1. Хөдөлмөрийн зах зээл
дээрх ялгаварлал
4

2. Хөдөлмөрийн зах зээл дээрх
ялгаварлалын эдийн засгийн орчин үеийн
шинжилгээг Америкийн эдийн засагч Гари
Беккер анх хийсэн.
• Беккер (1957) ялгаварлалын тухай
ойлголтыг микро эдийн засгийн неоклассик
судалгаатай нэгтгэхдээ нэг бүлэг хүмүүс
нөгөөгийнхөө эсрэг ялгаварлах дур
сонирхлыг агуулж, энэ таашаал сонирхол
нь ханамжийн функц дэх хүчин зүйл
болдог гэсэн санаа гаргасан. Беккер
үзэхдээ ялгаварлах дур сонирхол илэрч
болох хэд хэдэн бүлгийг гаргаж тавьсан.
Үүнд: ажил олгогч, ажилчид ба хэрэглэгч
нар болно.

3. Гэвч ялгаварлалын талаарх ихэнх неоклассик
шинжилгээ ажил олгогч нарыг ялгаварлалын
гол төлөөлөгч гэж үзэж анхаарал хандуулдаг.
• Ажил олгогч нар ялгаварлалын таашаал
сонирхолтой байдаг. Энэ талаарх тэдний
ханамж нь ялгаварлалд өртөж буй тэр
бүлгийн (энэ тохиолдолд эмэгтэйчүүд F)
ажил эрхлэлт, тэдэнд төлөх цалин хөлсөнд
сөрөг утгаар ойлгогдоно. Ажил эрхэлж буй
эрэгтэй, эмэгтэйн мөнгөн зардал тэдний
цалингаар (WM, WF гэх мэтээр)
илэрхийлэгдэн өгөгдөж байгаа ч гэсэн
эмэгтэйчүүдийг хөлсөлснөөс болсон ашигт
бус чанар (ханамжгүй) цэвэр зардалд
нөлөө үзүүлнэ.

4. Энэ нь: WF=WF(1+d) гэж илэрнэ.
• d бол Беккерийн томъѐолсноор
“ялгаварлалын коэффициент” юм. Хэрэв
ажил олгогч эмэгтэй ажилчдад ашигт
утгаар ханддаг бол d нь хасах үнэлэмжтэй
(өртөгтэй) болно. Хэрэв пүүс эрэгтэй,
эмэгтэйн хувьд төгс бус ялгамжтай ханддаг
бол d=0 гэсэн байдалд ажилчдыг
хөлсөлнө. Улмаар хэрэв ажил олгогч
эмэгтэйчүүдийг ялгаварлан үздэг бол d
эерэг утгатай болно. Эмэгтэйчүүдийн эсрэг
хоцрогдсон үзэл хүчтэй байхын хэрээр d-
ийн утга их байна.

5. Эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөрийн зах зээлийн үр
дүнг тусгасан ажил олгогчдын сонирхол ашигт
чанарын энэхүү загварын хэрэгжилтийг зурагт
харуулав.

6. Энд хийсвэрлэн авсан эмэгтэй ажилчдын
нийлүүлэлтийн муруй SF нь мөн тэдгээрийн
эрэлтийг тусгасан 3 янзын байдалтай сөргөлдөн
оршиж байна.
• Эхлээд D1 нь аль нэг ялгаварлалгүй
байхад ажил эрхлэлтийн түвшний дээд
зэргийн чадавхи L1 илрэх нөхцөл байдал
байна. Энд цалингийн үнэлгээ
эрэгтэйчүүдийнхтэй адил, өөрөөр хэлбэл
цалингийн харьцаа нэгжтэй тэнцэхээр
байна. Хэрэв хөлслөн ажиллуулах үйл
явцад эмэгтэйчүүдийн эсрэг ажил олгогч
нарын ялгаварлах хандлага илрэх аваас
энэ нь эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрэлтийн
муруй ажил эрхлэлтийн L0 түвшин дээр
нугаралтад орно.

7. D2 гэсэн тохиолдлыг авч үзье.
• Ялгаварлал гаргадаггүй пүүсийн эрэлтийн
нөхцөл бол L0 гэсэн хэсэгт байх ба түүний цаад
тал ялгаварлалыг баримтлагч-ажил олгогч нар
эмэгтэй ажилчдыг хөлсөлнөөс үүссэн ашигт
чанарын алдагдлаа нөхөхийн тулд цалингийн
ялгаа гаргахыг шаардана. Ийнхүү ялгаварлал
нь эрэгтэй, эмэгтэйн зах зээлийн цалингийн
хооронд зөрөө үүсгэнэ. Цалингийн харьцаа WF
/WM<1 бол эмэгтэйчүүд нь эрэгтэйчүүдийн
орлогын 3/4-ыг л олж (WF/WM=0.75) байна. L2
дээр байгаа эмэгтэйчүүдийн жинхэнэ ажил
эрхлэлтэд дээд хэмжээний чадавхиасаа бага
байна. Учир нь хөдөлмөрийн зах зээлд
ялгаварлал байна.

8. Хэрэв ялгаварлалын эрчим нэмэгдэж байвал
зурагт дүрсэлсэнчлэн эрэлтийн муруй D3
огцом налалттай байх ба тэр нь
эмэгтэйчүүдийн ажил эрхлэх түвшин бүр ч
доогуур L3 дээр тохиож, орлогын хүйсээрх
зөрөө өргөсөн, эмэгтэйн цалинг эрэгтэйнхэд
харьцуулсан харьцаа 0.66 руу буурна.
• Пүүсийн тогтоосон харьцаа ажиллаж буй
эмэгтэйчүүдийг ялгаварлах байдалтай биш
ч гэсэн D3-ын тохиолдолд эрэгтэй
ажилчдын цалингийн үнэлгээний 2/3–ын
хэмжээтэй байдаг зах зээлийн үнэлгээгээр
л хөлс төлнө.

9. Хэрэв эмэгтэйчүүдийн цалин цаг хугацааны
явцад эрэгтэйчүүдийнхээс илүү нэмэгдэж,
орлогын зөрөө багасвал ажил олгогчдын
таашаал сонирхолд өөрчлөлт гарсныг илтгэнэ.
• Ийм өөрчлөлт ялгаварлал бага гаргадаг
пүүсийн хувьд өрсөлдөөнөөр үүсэх бөгөөд
эсвэл мэдээллээс юмуу шууд
туршлагаасаа олж авсан эмэгтэй
ажилчдын үнэ цэнэтэй талыг ойлгосны
учир, нэг бол тэгш хөлс төлөх, жигд
бололцоо олгох хууль тогтоомжоор
шахагдсаны улмаас уг өөрчлөлт гарч
болно. мD3-аас D2 руу шилжих хөдөлгөөн
1960-1980-аад оны хувьд ажил олгогчдын
таашаал сонирхлын ялгаварлалд суурилан
илэрсэн.

10. Эдийн засгийн ялгаварлалын талаарх онолын
бүтээлийн тулгуур ойлголт бол эрэгтэй, эмэгтэй
ажилчид адилхан бүтээмжтэй бөгөөд гэхдээ
загварт тусгасан ялгаварлал нь хэрэв эрэгтэй,
эмэгтэй хоѐул ажил эрхэлбэл эмэгтэйчүүд
эрэгтэйчүүдээс доогуур үнэлгээтэй хөлс авах
байдалд хүргэдэг явдал юм.
• Ажил олгогчдын таашаал сонирхлын
загвараас ургаж гарах нэг чухал
төсөөлөл бол өрсөлдөөнт хөдөлмөр ба
бүтээгдэхүүний зах зээлд ялгаварлал нь
зөвхөн богино хугацааны үзэгдэл мөн
гэдгийг харуулж өгөхөд оршино.

11. Ихэд хуучинсаг ажил олгогчид илүү тэгшитгэх
шинжтэй өрсөлдөгчөө бодвол эрэгтэй ажилчдыг
илүү хөлсөлдөг.
• Энэ нь уг ажил олгогч нэр эрэгтэйтэй
адилхан бүтээмжтэй эмэгтэй ажилчдыг их
хэмжээгээр хөлсөлдөг пүүсүүд байвал
WM>WF байдаг учир өндөр цалин төлөх
асуудалтай тулгардаг.
• Тэгшитгэн ханддаг пүүсүүд нэгжийн
хөдөлмөрийн зардал бага байх ба ихээхэн
ашиг олж, эсвэл ялгаварлал баримталдаг
өрсөлдөгчөө бодвол бага үнэ тогтоох
чадвартай болдог.

12. Өндөр ашиг нь ялгаварлалтай ханддаггүй бусад
пүүсийг зах зээл рүү татаж ажиллаж буй пүүсүүд
хүн элсүүлэх бодлогоо эмэгтэйчүүдэд нийцтэйгээр
өөрчлөх сонирхолтой болгоно.
• Шинээр ажилд орогсод бүтээгдэхүүнийг өсгөж, үнэ
ашгийг бууруулах болно. Ялгаварлал гаргадаг
пүүсүүд эмэгтэй ажилчдыг хөлслөх, эсвэл
алдагдалд орох тавилантай бөгөөд зах зээлд эзлэх
жин нь буурч, бизнес хүрээнээс хэрэг дээрээ гардаг.
Шинээр ажилд орогсод ба хөлслөх бодлогын
өөрчлөлт нь эмэгтэй ажилчдын эрэлтийг
нэмэгдүүлнэ. Энэ нь зураг дээрх D3-ыг D2 руу
шилжүүлнэ. Энэ өсөлт эмэгтэйчүүдийн ажил
эрхлэлтийг ахиулж, эрэгтэйчүүдийнхтэй
харьцуулахад цалингийн үнэлгээг нэмнэ.
Өрсөлдөөнт хүчнүүд зах зээлийг WF=WM гэсэн
тэнцэл рүү аваачихын хэрээр хүйсийн шалтгаанаар
үүсэх орлогын зөрөө багасах болно.

13. Хэрэв өрсөлдөөний механизм үр
нөлөөтэй ажиллаж чадахаар байвал
ялгаварлал урт хугацаанд оршино.
• Ялгаварлалгүй ханддаг шинэ пүүсүүд
ялгаварлалд өртдөг бүлгүүдээс (энэ
тохиолдолд эмэгтэйчүүдээс) үүсэн гарч
болх билээ. Гэвч үйлдвэрийн салбарт
капиталын эрчимжилт ихсэх хэрээр үр
ашгийн хамгийн бага далайц нь улам
ихсэх (зах зээлийн нийт эрэлтийн
доторх харьцааг илэрхийлэгч
бүтээгдэхүүний зохистой хэмжээ)
магадлал төдий л их биш юм.

14. Өрсөлдөөнийг дамжин ялгаварлалыг бууруулах
явдал бол WF<WM давуу талыг хангахад эрэгтэй
эмэгтэйгээр солихтой уялдан зардлын
зохицуулалтаас болоод /ажилд авах, халах/ урт,
эцэс төгсгөлгүй үйл явц байдаг.
• Солигдож буй эрэгтэй ажилчдад ахиулж
өгөх хөлс ба эмэгтэй ажилчдыг элсүүлэх,
тусгай сургалтанд хамруулах зардал нь
ажиллаж буй хүмүүст хуулиар болон
үйлдвэрчний эвлэлээр олгогдсон
хамгаалалтуудыг ч үл оруулан тооцоход
бага зүйл гэж үзэхээргүй байдаг.
Ялгаварлалыг бууруулах төрх төлөв нь
бизнес мөчлөгийн явцад ихээхэн
ялгаатай.

15. Бууралтын үед зардлыг хорогдуулах үүднээс
эмэгтэйчүүдийг ихээхэн чухалчлах байдалд
оруулж байхад эрчимтэй өсөх бүтээгдэхүүний
зах зээлийн нөхцөл нь буурч байгаа зах зээлийн
хувь хэмжээг хамгаалахын тулд зонхилж байдаг.
• Гэвч их өрнөлт бол урьд үед ялгаварлагдаж
байсан ажилчдаа элсүүлэхэд нь пүүсүүдэд илүү
далайц олгох ба тийнхүү тэнд өргөжиж буй
ажиллах хүчний бүтээгдэхүүнийг өөрчилнө.
Эмэгтэйн хөдөлмөрийг нийлүүлэгч зах зээлд
хөдөлмөр хомсхон нөхцөлд өндөр цалингийн
гэрээ хийх боломжтой болно. Өрнөлт,
бууралтын тодорхой үр нөлөөг онолоор гагцхүү
зохицуулж чадахгүй бөгөөд энэ асуудлыг
баримт сэлтээр нотлох шаардлагатай юм.

16. Хүйсээр ялгаварлахын өөр нэг утга санаа
бол хөдөлмөрийн зах зээл дээр эмэгтэйчүүд
стратегийн сул талтай байдагт итгэх явдал,
тэд харьцангуй хөдөлгөөнд ордоггүй
байдалд үндэслэдэг юм.
• Хэрэв ажил олгогч бүтээмжийн янз
бүрийн түвшинг тусган цалингийн өөр
өөр түвшин бүхий ажлын байрны шат
дараалсан бүтцийг санал болгож байгаа
бол эмэгтэйчүүдийн эсрэг ялгаварлал
нь чадавхи боломжоос нь доогуур
орших бүтэцтэй ажлын байранд тэднийг
ажиллуулахад хүргэнэ.

17. Эмэгтэйчүүдийн цалин тэдний бүтээмжээс
хамаардаг бол тэдэнтэй тулгарах ялгаварлал нь
WF= MRPF – DF
Энд DF бол ялгаварлалын хүчин зүйл юм.
Ажлын байрны бүтцийн аливаа түвшинд /i
түвшинд гэе/
WF= Wi = MRPi = MRPF – DF болно.
Ажлын байран дахь I түвшинд ажил
эрхлэлтийн хэрэгжүүлж хадгалахын тулд
эмэгтэйчүүд
MRPF = MRPi + DF
тэнцэх бүтээмжийг хангаж байх
шаардлагатай.

18. Эмэгтэйчүүд ажлын байрны зиндаагаар
өгөгдсөн түвшинд эрэгтэйчүүдээсээ өндөр
стандарт хэмжээнд, түүнчлэн ажлын
жинхэнэ шаардагдах байдлаас өндөр
түвшинд бас ажиллах ѐстой.
• Пайк (1984) хүйсийн ялгаварлалын
талаарх эдийн засгийн асуудлыг нэгтгэн
дүгнэлт өгөхдөө “хэрэв эмэгтэйчүүд тэдний
хийж чадах боломжтой ажлаасаа хасагдаж
чадвал л тэгш байдал сайн хэрэгжинэ.
Хэрэв энэ ажил өндөр цалинтай байх
хандлагатай бол эрэгтэй, эмэгтэй хооронд
цалингийн зөрөө үүсгэнэ” гэжээ.

19. Түүний шинжилгээгээр эмэгтэйчүүд
тодорхой ажилд нэвтэрч түүнийг гүйцэтгэхэд
ялангуяа мэргэжлийн талаар бэрхшээлтэй
учирдгийн үр нөлөөгөөр л ажлыг ялгах
болдогийг харуулсан.
• Тэр нь харгис маягийн үйлдвэрчний
эвлэлийн хэлбэрийг олох, эсвэл
эмэгтэйчүүдийг хөлслөхөд хориг тавих
шаардлагагүй бөгөөд ажилд орох
шалгуур нь урт хугацаат сургалтын
хэлбэр, эсвэл ажил эрхэлсэн ажлын
намтар юм. Энэ нь эмэгтэйчүүдийн
тооны харьцаа алдагдах байдалд
орохыг аяндаа үгүйсгэсэн байна.

20. Эмэгтэйчүүд хялбар нэвтэрч орж болох
үндсэн ажилд тийнхүү тунана. Энэ үйл
явцыг зурагт харуулав.

21. Төгс боловсронгуй нөхцөлд эрэгтэй, эмэгтэй
аль алинд нь ажил төрлийн 2 зохицуулалт
нээлттэй байна.
• Хөдөлмөрийн зах зээл нь өрсөлдөөнтэй
байх ба эрэлт, нийлүүлэлтийн нөхцөл нь
ажлын байрны 2 зохицуулалтад
тэнцвэрийн цалин WE-г бий болгоно. Хэрэв
бид М гэсэн эрэгтэйн ажлын зах зээлд
ялагварлалтай ороолцох шалгуурыг
хэрэглэвэл хөдөлмөрийн нийлүүлэлт нь
S1-ээр хязгаарлагдан, хэдийгээр
эмэгтэйчүүд М эрэгтэйн ажлын хүрээний
ажлаас бүрэн хасагдах шаардлагагүй
байлаа ч гэсэн ажилд орох тоо нь буурна.

22. Ажил эрхлэлт L1 хүртэл унаж, цалингийн
үнэлогээ W1 рүү өснө. Эмэгтэйчүүд
хялбарханаар нэвтэрч орж чадах F гэсэн ажил
руу бөөгнөрч ажлын хөдөлмөр нийлүүлэлт S2
хүртэл өснө. Тэгснээр цалингийн үнэлгээг W2
руу бууруулна.
• Энэ нөхцөлд цалингийн ялгаварлал
таашаал сонирхлын неоклассик загварт
байдаг утгаар илрэхгүй. M ба F ажилчдад
ахиу орлогот бүтээмжийнх нь дагуу хөлс
төлөгдөнө. Энэ нь чухамдаа MRPM>MRPF
юм. Ажил олгогчид энэ тохиолдолд ашгийн
аливаа бууралт үзэхгүй. Ингэхлээр урт
хугацаанд ялгаварлалын дээрх хэлбэрээр
өрсөлдөх хандлага гарахгүй.

23. Тийнхүү WE-ээс хэлбийн W1-ээс W2 хүртэл өсөн
нэмэгдэхэд үүсэх зөрүүтэй уялдаж гарах
эрэгтэй, эмэгтэйн орлогын илэрхий ялгаа
багасахгүй юм.
• Хоѐр байдалт зах зээлийн таамнал бол
нэлээд дэлгэрсэн бөгөөд харьцангуй
сүүлийн үеийн томъѐоллоор үзвэл
тодорхой хүрээний хөдөлмөрийн зах
зээлийг “анхдагч”, “хоѐрдогч” гэж хуваан
үздэг өвөрмөц нөхцөл байдал юм.
Доерингер, Пиоре (1971) нар эдгээр
сегментүүдийг тал бүрээр нь
тодорхойлсон.

24. • Үүнд “анхдагч зах зээлийн ажил нь дараах
хэд хэдэн шинж чанарыг агуулна.
Тухайлбал өндөр цалин, ажлын сайн
нөхцөл, ажил эрхлэлтийн тогтвортой
байдал, дэвших ахих боломж сайтай,
ажлын дэг горимыг зохицуулахад тэгш
хандлагатай, жам ѐсны үйл явц хэрэгждэг
байх зэрэг болно. Хоѐрдогч зах зээлийн
ажил нь үүний эсрэг, бага цалин, буцалтгүй
тэтгэлэг авах, ажлын нөхцөл ядмаг,
хүмүүсийн сэлгээ их, ахих дэвших боломж
бага, бас дур зоргын, түрэмгийдүү
хяналттай байх хандлага агуулдаг” гэжээ.

25. Хөдөлмөрийн зах зээлийн хоѐр хүрээний
хооронд ажилчид чөлөөтэй шилжихээс
сэрэмжлэх саад хөшүүрэг хэрэгтэй болно.
• Хоѐрдох зах зээлд бодит үйл явц нь
анхдагч хүрээнд ажил эрхлэлтийг
эрэлхийлэх үед урвуу зохиолол болж
болно. Анхдагч зах зээлээс чөлөөлөгдөн
гарсан хүмүүс хоѐрдогч зах зээлд
ажилгүйдэл гарахыг нэлээд эрхэмлэнэ.
Хоѐрдогч зах зээлийн таамнал үзэл
онолоор бол эрэгтэй ажилчид анхдагч зах
зээлд өргөнөөр хамран орж, харин
эмэгтэйчүүд хоѐрдогч гзах зээлд зонхилох
хандлагатай байдаг бодит зүйл бол
эрэгтэй, эмэгтэйн цалингийн ялгааг тусгаж
буй хэрэг юм.

26. Цалингийн ийм ялгаа цаг хугацааны
явцад байсаар байдгийн учир бол
хөдөлмөрийн зах зээлийн энэхүү хоѐр
хүрээний хооронд хязгаарлагдмал, төгс
бус харилцаа байдагтай холбоотой.
• Хөдөлмөрийн хоѐр байдалд зах зээлийн
таамнал нь пүүсүүд аль хэдийн хөлслөн
ажиллуулж буй ажилчдаас бүрдэх
дотоодын хөдөлмөрийн зах зээлийн чиг
баримтлалыг авч үздэг.

27. Доерингер, Пиоре нар дотоодын
хөдөлмөрийн зах зээлийг логик зүй
ѐсны хөгжил мэтээр авч үздэг.
Үүнд:
1.Үйлдвэрийн өвөрмөц ур чадвар
2.Ажил дээрх сургалт
3.Дадал заншил

28. Энэ нь хөдөлмөрийн зах зээлд хэрэглэгддэг үйл
ажиллагааны зардлын чиг баримтлалын жишээ
юм.
• Ийм байдлаар дотоодын хөдөлмөрийн зах
зээл нь зардлыг хамгийн бага болгохын
тулд пүүсэд өрсөлдөөний дарамт үзүүлэх
явдалтай зохицохгүй байх шаардлагагүй
болгох. Пүүсийн өвөрмөц технологи
хийгээд тусгай сургалтын ач холбогдол
бүхий бүрдлээс болоод хөдөлмөрийн
ажиллах хүчний эрэлт сэлгээний өндөр
зардал гарахад пүүсүүд ба тэдний
ажилчид дотоодын хөдөлмөрийн зах
зээлээс өөрийгөө чөлөөлөн тусгаарлана.

29. Улмаар хөдөлмөрийн зах зээл үр ашиггүй
байдалд орох ба энэ нь ажиллах хүчний
сэлгээ-хөдөлгөөнөөр болон ялгаварлал их
үүсэх байдлаар цалин хөлс, ажил
эрхлэлтийн талаарх шийдвэрт саад тотгор
болж илэрнэ.
• Хөдөлмөрийн зах зээлд хэвшсэн дадал,
удирдлагын горим журам нь өрсөлдөөнт
зах зээлийн үйл явцын үр дүнг бодвол
ажил эрхлэлт ба хөлс төлөлтийн талаар
гарах шийдвэрийг илүүтэй тодорхойлно.

30. Хүмүүн капиталын бодит орлогын функцэд
ялгаварлалын эконометрик судалгаа тулгуурладаг.
Үүнд:
Log (W / P)I = a1 + a2Ii2 + a4Xi + E1
• Энд a2 бол үндсэн орлогын логарифм бөгөөд
хүмүүн капиталын илүү хөрөнгө оруулалтгүй, эсвэл
ажлын дадлага зэрэг бүтээмж нэмэгдүүлэх бусад
шинж чанар нөлөөлөлгүй байдал юм. Ii бол
боловсрол, сургалтад зориулсан нэмэлт утгаар ер
нь илэрдэг хүмүүн капиталын хөрөнгө оруулалт, Ii2
бол үр дүн нь шугаман бус хамаарлыг илэрхийлсэн
түүний утга, Хi бол хэмжигдэж болох бүтээмжийн
шинж чанарыг тусгаж болох ажлын дадлага мэтийн
бусад хувьсах вектор юм. Е1 бол тооцооны алдааг
томъѐолон илэрхийлнэ. Энд хүйсний ялгаварлалыг
Z гэдэг орлуулсан үзүүлэлт оруулан шинжилж үзэж
болох ба тухайн этгээд эрэгтэй (Z=0), эмэгтэй (Z=1)
ажилчидтай харилцах бодит байдлыг харуулна.

31. • Энэ арга хэдийгээр шулуун утгатай боловч
эрэгтэй, эмэгтэйн орлогын ялгааг үндэслэн
зөвтгөхөд нөлөөлсөн тэдний ажлын
дадлага ба хүмүүн капитал дахь аливаа
ялгааг хянах арга зам бидэнд
шаардлагатай. Тийнхүү ялгаварлалын
үнэлэгч болохын хувьд уг арга барил нь I
ба x үзүүлэлтүүдийн коэффициентууд
хүйсний бүлгүүдээр нийтдээ тэнцүү байх
үед л зөвхөн хүчин төгөлдөр байна.
Хамгийн сайн арга бол орлогын функцийг
бүлэг тус бүрээр тусад нь тодорхойлон
гаргана.

32. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД
БАЯРЛАЛАА
*