihikino yamatorinoono shidariono หางนกปาที่หอยยอยลงมา) เปน
กลุมคำขยายนำของคำวา ながながし (naganagashi ยาวนาน) ในวรรคที่ 4
โดยชวยขยายความหมายใหเกิดภาพพจนวา “ยาวดุจดั่งหางนกปาที่หอยยอย
ลงมา”
(3) เอ็งโงะ (縁語 คำสัมพันธ) คือคำที่มีความเกี่ยวของสัมพันธกัน
ทางความหมายอยางลึกซึ้งกับคำหลัก เชน คำวา 露 (tsuyu น้ำคาง) กับ
消える (kieru เหือดหายไป) หรือคำวา 雨 (ame ฝน) กับ 降る (furu ตก)
(4) คะเกะโกะโตะบะ (掛詞 คำซอนทับพองเสียง) คือคำในกลอนที่
ซอนทับกันอยูโดยเปนคำพองเสียงกันจึงตีความได 2 ความหมาย เชน อะกิ
(秋) ที่แปลวาฤดูใบไมรวง กับ อะกิ (飽き) ที่แปลวาเบื่อ หรือ นะกิ (無き)
ที่แปลวาไมมี กับ นะกิ (泣き) ที่แปลวารองไห
(5) มิตะเตะ (見立て การมองเหมือน) คือการกลาวถึงสิ่งหนึ่งที่มอง
เห็ น โดยยึ ด ถื อ ว า เป น อี ก สิ่ ง หนึ่ ง เช น กวี ก ล า วถึ ง นางรำโดยยึ ด ถื อ ว า เป น
นางฟา และพูดตัดพอตอนางฟา หรือไมก็เปนการกลาวถึงสิ่งหนึ่งทีมองเห็นวา ่
เปนอีกสิ่งหนึ่ง อันเนื่องจากวาแลดูคลายกันมากจนชวนใหมองเห็นผิดไปเปน
สิ่งนั้นได เชน กวีกลาวถึงดอกไมสีขาวบนตนไม แตแทจริงแลวก็คือหิมะสีขาว
ที่เกาะอยูบนตนไม ซึ่งแลดูคลายกับดอกไม
(6) กิจินโฮ (擬人法 บุคลาธิษฐาน) คือการใหสิ่งที่ไมใชบุคคลมี
ลักษณะเหมือนบุคคล เชน การใหตนไมมีความรูสึกนึกคิดเหมือนคน
AW_100 Japan_Poem#final.indd 4 9/13/12 9:40:18 PM

5. 5
(7) ทะอิเง็นโดะเมะ (体言止め การจบดวยนาม) คือการจบกลอน
ดวยคำนามหรือสรรพนามแทนที่จะเปนคำกริยาหรือคำคุณศัพทแบบประโยค
ทั่ ว ไป แต ทั้ ง นี้ ห ากกลอนลงท า ยด ว ยนามอั น เนื่ อ งจากการสลั บ ตำแหน ง
ในประโยค เชน สลับประธานกับภาคแสดง จะไมใชเทคนิคการจบดวยนาม
แตเปนเทคนิคการสลับตำแหนง (ขอ 10)
(8) ฮงกะโดะริ (本歌取り กลอนเกาทำใหม) คือการนำกลอนที่มีอยู
เดิ ม มาแต ง ใหม โ ดยยั ง คงเนื้ อ หาคล า ยของเดิ ม เพี ย งแต เ ปลี่ ย นเนื้ อ หา
บางสวน
(9) อุตะมะกุระ (歌枕 การใชชื่อสถานที่โยงถึงสิ่งอื่น) คือคำซึ่งเปน
ชื่อเรียกของสถานที่ที่มีชื่อเสียงซึ่งถูกนำมากลาวเอาไวในกลอน โดยที่คำ
ในชื่อเรียกนั้นสื่อความหมายเกี่ยวโยงไปถึงสิ่งอื่นไดดวย ทำใหผูอานกลอน
จินตนาการโยงไปถึงสิ่งนั้น ๆ ได
(10) โทชิโฮ (倒置法 การสลับตำแหนง) คือการสลับตำแหนงคำ
หรื อ วลี ใ นกลอน เช น สลั บ ตำแหน ง ประธานกั บ ภาคแสดง เพื่ อ ให ผู อ า น
เกิดความรูสึกสะดุดใจตอกลอนนั้น
(11) คุกิเระ (句切れ การตัดจบประโยค) กลอนที่มีขอความตั้งแต 2
ประโยคขึ้นไปอยูขางในกลอน การตัดจบประโยคที่วรรคใดนั้นจะแสดงใหเห็น
ถึงรูปแบบกลอนวาใหความรูสึกเหมือนกับรูปแบบกลอนที่พบบอยในหนังสือ
รวมกลอนใด เชน หากตัดประโยคที่วรรคที่ 2 และ 4 จะใหความรูสึกแบบ
กลอนในมันโยฌู (万葉集) หากตัดประโยคที่วรรคที่ 3 จะใหความรูสึกแบบ
กลอนในโคะกิงวะกะฌู (古今和歌集)
นอกจากนี้ยังมีเทคนิคการประพันธอื่นอีก เชน ทซุอิกุ (対句 การนำ
สิ่งตาง ๆ มาเรียงซอน) คือการนำคำหรือวลีซึ่งสื่อถึงสิ่งที่ตางกันมาจัดเรียงไว
AW_100 Japan_Poem#final.indd 5 9/13/12 9:40:19 PM

6. 6
ดวยกันในกลอนหรือนำมาเรียงซอนคลายกันเพื่อใหเกิดจังหวะที่ไพเราะ โดย
ในดานความหมายยังเปนการเนนใหเห็นถึงของ 2 สิ่งที่ตางกันแตถูกนำมา
กลาวเรียงไวดวยกันอีกดวย เปนเทคนิคการประพันธที่ใชในกลอนแบบจีน
(漢詩) แตก็พบเห็นไดบางในกลอนญี่ปุน
อนึ่ง หนังสือเลมนี้ไดประมวลเทคนิคการประพันธขอ 1-11 ที่พบบอย
ในกลอนเฮียะกุนินอิฌฌุไวในประมวลเทคนิคการประพันธกลอนขางทายเลม
ด ว ย เพื่ อ ให ผู อ า นสามารถติ ด ตามศึ ก ษาเทคนิ ค การประพั น ธ ช นิ ด นั้ น ๆ
ในกลอนบทตาง ๆ ซึ่งไดประมวลไวใหแลว
AW_100 Japan_Poem#final.indd 6 9/13/12 9:40:19 PM

7. 7
กลอนบทที่ 1
akinotano karionoiono tomaoarami
wagakoromodewa tsuyuninuretsutsu
กระทอมริมนาในฤดูใบไมรวงมุงหลังคาดวยใบจากอยางหยาบ ๆ
ชายแขนเสื้อของฉันเปยกปอนไปดวยน้ำคาง
AW_100 Japan_Poem#final.indd 7 9/13/12 9:40:20 PM

8. 8
ชื่อผูแตง จักรพรรดิเท็นจิ (天智天皇 Tenji tennou)
แหลงที่มา กลอนบทที่ 302 ในหนังสือรวมกลอนโกะเซ็งวะกะฌู
(後撰和歌集) หมวดฤดูใบไมรวง
คำอธิบาย
หลังคากระทอมมุงดวยใบจากอยางหยาบ ๆ ทำใหน้ำคางตกลงมาจาก
ชองวางของใบจากที่มุงนั้นจนชายแขนเสื้อเปยกปอน เปนการบรรยายภาพ
ในชวงปลายฤดูใบไมรวงซึ่งตรงกับฤดูเก็บเกี่ยว ใหอารมณความงามแบบ
เงียบเหงาเศราสรอยของฤดูใบไมรวง
ในหนั ง สื อ รวมกลอนมั น โยฌู ( 万葉集 ) มี บ ทกลอนที่ ค ล า ยกั น นี้
ซึ่ ง กล า วกั น ว า เป น กลอนต น แบบของกลอนบทนี้ แต ใ นมั น โยฌู ร ะบุ ไ ว ว า
เปนกลอนที่ไมทราบผูแตง กลอนดังกลาวถูกดัดแปลงถายทอดสืบตอมาและ
ถู ก รวบรวมไว ใ นโกะเซ็ ง วะกะฌู โดยระบุ ไ ว ว า ผู แ ต ง คื อ จั ก รพรรดิ เ ท็ น จิ
อันเปนการแสดงความเคารพรักในตัวพระองคโดยสื่อวาทรงเปนจักรพรรดิ
ที่เขาใจในความทุกขยากของประชาชน
จักรพรรดิเท็นจิ (ค.ศ. 626-671) เปนจักรพรรดิองคที่ 38 ของญี่ปุน
ทรงเปนพระราชโอรสองคที่ 2 ของจักรพรรดิโจะเมะอิ (舒明天皇) และเปน
บรรพบุรุษสายตรงของจักรพรรดิคัมมุ (桓武天皇) ผูยายเมืองหลวงมายัง
เกียวโตอันเปนจุดเริ่มตนของสมัยเฮอัน (ค.ศ. 794) จักรพรรดิเท็นจิเปนที่
ชื่ น ชมและเคารพรั ก ของคนญี่ ปุ น สมั ย เฮอั น เทะอิ ก ะเองก็ น า จะชื่ น ชอบ
จั ก รพรรดิ อ งค น้ี ด ว ยจึ ง คั ด เลื อ กกลอนบทนี้ เ ป น กลอนบทแรกในเฮี ย ะ-
กุนินอิฌฌุ
AW_100 Japan_Poem#final.indd 8 9/13/12 9:40:21 PM

9. 9
กลอนบทที่ 2
Harusugite natsukinikerashi shirotaeno
koromohosuchou amanokaguyama
ฤดูใบไมรวงผานพนไป ฤดูรอนยางกรายมาถึงแลว
ภูเขาคะงุแหงสรวงสวรรค มีคำกลาวกันมาแตโบราณวา
พอถึงหนารอนก็จะตากผาขาวเอาไว
AW_100 Japan_Poem#final.indd 9 9/13/12 9:40:22 PM

10. 10
ชื่อผูแตง จักรพรรดินีจิโต (持統天皇 Jitou tennou)
แหลงที่มา กลอนบทที่ 175 ในหนังสือรวมกลอนฌิงโกะกิงวะกะฌู
(新古今和歌集) หมวดฤดูรอน
คำอธิบาย
กลอนบทนี้บรรยายภาพอันงดงามของภูเขาคะงุในฤดูรอน สีเขียวขจี
ของตนไมตัดกับสีของผาขาวที่ตากเอาไวอยูบนภูเขา กลอนบทนี้ถูกจัดวางอยู
ในตอนตนของกลอนหมวดฤดูรอนในฌิงโกะกิงวะกะฌู อันแสดงใหเห็นวา
เปนกลอนที่แสดงภาพของชวงตนฤดูรอน
ในหนังสือรวมกลอนมันโยฌูมีบทกลอนดังกลาวนี้ปรากฏอยูดวย แต
เนือความในวรรคที่ 4 เปน 衣ほしたり (koromohoshitari) ซึงมีความหมายวา
้ ่
“ผากำลังตากไวอยู” ตางจากกลอนบทนีทเปน 衣ほすてふ (koromohosuchou)
 ้ ี่
ซึ่งหมายถึง “กลาวกันวาจะตากผาเอาไว” โดยเปนการอางอิงคำกลาวโบราณ
ที่วา พอถึงหนารอนก็จะมีธรรมเนียมตากผาขาวเอาไวบนภูเขาลูกนี้ ภูเขาคะงุ
นี้มีตำนานกลาวขานกันมาแตโบราณวาเปนภูเขาที่ลงมาจากสวรรค ปจจุบัน
ตั้งอยูที่อำเภอคะฌิฮะระ จังหวัดนารา
คำวา 白妙の (shirotaeno) ในวรรคที่ 3 เปนคำประดับของคำวา 衣
(koromo ผ า ) ในวรรคที่ 4 กลอนบทนี้ มี ก ารตั ด จบประโยคที่ ว รรคที่ 2
กลาวคือ เมื่อนำวรรคแรกกับวรรคที่ 2 มารวมกันจะไดวา “ฤดูใบไมรวง
ผานพนไป ฤดูรอนยางกรายมาถึงแลว” ซึงจะไดขอความจบหนึงประโยคกอนที่
 ่  ่
จะขึ้นประโยคใหมในวรรคที่ 3 นอกจากนี้ยังมีการใชเทคนิคจบดวยนาม ซึ่ง
ในที่นี้คือคำวา 天の香具山 (amanokaguyama ภูเขาคะงุแหงสรวงสวรรค)
AW_100 Japan_Poem#final.indd 10 9/13/12 9:40:23 PM