ว่าด้วย โทษของการไม่รู้ประมาณ พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภภิกษุรูปหนึ่งผู้มรณภาพเพราะฉันมากเกินไปจนอาหารไม่ย่อย จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้. ได้ยินว่า เมื่อภิกษุนั้นมรณภาพไปอย่างนี้แล้ว ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันถึงโทษมิใช่คุณของภิกษุรูปนั้นในโรงธรรมสภาว่า ผู้มีอายุทั้งหลาย ภิกษุโน้นไม่รู้ประมาณท้องของตน บริโภคมากเกินไป ไม่สามารถทำอาหารให้ย่อยจึงมรณภาพ. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้ พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร? เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ภิกษุนี้ก็ตายเพราะบริโภคมากเป็นปัจจัย ดังนี้แล้ว จึงทรงนำเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้

1. 1
สุกชาดก
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๙ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑
๕. สุกชาดก (จากพระไตรปิฎก ลาดับเรื่องที่ ๒๕๕)
ว่าด้วยลูกนกแขกเต้า
(พระศาสดาครั้นทรงนาเรื่องในอดีตมาแล้ว จึงได้ตรัสว่า)
[๑๓] นกแขกเต้าตัวนั้นรู้ประมาณในการกินอาหารเพียงใด
จะมีอายุยืนและเลี้ยงดูมารดาบิดาได้นานเพียงนั้น
[๑๔] แต่เมื่อกลืนกินอาหารมากเกินไป มันจึงจมลงแล้วในสมุทรนั้น
เพราะว่ามันไม่รู้จักประมาณ
[๑๕] เพราะฉะนั้น การรู้จักประมาณ
คือการไม่ติดอยู่ในรสอาหารเป็นการดี บุคคลผู้ไม่รู้จักประมาณจะจมลง (จมลง
ในที่นี้ หมายถึงจมลงในอบายภูมิทั้ง ๔
อันเป็นสภาวะหรือที่อันปราศจากความเจริญ คือ (๑) นิรยะนรก
สภาวะหรือที่อันปราศจากความสุข มีแต่ความเร่าร้อน (๒) ติรัจฉานโยนิ
กาเนิดดิรัจฉาน พวกมืดบอดโง่เขลา (๓) ปิตติวิสัย แดนเปรตผู้มีแต่ความหิวโหย
(๔) อสุรกาย พวกอสูร พวกหวาดหวั่นไร้ความรื่นเริง) ผู้รู้จักประมาณจะไม่จมลง
สุกชาดกที่ ๕ จบ
------------------------------------
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
สุกชาดก
ว่าด้วย โทษของการไม่รู้ประมาณ
พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวัน
ทรงปรารภภิกษุรูปหนึ่งผู้มรณภาพเพราะฉันมากเกินไปจนอาหารไม่ย่อย
จึงตรัสเรื่องนี้ ดังนี้.
ได้ยินว่า เมื่อภิกษุนั้นมรณภาพไปอย่างนี้แล้ว
ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันถึงโทษมิใช่คุณของภิกษุรูปนั้นในโรงธรรมสภาว่า
ผู้มีอายุทั้งหลาย ภิกษุโน้นไม่รู้ประมาณท้องของตน บริโภคมากเกินไป
ไม่สามารถทาอาหารให้ย่อยจึงมรณภาพ.
พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามว่า ภิกษุทั้งหลาย บัดนี้
พวกเธอนั่งประชุมสนทนากันด้วยเรื่องอะไร?
เมื่อภิกษุเหล่านั้นกราบทูลให้ทรงทราบแล้ว จึงตรัสว่า ภิกษุทั้งหลาย
มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้ในกาลก่อน ภิกษุนี้ก็ตายเพราะบริโภคมากเป็นปัจจัย
ดังนี้แล้ว จึงทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังต่อไปนี้
ในอดีตกาล

2. 2
เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในพระนครพาราณสี
พระโพธิสัตว์บังเกิดในกาเนิดนกแขกเต้าในประเทศหิมพานต์
ได้เป็นพระยาของนกแขกเต้าหลายพัน อยู่ในหิมวันตประเทศ
อันเลียบไปตามมหาสมุทร. พระโพธิสัตว์นั้นมีลูกอยู่ตัวหนึ่ง
เมื่อลูกนกนั้นเจริญวัย พระโพธิสัตว์ก็มีจักษุทุรพล.
ได้ยินว่า นกแขกเต้าทั้งหลายมีกาลังบินเร็ว
ด้วยเหตุนั้นในเวลานกแขกเต้าเหล่านั้นแก่ตัวลง จักษุนั่นแลจึงทุรพลไปก่อน
ลูกนกแขกเต้าตัวนั้น ให้บิดามารดาอยู่เฉพาะในรัง แล้วนาอาหารมาเลี้ยงดู.
วันหนึ่ง ลูกนกแขกเต้านั้นไปยังที่หากินแล้วจับอยู่บนยอดเขา
มองดูสมุทรเห็นเกาะๆ หนึ่ง ก็ที่เกาะนั้นมีป่ามะม่วง มีผลหวาน มีสีเหมือนทอง.
วันรุ่งขึ้น ได้เวลาหากิน ลูกนกแขกเต้านั้นบินไปลงที่ป่ามะม่วงนั้น
ดื่มรสมะม่วงแล้วได้คาบเอาผลมะม่วงสุกมาให้บิดามารดา
พระโพธิสัตว์กินผลมะม่วงนั้นแล้วจารสได้ จึงกล่าวว่า ลูกเอ๋ย
นี้ผลมะม่วงสุกในเกาะโน้นมิใช่หรือ เมื่อลูกนกแขกเต้ารับว่า ใช่จ้ะพ่อ จึงกล่าวว่า
ลูกเอ๋ย พวกนกแขกเต้าที่ไปยังเกาะนั้น ชื่อว่าจะรักษาอายุให้ยืนยาวได้ไม่มีเลย
เจ้าอย่าได้ไปยังเกาะนั้นอีกเลย. ลูกนกแขกเต้านั้นไม่เชื่อคาของพระโพธิสัตว์นั้น
คงไปอยู่อย่างนั้น.
ครั้นวันหนึ่ง
ลูกนกแขกเต้าดื่มรสมะม่วงเป็นอันมากแล้วคาบเอามะม่วงสุกมาเพื่อบิดามารดา
เมื่อบินมาถึงกลางมหาสมุทรเพราะบินเร็วเกินไป
ร่างกายก็เหน็ดเหนื่อยถูกความง่วงครอบงา ทั้งที่หลับอยู่ก็ยังบินมาอยู่นั่นแหละ
ส่วนมะม่วงสุกที่คาบมาด้วยจะงอยปากก็หลุดล่วงไป.
ลูกนกแขกเต้านั้นได้ละทางที่เคยมาเสียโดยลาดับ จึงตกลงในน้า
เขาลอยมาตามพื้นน้าจึงจมลงในน้า. ทีนั้น
ปลาตัวหนึ่งคาบลูกนกแขกเต้านั้นกินเสีย.
เมื่อลูกนกแขกเต้านั้นไม่มาตามเวลาที่เคยมา พระโพธิสัตว์ก็รู้ได้ว่า
เห็นจะตกมหาสมุทรตายเสียแล้ว. ครั้งนั้น เมื่อบิดามารดาของเขาไม่ได้อาหาร
จึงซูบผอมตายไป.
พระศาสดา ครั้นทรงนาเรื่องในอดีตมาสาธกแล้ว
ทรงเป็นผู้ตรัสรู้พร้อมเฉพาะแล้ว จึงได้ตรัสพระคาถาเหล่านี้ว่า :-
ลูกนกแขกเต้าตัวนั้น รู้ประมาณในการบริโภคอยู่เพียงใด ก็ได้สืบอายุ
และได้เลี้ยงดูบิดามารดาอยู่เพียงนั้น.
อนึ่ง ในกาลใด ลูกนกแขกเต้านั้นกลืนกินโภชนะมากเกินไป
ในกาลนั้น ก็ได้ชื่อว่าไม่รู้จักประมาณในการบริโภค
จึงจมลงในมหาสมุทรนั่นเอง.

3. 3
เพราะฉะนั้น ความเป็ นผู้รู้ประมาณ
ความไม่หลงติดในโภชนะเป็นความดี ด้วยว่า บุคคลผู้ไม่รู้จักประมาณ
ย่อมจมลงในอบายทั้ง ๔ บุคคลผู้รู้จักประมาณเท่านั้น ย่อมไม่จมลงในอบาย ๔.
อีกอย่างหนึ่ง แม้ความเป็ นผู้รู้ประมาณก็เป็ นความดี
ซึ่งท่านพรรณนาไว้อย่างนี้ว่า ภิกษุพิจารณาโดยแยบคายแล้วกลืนกินอาหาร
มิใช่เพื่อเล่น มิใช่เพื่อมัวเมา ฯลฯ ด้วยการอยู่อย่างผาสุก.
และว่า :-
ภิกษุบริโภคของสดหรือของแห้ง ไม่ควรให้อิ่มเกินไป
เป็นผู้มีท้องพร่อง รู้จักประมาณในอาหาร มีสติพึงงดเว้นเสีย ยังอยู่ ๔-๕
คาก็จะอิ่ม อย่าบริโภคพึงดื่มน้าแทน เป็นการเพียงพอเพื่อจะอยู่อย่างผาสุก
สาหรับภิกษุผู้มีจิตตั้งมั่น.
เวทนาของภิกษุนั้น ผู้เป็ นมนุษย์ มีสติอยู่ทุกเวลา
ผู้ได้โภชนะแล้วรู้จักประมาณ ย่อมเป็นเวทนาที่เบา อาหารที่บริโภคย่อมค่อยๆ
ย่อยไป เลี้ยงอายุ
แม้ความเป็ นผู้ไม่ติดก็เป็ นความดี ซึ่งท่านพรรณนาไว้อย่างนี้ว่า :-
บุคคลไม่ติดรสย่อมกลืนกินอาหาร เพื่อต้องการยังอัตภาพให้เป็นไป
เหมือนบริโภคเนื้อบุตรในหนทางกันดาร เหมือนใช้น้ามันหยอดเพลารถฉะนั้น.
พระศาสดา
ครั้นทรงนาเอาเรื่องในอดีตมาสาธกแล้ว ทรงประกาศอริยสัจ ๔ แล้วประชุมชาดก
. ในเวลาจบอริยสัจ ชนเป็นอันมากได้เป็ นพระโสดาบันบ้าง พระสกทาคามีบ้าง
พระอนาคามีบ้าง พระอรหันต์บ้าง.
ภิกษุผู้ไม่รู้ประมาณในโภชนะได้เป็น ลูกของพระยานกแขกเต้า
ในกาลนั้น
ส่วนพระยานกแขกเต้า คือ เราตถาคต ฉะนี้แล.
จบ อรรถกถาสุกชาดกที่ ๕
-----------------------------------------------------