1. Агуулга:
1. Үйл үг, түүний үндсэн шинж, утга,
ангилал, бүтэц, хувиллууд
2. Үйл үг бүтэх ёс
3. Нэр, үйлийн нөхцөл холилдон орох
нь

2. Үйл үг гэж юу вэ?
Бодот ертөнцийн хүн амьтан , юмс
үзэгдлийн үйл , хөдлөл явц, байдлыг
зааж, хэв, байдал , цаг , төлөв, биеийн
айтай, өгүүлбэрт ихэвчлэн
өгүүлэхүүний үүрэг гүйцэдгэдэг бодот
үгсийг үйл үг гэнэ.

3. Үйлийн нөхцөлийн тогтолцоо

4. Үйл үгийн шинжүүд
• Үйл үгийг үгийн сан учир зүйн үүднээс
идэвхтэй, идэвхгүй гэж ангилдаг.
• Тухайн үйлийг гүйцэтгэх эзний өөрийнх нь
эрх зоргоор биелэгдэх үйлийг идэвхтэй
үйл үг гэнэ. Жишээ нь: бос, суу, бод, сэтгэ
• Үйлийн эзний дур хүслээс шалтгаалахгүй,
түүнд учирч тохиолдох, гадны хүчний
нөлөөнд эдлэгдэн болох үйлийг идэвхгүй
үйл үг гэнэ. Жишээ нь: хөлд, царц, хагар
гэх мэт.

5. Үйл үгийн шинжүүд
•
Үйл үгийг үгийн сан-хэлзүйн шинжээр нь
тусах, эс тусах гэж ангилдаг.
•
Үйлийн эзнээс гадна үйлэнд өртөх зүйлд
зорин чиглээгүй, хэлзүйн талаар заахын
тийн ялгалтай шууд тусагдахууныг захирч
чадахгүй үйл үгийг эс тусах үйл үг гэнэ.
Жишээлбэл : яв ,ир ,суу, өс ,үрж, хагар,
буйл, жингэнэ гэх мэт .
•
Үйлийн эзнээс гадна үйлэнд өртөх зүйлд
зорин чиглэх үйл үгийг тусах үйл үг гэнэ.
Жишээлбэл : унш, бич, дуул гэх мэт.

6. Үйл үгийн шинжүүд
• Монгол хэлний үйл үг нь үгийн сан-хэлзүйн
ай болох хэвээс гадна хэлзүйн байдал, цаг,
төлөв, биеийн айнуутай. Хэвийн ай нь
үйлээс үйл үг бүтээх дагавраар, байдал,
цаг, төлөв, биеийн ай нь тусгай нөхцөлөөр
болон туслах үг, давталт зэрэг задлаг
аргаар тус тус илэрдэг.
• Холбоо үг, өгүүлбэрт орсон жинхэнэ нэртэй,
эсвэл
үйл
үгтэй
холбох
үүрэгтэй
нөхцөл(тийн ялгал) байдаг бол бас үйл
үгтэй, эсвэл жинхэнэ нэртэй холбох тусгай
нөхцөл байдаг.

7. ¯éë ¿ãèéí øèíæ¿¿ä
• Үйл
үгийг
бусад
үгсийн
аймагтай
харьцуулбал илүү захирах чадвартай. Үйл
үг өмнөх үгээ нэр, үйлийн холбох ихэнх
нөхцөл, үгийн үндэс, захируулан холбох
үгээр захирч, холбоо үг, өгүүлбэрийн
доторх үгсийн хэлзүйн хэлбэрийг тогтоох
гол тулгуур нь болдог.
• Үйл үг нь өгүүлбэрт ихэвчлэн өгүүлэхүүн
гишүүн болдог. Харин тодотгон холбох
нөхцөлтэй үйл үг тодотгол болохоос гадна
жинхэнэ
нэрийн
үүрэг
гүйцэтгэвэл
өгүүлэгдэхүүн, тусагдахуун, байцын үүрэг
гүйцэтгэнэ.

8. Үйл үгийн шинжүүд
• Монгол хэлний үйл үгэнд тодорхойгүй
хэлбэр заах тусгай бүтээвэр байхгүй.
Харин толь бичиг зэрэгт үйлийн ирээдүй
цагаар тодотгон холбох –х нөхцөлөөр
тодорхойгүй хэлбэрийг тэмдэглэж хэвшсэн.
• Монгол хэлний үйл язгуур, үндэс нь
тогтсон нэг л хувилбартай учир үйл үгс нь
ганц үндэст үгс мөн. Үйлийн аль ч
нөхцөлөөр хувилахад үйл үндсийн авианы
бүтцэд ноцтой өөрчлөлт гардаггүй.
• Үйл үгсийг хувилах шинжээр нь төгс,
дутмаг гэж ангилна.

9. Үйлийн нөхцөл
Үйл үндсийн дараа орж болц, байдал,
баймж, эзэн биеийн харьцаа заахаас гадна
үйл үгийн бусад үгтэй холбох хэлзүйн
утгатай залгавруудыг үйлийн нөхцөл гэнэ.
Үйлийн нөхцөлүүдийг үгийн бүтцэд
тохиолдох байр, цувуу цэгийн харьцаанд
гүйцэтгэх үүргээр нь
1. үндэс үүсгэх буюу өгүүлбэрзүйн харьцаа үл
заах
2. үндэс үл үүсгэх буюу өгүүлбэрзүйн харьцаа
заах гэж ангилдаг.

10. ¯éëèéí õîëáîõ íºõöºë
ÎÖÌÕ-èé íýã ¿éë ¿ãèéã íºãºº íýð áà
¿éë ¿ãòýé õîëáîõ á¿ëýã íºõöºëèéã ìîíãîë
õýë ñóäëàëä “íºõöºë ¿éë”, “¿éëò íýð”
ãýñýí íýðèéí äîð àâ÷ ¿çýæ óòãà,
¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ èðæýý.
¯éëèéí õîëáîõ íºõöºë¿¿äèéã ¿¿ðãýýð
íü:
1. Òîäîòãîí õîëáîõ íºõöºë
2. ͺõöºëä¿¿ëýí
õîëáîõ
íºõöºë
ãýæ
àíãèëäàã.

11. Цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагавар
Үйл үгийн үндсэнд залгаж, тухайн үйл
үгийг жинхэнэ нэр үгтэй холбох үүрэгтэй
нөхцөлүүдийг тодотгон холбох нөхцөл буюу
цагт нэрийн үндэс үүсгэх дагавар гэнэ.
Үндсэн шинж нь:
Үйл үгийг ЖН-тэй холбоно
Байдлын нөхцөлийн дараа орж үйл үгийн
төгс хэлбэр үүсгэнэ.
Эдгээр нөхцөлүүдтэй үг нь ЖН-ийн үүрэг
гүйцэтгэвэл тоо, ТЯ, хамаатуулах нөхцөлөөр
хувирна.
Цаг ялган заадаг учир тодотгон холбох
нөхцөлүүдийн гол шалгуур нь цаг мөн.

13. Нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөл
Бүтэц өгүүлбэрийн бүтцэд орсон үйл
үгийг үйл үгтэй холбох үүрэгтэй бүлэг
нөхцөлийг нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөл
гэнэ. Гол шинж нь:
• Үйлийн байдлын нөхцөлийн дараа орж үйл
үгийн хэлзүйн төгс хэлбэр үүсгэнэ.
• Үйл үгийг үйл үгтэй холбоно. Төгс
өгүүлэхүүний хэлбэр үүсгэхгүй.
• Бие дааж цаг ба баймж утга заахгүй. Эдгээр
нөхцөлөөр хэлбэржсэн цаг ба баймж утга нь
холбогдож байгаа төгс үйл өгүүлэхүүнийхээ
цаг баймжаар илэрнэ.

14. Нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөл
I бүлэг буюу зэрэгцүүлэн холбох нөхцөл
1. Зэрэгцэн холбох
-ж , -ч
2. Урьдчилан холбох
-аад, -ээд, -оод, -өөд
3. Хам холбох
-н
4. Үргэлжлүүлэн холбох
-саар, -сээр, -соор, -сөөр
II бүлэг буюу угсруулан холбох холбоос
5. Дутагдан холбох
-вч
6. Бэлтгэн холбох
-магц, -мэгц, -могц, -мөгц
7. Угтан холбох
-тал, -тэл, -тол, -төл
8.Дагалдан холбох
-хлаар, -хлээр, -хлоор, -хлөөр
9. Болзон холбох
-вал, -вэл, -вол, -вөл
10. Далимдан холбох
-нгуут, -нгүүт
11. Дашрамдан холбох
-нгаа, -нгээ, -нгоо, -нгөө
12. Үгүйсгэх холбох
-лгүй

15. Нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөл
III бүлэг. Судалгааны төвшинд
13. Зорин холбох
-хаар4, -хаа4
14. Ишлэн холох
-руун,
-рүүн
(өгүүлрүүн)
15. Магадлан холбох –маажин4, -снаа4
16. Оромдон холбох -мар4, -хчаан4

16. Үйлийн төгсгөх нөхцөл
Үйлийн холбох нөхцөлүүд нь үгийг үгтэй нь холбох
харьцааг заадаг бол энэхүү төгсгөх нөхцөл нь
дээрхийн адил үгсийн хооронд харьцаа заахгүй баймж
харьцаа заадаг. Баймж хэмээх нь уг өгүүлж байгаа
зүйлдээ хир итгэлтэй байгаа, түүнээ баталсан эсвэл
үгүйсгэсэн,
эргэлзсэн
хийгээд
уг
үйлийг
гүйцэтгүүлэхийн тулд гуйсан, хүссэн, тушаасан зэрэг
хандлагыг илэрхийлж гаргахыг хэлдэг. Үүнийг
илэрхийлэх гол нийлэг арга нь үйл үгийн төлөв болно.
Уламжлалт ангилалд үүнийг “цаг заах захирах хүсэх
төлөв” хэмээн нэрлэж ирсэн. Энэхүү төгсгөх нөхцөлийг
цагаар төгсгөх , биеэр төгсгөх нөхцөл хэмээн ангилдаг.

17. Үйлийн цагаар төгсгөх нөхцөл
-Одоо цагаар төгсгөх -на(-нэ, -но, -нө) нөхцөлийг
энгийн бие даасан үйл үгийн үндэс болон
зэрэгцүүлэн холбох нөхцөлтэй үйл үгийн дараа
туслах үүрэгтэй орсон бай-, суу- гэх мэт зүйл үгийн
үндсэнд залгаж одоо цагийн утга илрүүлнэ.
Жишээлбэл, Алсад нэгэн бүдэг гэрэл сүүмэлзэнэ.
-Ирээдүй цагаар төгсгөх -на(-но, -на, -нө) нөхцөлийг
үйл үгийн үндсэнд залгаж буй үеэс хойш болох
цагийн утга илтгэнэ. Жишээлбэл, Эрдэм ном сайн
сурвал эх орондоо их үйлс бүтээнэ.
-Өнгөрсөн цагаар төгсгөх –жээ , -чээ нөхцөлийг үйл
үгийн үндсэнд залгаж өгүүлэгч этгээд тухайн үйлийг
биеэр мэдээгүй буюу дам сонссон баймж утга
илтгэнэ. Жишээлбэл, Сэрээнэн хэдэн хонио
усалхаар явжээ.

18. Үйлийн цагаар төгсгөх нөхцөл
-Өнгөрсөн цагаар төгсгөх -лаа(-лээ, -лоо, лөө) нөхцөлийг үйл үндсэнд залгаж тухайн
үйл болж өнгөрснийг өгүүлэг этгээд өөрийн
биеэр мэдсэн баймж утга илтгэнэ.
Жишээлбэл, намайг бага байхад манай
нутагт нэгэн цэцэн цэлмэг өвгөн байлаа.
-Өнгөрсөн цагаар төгсгөх –в нөхцөлийг үйл
үндсэнд залгаж тухайн үйл хөдлөл эрт
болж өнгөрснийг өгүүлэгч этгээд биеэр
мэдсэн баймж утга илтгэнэ. Жишээлбэл,
Багшийн яриад байсныг одоо л дөнгөж
ухаарав.

19. Үйлийн биеэр төгсгөх нөхцөл
I биеэр төгсгөх нөхцөл
1. Шийдэн хүсэх -я, -е, -ѐ
2.Даалган захирах
-сугай, -сүгэй
3. Зөвшөөрөх
-мз
II биеэр төгсгөх нөхцөл
4. Шууд захирах
-0
5. Зөвлөн захирах
-аарай4
6. Шаардан захирах
-аач4
7. Хүндэтгэн захирах
-гтун, -гтүн
8. Сануулан захирах
-уузай, -үүзэй
III биеэр төгсгөх нөхцөл
9. Мөрөөдөн хүсэх
- аасай4
10. Ерөөн хүсэх
- тугай, -түгэй
11. Зөвшин захирах(ерөөх)
-г

20. Ашиглах материал
– Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үгзүй, Уб., 1994, 2004
– Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үйл үг бүтэх ѐс,
Уб.,2000
– Ц.Өнөрбаян, Орчин цагийн монгол хэлний үйл үгийн төлөв,
захирах хүсэх төлөвийн тухай (гарын авлага), Уб., 1981
– Д.Төмөртогоо, Хэл шинжлэлийн нэр томъѐоны хураангуй толь,
Уб., 2004
– Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэл, Бээжин, 1961
– Ш.Лувсанвандан, Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, үг нөхцөл
хоѐр нь, Уб., 1968, 1999
– М.Саруул-Эрдэнэ, Монгол хэлний нөхцөл бүтээврийн үгзүйн
түүхэн хувьсал, Уб., 2002
– Д.Төмөртогоо, Монгол хэлний а-, бү- язгуурт үйл үгс тэдгээрийн
ялгал, Токио 1977
– Д.Отгонсүрэн, Орчин цагийн монгол хэлний үйл үгийн хэв
байдлын дагаврын найруулгын үүрэг, Уб., 1982

21. Ашиглах материал
• Ш.Барайшир, Орчин цагийн монгол хэлний дайвар үг,
Уб., 1974
• П.Бямбасан, Орчин цагийн монгол хэлний тэмдэг
нэрийн харьцуулсан зэргийн асуудалд, УБДС-ийн
ЗАЭШБ 1966,
• МУИС, УбДС, Орчин цагийн монгол хэл, Уб.,
• Ц.Өнөрбаян, Б.Пүрэв-Очир, Хэлзүйн задлал хийцгээе,
хэлний бодлого бодоцгооѐ. (товхимол),УБ., 1997
• МУИС, Монгол хэл, соѐлын сургууль,Монгол хэл, уран
зохиолын сорил, УБ., 2000, 2001
• МУИС, Монгол хэлний сурах бичиг, УБ.,1998,
• http://Кhelzasag.mn/ вейб сайт