1. Лекц 2.
Хэл шинжлэлийн судалгааны ерөнхий
ба тодорхой аргазүй, үе үеийн хэл
шинжлэлийн ухааны чиг хандлага,
онолын ба онолын бус арга: ажиглалт,
туршилт, индукци, дидукци, анализ,
синтез, таамаглал
1

2. Онолын ерөнхий асуудлууд
Шинжлэх ухаан бүр бодит ертөнцийн аль нэг хэсэгт
хэлэхүйн үйл ажиллагааг өргөн утгаараа хэл юм.
Дэг – онол – арга
Дэг бүр өөрийн онолыг дэвшүүлдэг бөгөөд уг онолоо
дагасан, уг онолын хувьд чухал болох судалгааны өөрийн
гэсэн аргатай байдаг.
2

3. Дэгийн дэвшүүлсэн зорилгодоо хүрэх зэмсэг,
практик ач холбогдол бусад салбар ухааны үр
дүнтэй холбогдох шинжлэх ухаанчаар гэх мэт.
Чиг хандлагын онолын үндэс, цөм, түүний
тулгуур суурь нь баримтгүй хийсвэрлэж, уг
салбар ухааны дотоод бүтэц, зохион байгуулалт,
түүхэн хөгжлөөс ангид байх учиргүй.
3

4. Хэлшинжлэлийн судалгааны аргазүй
Гүн ухааны ерөнхий аргазүй
• Шинжлэх ухааны ерөнхий аргазүй
• Салбарын судалгааны аргазүй
•
4

5. Түүнээс гадна нэг л хэрэглэхдэхүүнийг өөр өөр
шинжлэх ухаан өөр хэлний бүтэц, судлагдсан байдал
гүн ухааны ерөнхий хууль зарчмууд тодорхойлох
үүрэг гүйцэтгэдэг юм.
Үзэгдлийн холбоо, шалтгаан, үр дагавар, тоо ба
чанарын ай, түүхэн шинж, хэлбэр ба агуулга, нийтлэг
ба ялгаатайн зарчим, зайлшгүй ба санамсаргүйн
зарчим, үнэний зарчим гэх мэт зарчим.
5

6. Орчин үеийн хэлшинжлэлийн ерөнхий хандлагыг
“хүн төвтэй хэлшинжлэл” “хүний хүчин зүйлийг”
илүү тооцох байдалд биологи хийгээд нийгмийн
амьтан, хэл ба соѐлын шүтэлцээний асуудал
судлаачдын сонирхлыг ихээр татах болжээ.
Амьдралын хэв маяг, орчин, түүх, соѐлыг ойлгоѐ
гэвэл хүнийг нийгмийн амьтан гэсний учир тайлагдах
учиртай.
6

7. Хэлшинжлэлийн судалгааны арга
Судалгааны ерөнхий аргазүй болон хэлний аль
нэгэн тодорхой онолтой онолын аргазүйн нэгдэл. Хэл
судлах ерөнхий арга заавал тодорхой онолтой холбоотой
оршиж тухайн онолд чухалд тооцох судалгааны
хэрэглэгдэхүүнд үндэслэн хэлний аль нэг талыг онцолж
үздэг.
Харьцуулсан түүхэн хэлшинжлэл түүхэн зарчмыг,
бүтэц хэлшинжлэл хэлний бүтцийг зорилго, түвшин
судлахуунаас хамаарна.
7

8. Хэлшинжлэлийн судалгааны суурь чиг
хандлага
Суурь ерөнхий төсөөллийн Ф.де Сосюрын бүтэц хэл
шинжлэл үүсэж бий болоход онолын суурь ойлголт дээр
тулгуурладаг
тогтолцооны
харьцаанд
Хомскийн
тодорхойлох хэл шинжлэл үүсгүүр
хэл шинжлэлийн
хэлний төрөлхийн шинж, өгүүлбэрийн гүн ба өнгөн бүтэц
хэл шинжээчдийн 20-р сүүл хагаст талыг судлах утга
судлал, нийгэм хэлшинжлэл, сэтгэц хэл шинжлэл орсон
утгазүй хэрэглээ зүй , бүтэцзүй нь харилцааны хэлний
нэгжийн гүйцэтгэх үүрэг, илэрхийлэх утга , нэгж болон юм
үзэгдэлд хандах хүний хандлага, тэмдэг хоорондын
харьцааг судалдаг утгазүй тус тусдаа бие даасан шинжтэй
байсан хэлний тухай олон салбар ухааныг нэгтгэн хүн
төвтэй хэлшинжлэл болсон.
8

9. Хэл ба нийгмийн харилцан хамаарлын шинэ
шатанд гарч дан ганцаар чухалчлалгүй хэлийг
хэрэглэгч, хэлийг бүтээгч хүний хүчин зүйлтэй
нь нягт шүтэлцээнд судлах болсон нь
хэлшинжлэлийн өнөөгийн хөгжлийн гол чиг
хандлага, гол онцлог болж байна.
Хавсрага хэлшинжлэлийн өөрийн дотоодод
салбарлаж шинэ шинжлэх ухаануудын зааг дээр
шинэлэх ухааны өмнөх шатныхаа үзэл
баримтлалыг шүүмжилж бүрмөсөн халдаггүй
голлож байсан тэрхүү онолын суурь ойлголтын
хүрээнд мэдэгдэхүйц дэвшилтэд хүрдэг.
9

10. Уламжлалт хэлшижлэл нэгжүүдийн ангилал
хийж журамлах, дүрэмжүүлэх, тодорхойлох
бүтэц хэлшинжлэлд байж болох нийлэмж үүсэх,
үүсэхгүй бүх хэмжээсийг (параметрийг) судлана
гэсэн үг.
Үүсгүүр хэлзүй бүх буруу илэрхийллийг
хасан, байж болох зөв хувилбарыг танихуйн
хэлшинжлэл нь хэлний нэгж болон хэлзүй нь
танин мэдэх ажиллагааны хэлзүйжсэн загвар, үйл
явц гэж холбоо орон зай, цаг хугацааны орчинд
тогтоох явдал.
10

11. Онолын болон онолын
бус судалгаа
Урт хугацааны туршид энэ мэдлэг нь ердийн,
онолын бус эмпирик бодит байдалд тулгуурласан
онолын мэдлэгээс илтэд ялгарах болсон онолын
судалгаа хийх.
11

12. Ажиглалт
Хэлний нэгжийн хэрэглээг ердийн бодит нөхцөлд
ажиглаж тэмдэглэж авах танин мэдэхүйн арга юм. Цаасан
дээр, картан дээр, хураагуур дээр, компьютер, дүрс
бичлэгийн хэлбэрээр үр дүнд нэгтгэж тэдгээрийн утга,
хэрэглээний тухай дүгнэлт гаргана.
Зорилгоор хэлний аль нэг үзэгдлийг бий болгохыг
туршилт үгэнд хариу үг өгөх үзэгдлийг зохионо.
Судлаачийн асуултанд энэ нь асуулга хамгийн наад
захын мэдээлэл авах цорын ганц арга байж таарахгүй.
 Судлахуун
 Ажиглагч
 Хэрэглүүр
 Нөхцөл байдал
 Ажиглах зорилго
12

13. Туршилт
Гадна хэлбэрийн дотоод мөн чанарыг тайлж мэдэхэд
1. Зорилго
2. Туршилтын судлахуун
3. Нөхцөл байдал
4. Хэрэглүүр
5. Биет нөлөө гэсэн зүй тогтол, баримтыг илрүүлэх
зорилго таамаглал, онолыг шалгах уг асуудлыг эхлээд
томъѐолж батлагдаж, нэг бол няцаагдана. Үр дүнд бий
болсон мэдлэг, мэдээлэл нь онолд тулгуурлан
боловсруулах судалгааны хэрэглэгдэхүүнийг нэгтгэх,
ангилах, журамлахын тулд оюуны үйлдлийн талаас
индукци, дедукцийг ашиглана.
13

14. Индукци- лавлагаа хийх
Дүгнэлт нь баталгаатай бус, магдлалын шинжтэй буруу
дүгнэлт гарах байдал огт байгаагүй мэдээлэл гарч ирэх
туршлагын үр дүнг журамласнаар гаргалгаа хийх нөхцөл
байдлаас дүгнэлт урган гардаг. Зөв нөхцөл байдлаас үнэн зөв
дүгнэлт гардаг нь дедукцийн урьдчилсан байдлаар нэгтгэхийг
хэлнэ.
Энэхүү тоолж барашгүй баримтын цааана хэлний
тодорхой тооны мөн чанар нуугдаж байдаг. Ингэж үзвэл
хэлний баримт, түүхий эд нь хэлний тээгч болохын хувьд
судлаачид хэрэгтэй.
Баримтыг бүртгэн нэгтгэж, хэлний үзэгдлийн мөн чанарыг
тогтооход индукци үүнээ баримтаар нотлох нь дедукци болно.
Таамаглал дэвшүүлж, дараа нь уг таамаглалаа баримтаар
шалган дараа нь зүй тогтлыг нь тогтоож анхны дэвшүүлсэн
таамаглалаа батлана, эсвэл няцаана.
14

15. Анализ ба синтиз – задлах, хуваах, нэгтгэх
Ангилан хуваах, эсвэл тусад нь судлахын тулд юмсын
шинжийг ялган бүрдүүлбэр хэсгүүд болон тодорхой
шинжүүдийг нээн харуулах нь хангалттай бус.
Хоорондын уялдаа холбоог тогтоох хэрэгтэй
шинжүүдийг нэгтгэн нэгэн бүхэллэг зүйл хэмээн
судлахыг хэлнэ.
Анализ нь синтезээс өмнө байх албагүй.
15

16. Таамаглал – үндэслэл, урьдчилсан таамаглал
Үүсэж бий болсон шалтгаан, шинж, уялдаа холбоо,
өнгөрсөн ба ирээдүйн тухай таамаглал тодорхойгүй
шинжтэй.
Батлагдсан таамаглал үнэн болж хэрэглэгдэхүүнийг
батлахад үндэслэлтэй болгох чухал шалгуурууд:
1. Хэлний баримттай зөрчилдөхгүй байх
2. Хууль, зарчмуудтай зөрчилдөхгүй байх
3. Шалгах боломжтой байх
4. Олон тооны хэрэглэгдэхүүн
5. Хэрэв нэгэнт батлагдсан үнэнээс урган гарч байгаа бол
таамаглал үнэн байх учиртай
6. Аль нэг онолыг цаашид хөгжүүлэх, хамрах хүрээг
өргөжүүлэхийн тулд таамаглал дэвшүүлдэг
16

17. Таамаглалыг үндэслэх туршилтын аргыг баталгаа гэж
нэрлэдэг. Онол цаашид хөгжих явцад таамаглал улам
бүр оновчтой, төгс боловсронгуй болдог. Зөв болох нь
батлагдахын
тулд
таамаглал
нь
баримтаар
баталгаажсан байна.
17

18. Онол - судалгаа
Судлахуун болгож авсан бодит ертөнцийн аливаа салбарын
зүй тогтол, тогтолцооны харьцааны тухай нэгдмэл төсөөлөл
олгодог шинжлэх ухааны журамласан мэдлэгийн дээд хэлбэрийг
онол гэнэ.
Онол нь тус юм, үзэгдэлтэй холбоотой баримтыг нэгэн
нэгдмэл тогтолцоонд оруулж аль болох олон жишээ баримт,
үзэгдлийг
тайлбарлах чадаамжтай
мэдэгдээгүй
байгаа,
тодорхойгүй баримтыг тайлбарлах.
1.
2.
3.
Уламжлах зарчим – Үр дүн, үр дагавар хэрэглэгдэхүүн,
баримтыг
зөрчилдөхгүйгээр
нэгэн
чиг
шугамаар
тайлбарлахыг шаарддаг.
Онолын тайлбар хийх чадамж хүч – аль болох олон баримтыг
тайлбарлах үнэмлэхүй ийм шинжтэй онол байхгүй.
Оновчтой байх зарчим – чухал жишээ баримтыг авч, чухал
бус,хоѐрдогч шинжтэйг нь орхих.
18

19. Хэлшинжлэл ба түүний судлахууны
ОҮ чиг хандлага
Хэлшинжлэл - Lingua- хэл
Бүтэц, үүрэг, түүхэн хөгжил, нийгмийн мөн чанар
тэмдгийн онцгой тогтолцоо. Хүний хэл, хүний сэтгэхүй
хамаарахгүй үүсэж бий болсон олон дэг, олон талт байдал
аль нэг илрэх хэлбэрээр олон талаас нь нарийвчлан судлах
боломжтой.
1. Судалгааны хэрэглэгдэхүүнээр
2. Нэг нэгж
3. Судлах байдлаараа
4. Зорилгоороо дотоод бүтэц харилцааны хавсарга
хэлшинжлэл
5. Аргаараа харьцуулсан зэрэгцүүлсэн тархалтын судалгаа
19

20. Хэлшинжлэлийн судалгааны зорилго
Дотоод
• Гадаад
Дотоод хэлшинжлэл нь:
А. Тодорхой нэг хэлтэй холбож
Б. “Хэл ер нь” гэх ойлголттой
Бүтэц онолын аль нэг хэлний тодорхой үзэгдэлд
тулгуурласан онолын тайлбарт анхаарлаа хандуулдаг.
Тодорхойлох хэлшинжлэлийн гаргасан дүгнэлт хэлний онолыг
баяжуулж, хөгжүүлж онолын хэлшинжлэл тодорхойлох
хэлшинжлэлд тулгуурлан хөгжинө. Дараа нь тодорхойлох
хэлшилжлэл энэхүү шинэчлэгдсэн онолын хүрээнд , түүний
дагуу судалгаа хийнэ. Ном зохиолд тулгуурласнаар судалгаа
хуучинсаг, онолын дэвшил хөгжлөөс хоцорсон байдалд хүрч
болох юм.
•
20

21. Хэлний тогтолцоо
19-р зууны эхэн үеийг хүртэл гүн ухаан, нийгмийн
шинжлэх ухааны хүрээнд хавсарга хэл тогтолцоо
болох тухай санааг В. фон Хумбольдт дэьшүүлжээ.
Тогтолцооны тогтолцоо авиазүй, бүтээвэрзүй, үгийн
сан, өгүүлбэрзүй гэсэн тус бүр өөрийн нэгжтэй
хэлний түвшингүүд болно.
21

22. Хэлний тогтолцооны түвшний
загвар
Авиа, авиалбарын, авиазүй, бүтээвэрзүй нэрлэх
үүрэг үгийн сан дамжуулах өгүүлбэрзүй. Бүтээвэр нь
үгийн сангийн түвшний нэгж болох үг бүтээх үйл
явцад хэлбэр талаас хандаж утга талаас нийлээд нэгэн
утга юм.
Утгазүйн судлахуун нь хэлний нэгжүүдийн
тодоод агуулга тал буюу утга нь хэлний бараг бүх
түвшинд хамаатай. Утга тээгч хамгийн бага нэгж нь
бүтээвэр.
22

23. Тогтолцооны тухай “орны”
Үйл ажиллагааны тодорхой салбарт хамаарах утга
тээгч нэгжүүд харьцангуй бие даасан бага,
хязгаарлагдмал тогтолцоо үүсгэснийг орон гэнэ. Төвд
цөм байх захын нэгжүүд хажуугийн хөрш зэргэлдээ
орнудын цөмөөс алслах тутам эдгээр нэгж өөр
хоорондоо хэлний тогтолцооны төрөл бүрийн
харьцаанд орно. (“Гэр” утгын орны судалгааны нэгж
болгон судлаач 860 нэгж бүртгэсэн байна).
Амьдралд эзлэх байр суурь, аж ахуйн ач
холбогдол, үүрэг, ард түмний танихуйн үйл явц,
сэтгэлгээ утгын орныг хүний тархины эд эстэй
харьцуулан төсөөлж өөр түвшний нэгжүүд байдаг.
23

24. Тезурус хандлага
Үгийн санг тогтолцоо болгохын тулд эрдэнэсийн
сан мэдлэг, үнэт зүйлийн сан гэж ойлгож болно.
Утгын толь таньж мэдсэний үр дүнд мэдлэг үгэнд
бэхлэгдэж үндсэн үүрэг нь ялгаж тэмдэглэх явдал юм.
Ертөнцөөс эмх цэгц олж хардаг журамлагдаж
цэцэглэгдсэн тогтолцоонд байраа эзэлдэг.
Үг бол юмны тэмдэг үгийн сан ч хүний тархинд
журамлагдаж оршдог гэсэн холбоо харьцаагаар нь
ангилах нь утгын бүх зүйлийн нэрийг бүртгэж толь
бичигт утгын орноор журамлан тайлбарласан хэрэг
юм. Утгын орон энд толь бичгийн хэлбэрт оржээ гэж
хэл нэг том тогтолцоо хэмээн ойлгогдох болно.
24

25. Нөхцөл байдалд дасан зохицож
өөрчлөгдөх тонтолцоо
Оршин буй бодит нөхцөл байдлаас шалтгаалан
тогтолцоо өөрийн шинжийг өөрчилдөг тухай
хэлшинжлэлд бас шинэ тутам зүйл өргөн тархсан
ойлголт биш юм. Хэрэглээзүй танихуйн үйлийн
хэлийг хэрэглэгч хүний хүсэл зориг, болон
харилцагчдаа хандаж буй байдал, үнэлэмж, сэтгэл
санааны байдал, хувийн туршлага аль нэг
хувилбараар хэрэглэгдэж байна.
Хэрэглээ бүр нэг орчин бий болгоно нэг нэгжийг
янз бүрийн нөхцөл байдалд өөр өөр хувилбараар
хэрэглэх бөгөөд хамт олны гишүүн бүр мөн л янз
бүрийн хувилбараар хэрэглэнэ. Бид хэмээн ярих
хүйсийн айд өөрчлөлт орох болсон байна.
25

26. Амьдралын хэв маягийг хадгалахад чиг
тогтолцоо байнгын хөдөлгөөнд байх. Хэл бол нийгэм
хэлшинжлэлийн цогцын нэгэн хэл бол өөрийнх нь
үндсэн үүргийн нэг болох харилцааны шаардлагад
нийцүүлэн дасан зохицож өөрчлөгдөх тогтолцоо.
Хүний танин мэдэх ба харилцах үйл гүйцэтгэх
үүргийг бодолцох ѐстой. Нийгмийн харилцаа, хувь
хүмүүсийн хоорондын харилцаа хэм хэмжээ, уг
харилцаанд хүний оролцох үүрэг, хүний сэтгэлзүй,
нийгмийн түүх, соѐл, газар
26

27. Хэл тэмдгийн онцгой
тогтолцоо
Хэл нь хүн ба тэмдгийн бусад тогтолоог
өөрөөсөө өөр ямар нэг юм, үзэгдэл, үйлийг орлож
тэдгээрийн тухай мэдээлэл илэрхийлдэг материаллаг
биетийг тэмдэг орлох, мэдээлэх тэдгээрийг бусад
тогтолцооны хувьд анхдагч түвөгтэй бүтэц, зохион
байгуулалттай.
27

28. Тогтолцооны харьцаанууд
Нэг түвшний нэгжүүд хоорондын хам бүтэц
o Түвшний нэгжүүдийн хооронд иорэх цуваа бүтэц
o Түвшин хоорондын шаталсан харьцаа
o Хэлний нэгжийн утга ба хэлбэр
o Шинэ хэлбэр үүсэх
o
Хам бүтэц нь ижил бөгөөд ялгаатай хэв
шинжийг илэрхийлэх хэлэхүйн үйл бичвэрт нэгэн
зэрэг зэрэгцэн орох боломжгүй байшин, байшингийн,
байшингаас олон утгатай өгүүлбэрзүйд энгийн
нэгжүүдийн
адил
бөгөөд
ялгаатай
шинжид
тулгуурладаг.
28

29. Нас, зан, ааш, гадаад төрх бүх түвшний
нэгжүүдийн хооронд гинжин холбоо үүсгэн
хэрэглэгдэх: Авиазүй, бүтээвэрзүй, үгийн сан гэсэн
шаталсан бие даасан үгсээс тогтдог. Хэлбэрээс үүдэн
утгыг тодорхойлж өвөрмөц хэллэгийн утга бүрдүүлэгч
үгсийн утгатай тэнцүү холбоо хэлний бүх нэгжид
тархаагүй.
Анхны буюу үүсгэгч хэлбэрээс шинэ хэлбэр
байгаа хэлбэрээс шинэ хэлбэр үүсэх утгазүй, семиотика-тэмдэгзүй.
29

30. Хэлний нэгж
Аль нэг түвшинд хамаарах, үүрэг, утга бүхий хэлний
тогтолцооны бүрдэл махбодыг бодит авиалбар, бүтээвэр,
үг, өгүүлбэр, цогцолбор, холбоо үг нь утга илэрхийлдэггүй
авиалбар ялгах, бүтээх илэрхийлж авиалбар, бүтээвэр,
үг бүтээвэр, өгүүлбэр
холбоо үг
хэлбэржсэн үг.
30

31. Хэлний үүрэг
Харилцааны үүрэг, танин мэдэхүйн үүрэг,
илэрхийлэх үүрэг шинжлэх ухааны хэл (метахэл)
болох үүрэг хүлээж авах, дамжуулах, нэрлэх.
31

32. Хэл ба хэлэхүй
Ялгах санаа анх Хумбольдтын хэл бол бодол
санааг хэлэхүй нь үйл явц. Хэл харилцааны
үүрэгтэй тэмдгүүд болон тэдгээрийн хоорондоо
холбогдох
дүрмийн
тогтолцоо
харилцааны
зорилгоор хэлийг хэрэглэх харилцан бие биеэ
нөхцөлдүүлж орчин цагийн хэлшинжлэлд буй хэл
ба хэлэхүйн хоорондын ялгааг дараах байдлаар
томъѐолж болно.
Ерөнхий тогтолцооны тусгай хэрэглээний
тогтвортой хувилбарын нэг A=a1, a2, a3…an.
Үгийн сангийн түвшинд утгынх нь нэгдэлд авсан
тодорхой хэрэглээ.
32

33. Хэлшинжлэлийн судалгааны олон
талт шинж
Хэл нь нарийн зохион байгуулалттай, олон талт
үзэгдэлтэй уялдан хэлийг олон талаас шинжилж
болно.
Ерөнхий
хэлшинжлэл
 Тусгай хэлшинжлэл
 Хавсрага хэлшинжлэл
 Практик хэлшинжлэл
33

34. Ерөнхий хэлшинжлэл
Авиа ба зурлага тэмдэглэгээ нь хэлний
нэгжийн утга нь агуулга талыг судлана. Бичиг нь
үгийн сан, авиазүй нь бүтээвэрзүй,өгүүлбэрзүй,
утгазүй, хэрэглээзүй гэсэн хэлбэртэй.
34